جاقىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «اباي جانە XXI عاسىرداعى قازاقستان» اتتى ماقالاسى جارىق كورگەنىنەن جۇرتشىلىق جاپپاي حاباردار دەپ ويلايمىن. پرەزي­دەنت ماقالاسىندا اباي الەمىن بۇگىنگى كۇنمەن، مەملەكەت قۇرىلىسىمەن، ەل دامۋىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ كەڭىنەن تالداۋ جاسادى. بۇل بارشامىزعا اباي مۇراسىنا جاڭاشا قاراۋ كەرەكتىگىن اڭعارتتى. قاسىم-جومارت كەمەلۇلى العاش اينالىمعا ءتۇسىپ وتىرعان «پاراساتتى پاتريوتيزم» ۇعىمىنىڭ باستى شارتىن دا وسى ماقالاسىندا كورسەتتى. ونى «ءبىز ەندى ۇلتتى ابايشا ءسۇيۋدى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ۇلى اقىن ۇلتىن قاتتى سىناسا دا، تەك ءبىر عانا ويدى – قازاعىن، حالقىن تورگە جەتەلەۋدى ماقسات تۇتتى» دەگەن تۇجىرىمنان انىق بايقايمىز..

اباي مۇرالارى ەكى عاسىر­عا تاياۋ ۋاقىتتا كوپ زەرتتەلدى. اباي­تانۋدىڭ باستاۋى حح عاسىر باسىن­داعى قازاق تاريحىنىڭ وقشاۋ قۇبىلىسى الاش قوزعا­لىسى تۇسىنان باستالادى. دەگەن­مەن، اباي مۇرالارىنا ساياسي فيلوسوفيا تۇرعىسىنان قاراۋ – ونىڭ جاڭاشا قىرلارىن اشا تۇسپەك. پرەزيدەنتتىڭ  «ول ادىلەت­تى قوعام قۇرۋ يدەياسىن كوتەرگەن. دەمەك، ابايدىڭ كوزقاراستارى ءححى عاسىرداعى قازاقستان قوعا­مى، ونىڭ بەرەكە-بىرلىگى ءۇشىن اسا قۇندى. حاكىم اباي ۇستا­نىم­دارى ءور­كەنيەتتى مەملەكەت قاعي­دالارىنا ۇندەسەدى» دەيتى­نى سوندىقتان. وسى ارادا پر­ە­زي­دەنتتىڭ سايلاۋالدى باعدار­لا­­ما­سىنىڭ نەگىزگى تۇعىرى دا «ادىلدىك» ەكەنىن ەسكە سالۋ ارتىق بولماس ەدى.

اباي قۇنانبايۇلى قازاقتىڭ وي اعىنىنىڭ تاريحي بۇرىلىسىن جاسادى. ول قازاق ادەبيەتىن عانا ەمەس، وزىنەن كەيىنگى تۇتاستاي ويلاۋ جۇيەسىن جاڭا ارناعا بۇر­عان دانىشپان. ەندەشە، اباي­دىڭ ءىزىن باسا الاشتىڭ تۋى زاڭدى­لىق ەدى. ولار اباي اڭساعان «ادىلەت­تى قوعام» عانا ەمەس، اباي جۇيە­لەگەن كۇللى ادامدىق، كىسىلىك قۇن­­دى­لىقتاردى تۇتاس ەلدىك ءمى­نەز­گە اينالدىرۋدى مۇرات تۇتتى. ءاليحان بوكەيحاننىڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ، ءمىر­جا­قىپ دۋ­لاتۇلىنىڭ اباي تۋرالى تول­عام­دارىنان وسى اڭسار كورىنەدى.

اباي اينالاسىنا ۇلگى شاشىپ، ساۋلە ءتۇسىرىپ وتىرعان. زامانىندا ابايدىڭ اينالاسىندا ءجۇرىپ، ونەگەسىن كورگەن بەلگىلى اقىن­دار كوپ. بۇل تۋراسىندا قايىم مۇحاممەدحانوۆ اقساقال ارنايى زەرتتەۋ دە جاساعان. «ابايدان سوڭعى اقىندار» كەمەڭگەردىڭ ىڭعايىمەن باعدار الىپ، باعىت تاۋىپ وتىرعانى بەلگىلى. سونداي اقىننىڭ ءبىرى – كوكباي. ول حاكىم تۋرالى ەستەلىگىندە وزىنە ابايدىڭ ارنايى تاپسىرما بەرىپ، كەنەسارى-ناۋرىزباي تاريحىنان داستان جازۋدى جۇكتەگەنىن ايتادى. ءتىپتى كوكباي ءوزىنىڭ ناۋرىز­بايدىڭ اعىبايدان سىيعا العان اتاقتى «اعاۋىز» اتى تۋرالى شۋماقتارىن اباي جاقتىرماي، «مىناۋىڭ ناۋرىزباي مىنەتىن ات ەمەس» دەپ سىناپ، ەرتەسى «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق» اتتى ولەڭىن جازىپ، ونى دا ۇناتپاي، «بۇل دا مەس بولىپ كەتتى» دەپ وكىنگەنىن دە جازادى.

بۇل جەردە ماسەلە ات تۋرالى ەمەس، بۇگىن­دە جۇرت تامسانىپ، ات سىنىنىڭ ۇلگىسىنە اينالدىر­عان «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق» ناۋرىزباي مىنگەن «اعاۋىزدىڭ» شەنىنە كەلمەسە، ناۋرىزباي مىنگەن ات قان­داي بولعانى؟ ال ول اتتى مىنگەن ناۋرىزباي شە؟ ونىڭ اعاسى حان كەنە مىنگەن «كوكبۋرىل» قانداي؟ مەنىڭشە، اباي سوزىندە، سول ەرلەرگە دەگەن شەكسىز قۇرمەت پەن ءسۇيىنىش جاتسا كەرەك. ول رۋح­تى باھادۇرلەرگە  دەگەن قۇر­مەتىن وسىلاي اڭعارتقانداي اسەر قالدىرادى. «جاپىراعى قۋراعان ەسكى ۇمىتپەن» ەلدىڭ ەڭسە­سىن كوتەرەتىن نامىستى اڭسايتىن كوڭى­لىنىڭ زارىعىن سولاي بىلدىرسە كەرەك.

اباي قۇنانبايۇلى دا ءوز زاما­نىنىڭ پەرزەنتى. تۇتاستاي العاندا ازيالىق، بەرىسىن ايت­ساق، تۇركى-قازاقتىق ويلاۋ ءجۇ­يەسى جەكە تۇلعالاردىڭ جەتەك­شىلىگىنە كوبىرەك سەنەدى. ءبىز­دىڭ فولكلورىمىزدىڭ قاھار­مان­دارى دا وسىنى اڭعارتادى. اڭداپ قاراساق، جىرلارىمىزدىڭ بارىندە جالعىز اتتى ەرلەر ەل­دى تەڭدىككە جەتكىزىپ جاتادى. ەپوستىڭ ورتاسىندا تۋعان، باتىرلار جىرىنىڭ سارىنىمەن وسكەن ابايدىڭ دا وسىنداي رۋحپەن تاربيەلەنگەنى داۋسىز. ابىلاي حان ءداۋىرىنىڭ اسقاق داۋىسى ءالى قۇلاعىنان كەتە قويماعان زامان ءۇشىن كەنەسارىنىڭ قايعىلى ۋاقيعاسى سونداي توسىن ءارى جان تەبىرەنتەرلىك ەدى. وتارلىقتىڭ دا قوس وكپەدەن قىسقان شەڭگەلى ەندى باتىپ كەلە جاتقان ۋاقىتتىڭ تۋماسى وسى ءۇش ۇلكەن اعىننىڭ قۇيعانىندا، ءداۋىر ساپارىنىڭ بۇرىلىسىندا، تاريحي كەزەڭنىڭ ءولاراسىندا ەسەيدى.

تاقسىز حان، تاقتالى بي قۇنانبايدىڭ اۋىلى قانداي دانىشپان ويلار مەن داڭسالى اڭسارلاردىڭ توعىساتىن جەرى بولعانى ونسىز دا تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. بىراق اباي تولىسا كەلە:

«ارزان، جالعان كۇلمەيتىن، شىن كۇلەرلىك،

ەر تابىلسا جارايدى قىلسا سۇحبات...» – دەيدى. ابايدىڭ ەرى كىم؟ جاقسىسى قان­داي؟ وسى سۇراقتاردىڭ جاۋابى بىزگە اباي تۇل­عاسىن عانا ەمەس، كەشەگى زامان سۋرەتىن، ءبۇ­گىنگى كۇننىڭ كەلبەتىن، بولاشاقتىڭ سۇلبا­سىن كورۋگە سەپتەسەرلىك انىق باعدار بولار ەدى.

«تۋعىزعان اتا-انا جوق،

تۋعىزارلىق بالا جوق.

تۋىسقان، تۋعان، قۇربىلاس،

قىزىعىمەن جانە جوق...»، – دەپ جانە ناليدى. تاعى دا سۇراق. اباي اڭساعان «تۋعىز­ارلىق بالا» كىم؟ ول قانداي ازامات بولماق؟

حاكىمنىڭ سوزدەرىن سارالاساق، بۇل سۇراق­تاردىڭ جاۋابى الدىمىزدان شىعادى. ابايدىڭ شىعارمالارىن زەردەلەپ وقىساق «ادىلدىك، ارلىلىق، ماحاببات» ۇعىمى سايراپ تۇر.

«مازلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن،

حاراكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن.

ەجەلدەن كوپتىڭ قامىن ءتاڭىرى ويلاعان،

مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن».

«پايداسى كوپكە تيەتىن» حارەكەت عىلىم مەن ءبىلىم. اباي­دىڭ تۇتاس مۇراسىندا تەڭ­دىككە جەتۋدىڭ، ەلدى قاتارعا قوسۋدىڭ جالعىز جولى – ءبىلىمدى ەرلەر ەكەنى وزەككە اينال­عان. پرەزيدەنت ماقالاسىندا دا «اباي قازاق­تىڭ دامىلسىز وقىپ، ۇيرەنگەنىن جان-تانىمەن قالادى. «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» دەپ، ءبىلىمدى يگەرمەيىنشە، بيىكتىڭ باعىنا قويمايتىنىن ايتتى. ول «ءبىز عىلىمدى ساتىپ مال ىزدەمەك ەمەسپىز»، – دەپ تۇجىرىمداپ، كەرىسىنشە، ەل داۋلەتتى بولۋ ءۇشىن عىلىمدى يگەرۋ كەرەكتىگىنە نازار اۋدارادى»، – دەگەن پايىم بار.

اباي وسى جولدا ءوزى دە، قۇنان­باي اۋلەتى ۇرپاقتارىن دا جەتەلەيدى. ءىنىسى حاليوللانى ءوز قاراجاتىمەن وقىتتى. ءتىپتى قىز­دارىنا دەيىن سەمەيگە اكەلىپ زاماننىڭ وقۋىنا كىرگىزدى. دەسە دە، ەڭ ءۇمىت كۇتكەن بالاسى ءابىش ەدى. بىراق عۇمىرى قىسقا بولعانى بارشاڭىزعا بەلگىلى. بۇل قازا ابايعا وتە اۋىر سوقتى. «كەشە­گى وتكەن ەر ءابىش» دەپ كۇڭىرەن­دى. وسى كۇڭىرەنىس تۇسىندا ءبىز جوعا­رىدا ايتقان «اباي­دىڭ ەرى كىم؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ شىعادى. ابايدىڭ ەرى – زا­ما­نى­نىڭ عىلىمى مەن ءبىلىمىن يگە­رىپ، ءبىلىمنىڭ شىڭىنا شىققان ءابىش سياقتى ازاماتتار. ءابىش سياقتى ازاماتتا كەنەسارىنىڭ رۋحىن، ابايدىڭ ءبىلىمىن تۇتاستاي تۇلا بويىنا جيناقتاعان جاڭا زاماننىڭ ءور ۇلاندارى بولاتىن. ەندىگى زامان بىلەكتىڭ ەمەس، ءبىلىمنىڭ زامانى ەكەنىن قاپىسىز ۇققان، قايراۋسىز جانىلعان تۇتاس بۋىن كەلە جاتىر ەدى.

سول ۇلكەن قازانىڭ ۇستىندە حاكىم:

«جاڭا جىلدىڭ باسشىسى ول،

مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم.

قايعى دەگەن اششى سول،

سۇيەككە ءتيدى قارت ەدىم»، – دەپ تولعانادى. ءيا، جاڭا جىلدىڭ باسشىسى ابىشتەر ەدى. بىراق جالعىز ءابىش قانا ما؟ دانىشپان ابايدىڭ ءوزى ايتقان «كىم جامان بولسا زامانداسى كىنالى». ەندى مۇنىڭ كەلەسى جاعى بار. ەگەر جاقسى بولسا...

ءابىشتىڭ زامانداستارى ءالي­حاندار مەن احمەتتەر ەدى. قارا ورمانداي قاۋلاپ كەلە جاتقان الاش قوزعالىسىنىڭ بوزداقتارى بولاتىن. ولار قازاقتىڭ «قايتا ورلەۋ» ءداۋىرىن تۋعىزۋعا كەلە جات­قان تۇتاس بۋىن. «جاڭا جىل­دىڭ جارشىسى» بولعان ولار قازاق­تىڭ العاشقى گازەتىن شىعا­رىپ، تۇتاس تەرمينولوگيا­سىن قالىپ­تاستىردى. قازاق عىلىمى تۇتاستاي سول الاش قوز­عالىسى تۇسىندا قالىپقا ءتۇستى. قازاقتىڭ ادەبيەت تەورياسى، لينگۆيستيكاسى، تۇتاستاي جارا­تىلىستىق عى­لىمى، شىعىستانۋ، تۇتاس اكا­دە­­ميالىق عىلىمىنىڭ سالا­سىن­دا الاش ارىستارى تۇر. قازاق­­تىڭ العاشقى پارتياسىن قۇ­رىپ، ەۋروپالىق ۇلگىدەگى جاڭا مەم­لەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاعان دا سولار.

دانىشپان اباي وسىنى سەزگەن. حاكىم ونى عانا ەمەس، ولاردىڭ قاي­عىلى تاعدىرىن دا سەزگەن سياقتى. «كوك تۇمان كەلەدى ايداپ كوپ سۋرەتتى»، – دەيدى. اۋليەلىك دەرسىز...

الاش ازاماتتارى دا ەندى تەك عىلىم مەن ءبىلىم عانا جەڭەتىن زامان كەلگەنىن قاپىسىز ۇقتى. عى­لىمعا شولىركەي ۇمتىلدى. ءبىز­دىڭ دە زامانىمىز سولاي. عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ زامانى. ال عىلىم مەن ءبىلىم ماڭداي تەر­لەمەي كەلمەك ەمەس. ءححى عا­سىر­داعى قازاقستانعا حاكىم اباي ءحىح عاسىردان وسىنداي وسيەت ايتادى. ول وسيەت ەسكىر­­مەيدى. الاش ازاماتتارى سياق­ت­ى وسيەتكە ادال بولۋ ءبىز­دىڭ دە ءمىن­دەتىمىز. پرەزيدەنت «الەم­دىك ءما­دەنيەتتە ابايدى قان­شالىقتى جو­عارى دەڭگەيدە تانىتا الساق، ۇلتى­مىزدىڭ دا مە­رەيىن سونشا­لىقتى اسقاقتاتا تۇسەمىز»، – دەدى ماقالاسىندا. بۇل دا ءبىزدىڭ مەم­لەكەتتىك سايا­ساتى­­مىزدىڭ باسىم باعىتى ەكەنى داۋسىز. ەندىگى ءمىن­دەت – الاش­­تى الەمگە اباي ار­قىلى تانىتۋ، جاڭا عاسىرداعى قازاق­ستان­نىڭ، جاس ۇرپاقتىڭ كەسكىن-كەلبەتىن، باعىت-باعدارىن اباي مۇراسى مەن ونەگەسىنىڭ نەگىزىندە قالىپتاستىرۋ. بۇل جولدا تۇتاس قوعام بىرىگىپ، ءبىر ءۇيدىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي جۇمىلىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەگەن ويدامىز. ويتكەنى ءبىز وسى ارقىلى ءوز بولاشاعىمىزدىڭ، ەل كەلەشەگىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتىپ، شاڭىراعىن تىكتەي تۇسەمىز.

بەرىك ءۋالي،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى

Abai.kz