ءبىز وسىمەن ءۇشىنشى رەت ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىن جاساۋ ۇستىندەمىز. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە قازاق ءتىلىن تۇسىنسە دە، سويلەي المايتىن نەمەسە سويلەگىسى كەلمەيتىن تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. بۇل ۇلتقا، مەملەكەتكە ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن قاۋىپ ەكەنى داۋسىز.  قازاقستاندا مەملەكەتىن قۇرۋشى ۇلت - قازاق، مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى بولسا، اتا زاڭداعى «ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل» دەگەن 7-ءشى باپتى الىپ تاستاۋدىڭ اينالاسىندا نەگە داۋ-داماي تۋىنداپ وتىر؟ وسى جانە تىلگە قاتىستى وزگە دە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە پىكىر الىسۋ ءۇشىن «التەرناتيۆا»

(ۆ.چەبوتارەۆ) زەرتتەۋ ورتالىعىندا مۇددەلى تاراپتار دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا باس قوسقان بولاتىن. ول اڭگىمەنى مودەراتور رەتىندە ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرلان سايىروۆ (سۋرەتتە) جۇرگىزدى. مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى قوعامدا ورىن العان جاعدايعا قىسقاشا توقتالا كەلىپ، مودەراتور ءوز پىكىرىن بىلاي ءبىلدىردى:

ءبىز وسىمەن ءۇشىنشى رەت ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىن جاساۋ ۇستىندەمىز. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلى ىشىندە قازاق ءتىلىن تۇسىنسە دە، سويلەي المايتىن نەمەسە سويلەگىسى كەلمەيتىن تۇتاس ءبىر ۇرپاقتىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى. بۇل ۇلتقا، مەملەكەتكە ءتونىپ تۇرعان ۇلكەن قاۋىپ ەكەنى داۋسىز.  قازاقستاندا مەملەكەتىن قۇرۋشى ۇلت - قازاق، مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلى بولسا، اتا زاڭداعى «ورىس ءتىلى - رەسمي ءتىل» دەگەن 7-ءشى باپتى الىپ تاستاۋدىڭ اينالاسىندا نەگە داۋ-داماي تۋىنداپ وتىر؟ وسى جانە تىلگە قاتىستى وزگە دە ماسەلەلەر توڭىرەگىندە پىكىر الىسۋ ءۇشىن «التەرناتيۆا»

(ۆ.چەبوتارەۆ) زەرتتەۋ ورتالىعىندا مۇددەلى تاراپتار دوڭگەلەك ۇستەل باسىندا باس قوسقان بولاتىن. ول اڭگىمەنى مودەراتور رەتىندە ساياساتتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەرلان سايىروۆ (سۋرەتتە) جۇرگىزدى. مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى قوعامدا ورىن العان جاعدايعا قىسقاشا توقتالا كەلىپ، مودەراتور ءوز پىكىرىن بىلاي ءبىلدىردى:

«قازاقستان قوعامىندا قازاق تىلىندە سويلەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر. سەبەبى، تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرى قازاقتار دەموگرافيالىق جاعىنان، ياعني سان جاعىنان وسە ءتۇستى. بۇدان بىلاي ءورىستىلدى قازاقتار دا قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ، قازاق تىلىندە سويلەۋگە ءماجبۇر بولادى. «قازاق ءتىلى بەلەڭ السا، بۇل ورىس ءتىلىن شەكتەيدى» دەگەن پىكىر - مۇلدە سىڭارجاق ۇعىم. ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا، ءارى كەتكەندە ەندى 10 جىلدا قازاقستان ءبىر-اق تىلدە - قازاق تىلىندە سويلەيتىن بولادى. ال قازاق تىلىندە سويلەگەن ادام تۇركى تەكتەس ەلدەردىڭ بىرنەشە ءتىلىن قاتار تۇسىنە الادى. ورىس تىلدە سويلەيتىندەر، اسىرەسە ورىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ءوزى تۇراتىن، ءوزىنىڭ وتباسى جانىن باعىپ جۇرگەن ەلگە جاردەم ەتىپ، وزىنە قامقورشى قازاقتىڭ تىلىنە قول ءۇشىن نەگە بەرمەيدى؟» - دەدى ول.

ءسوز باسى وسىلاي باتىل باستالعان سوڭ، ءتىل ماسەلەسىمەن شىنايى اينالىسىپ جۇرگەن ماماندار مەن قوعام قايراتكەرلەرىنە كەزەك ءتيدى. قازاقستاندىق ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى وقىتۋشىلارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ەلەونورا سۇلەيمەنوۆا كەز كەلگەن ءتىلدىڭ دامۋى ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىت كەرەك دەگەن جاتتاندى، تاپتاۋرىن ءۋاجدى تاعى قايتالادى. بۇل ەندى ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى ەستىپ كەلە جاتقان ءسوز. بۇل ءسوزدىڭ استارى بۇگىنگى قوعامدا قازاق ءتىلىن دامىتۋ زاڭدى قۇبىلىس ەكەنىن بىلە تۇرا، ول تىلدە سويلەۋگە نيەتتەنبەيتىندەردىڭ ءالى دە بار ەكەنىن تانىتسا كەرەك.

ال باقىت قالىمبەت (الماتى قالاسى تىلدەردى دامىتۋ جونىندەگى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باستىعى) كوتەرگەن مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى كوزدەگەن جەرگە ءدوپ ءتيدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى جاسالىپ جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ ءوزى - كەشەۋىلدەپ بارىپ، قول جەتكىزگەلى وتىرعان جوبا. «بۇل جوبا بويىنشا ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەنگىزىلۋىن تاعى 20-30 جىلعا شەگەرمەسەك بولعانى. وكىنىشكە قاراي، سوڭعى 10 جىل ىشىندە مەملەكەتتىك تىلگە تولىعىمەن كوشپەك تۇگىلى، قوعامدا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاجەتتىلىكتىڭ ءوزىن تۋىنداتا المادىق. ەندى مەملەكەتتىك تىلگە تەك ون جىلدان كەيىن عانا كوشەدى ەكەنبىز.  ءسويتىپ، ءبىز مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى زاڭ جوباسىن جاساعان سايىن، ونىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە تولىق يە بولۋ مەرزىمىن دە ۇزارتا تۇسۋدەمىز.

ءاربىر مەملەكەتتىك ورگاندا اۋدارماشى بار. بىراق ولار مەملەكەتتىك ءتىل ءورىسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ەمەس، وعان زيان كەلتىرۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ وتىر. ماسەلەن، «حالىق بانكى» مەكەمەسىندەگى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن الايىق. بانكتە (جانە كەز كەلگەن بانكتە!) ءىس قاعازى ەڭ الدىمەن ورىس تىلىندە جازىلادى. ول بىرنەشە قايتارا وڭدەۋدەن ءوتىپ، ءپىسىپ-جەتىلگەن كەزدە، ونى قازاقشاعا اۋدارۋ قاجەتتىلىگى تۋادى. قازاقشا اۋدارىلعان قۇجات ەكىنشى مەملەكەتتىك ورگانعا كەلەدى. بۇل جەردە دە ەگەر باستىقتىڭ ءوزى بولماسا دا، ونىڭ ورىنباسارى ءورىستىلدى ازامات بولادى. وعان تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، الگى قازاقشا قۇجات قايتادان ورىس تىلىنە اۋدارىلادى. مۇنان شىعاتىن قورىتىندى - بۇگىنگى كۇنى بىردە-ءبىر مەملەكەتتىك مەكەمە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسىپ وتىرعان جوق، تەك ءىس قاعازدارىن اۋدارۋمەن عانا شۇعىلدانىپ وتىر. ءبىز بۇل جاعدايدى وزگەرتپەسەك، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن ءبىز 2020 ەمەس، 2030 جىلعا دەيىن ىسىرىپ تاستايمىز»، - دەيدى ءتىل مامانى قالىمبەت مىرزا.

ءبىر قىزىق ماسەلە - دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى اڭگىمە كەزىندە: «قازاقشا تۇسىنەمىن، بىراق وسى جولى ورىسشا سويلەيىن» (قازاقستاندىق گۋمانيتارلىق-ساياسي كونيۋنكتۋرا ورتالىعىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى تالعات مامىرايموۆ), - دەگەن ءوز ۇلتىمىزدىڭ وكىلدەرى قاتتى سىنعا ۇشىرادى.

دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى اڭگىمەگە قاتىسقاندار مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن ساياسي ويىنعا اينالدىرعىسى كەلەتىندەردىڭ بار ەكەنىن دە ءسوز ەتتى. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ەنگىزىلۋىن قولداعان بولىپ، شىن مانىندە وعان كەدەرگى كەلەتىندەر بار. ماسەلەن، 2009 جىلى مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى جيىنداردى مەملەكەتتىك تىلدە وتكىزۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىلىپ، وعان ءورىستىلدى قاۋىم ورە تۇرەگەلىپ، قارسى بولعان سوڭ، بۇل ماسەلە جابىلىپ قالدى. ەكىنشى جاعىنان جوعارعى بيلىك ءتىل ماسەلەسىن اندا-سوندا ءبىر كوتەرىپ، شۋ شىعارىپ، حالىقتىڭ كوڭىلىن ەلدەگى ەڭ نەگىزگى قوعامدىق-ساياسي جاعدايدان باسقا جاققا اۋداراتىنى تۋرالى دا پىكىرلەر ايتىلدى.

«قازىر قوعامدا قازاق ءتىلىن قولدانۋ تۋرالى تۇسىنىستىك بار، بىراق سويلەۋگە نيەت جوق، - دەدى «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىم. - قازاق ءتىلىن تازا بىلمەسە دە، تۇسىنە تۇرا سويلەگىسى كەلمەيتىندەر - ءبىزدىڭ قوعامداعى بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتاردىڭ ءىسى. مۇنداي كورىنىس اسىرەسە جوعارعى بيلىك باسىنداعى شەنەۋنىكتەرگە ءتان. ويتكەنى ولار بالالارىن قازاق مەكتەپتەرىندە وقىتپاي، ورىس، ءتىپتى اعىلشىن تىلىنە ۇيرەتەدى. ەندى بۇگىن قازاق ءتىلى شىن مانىندە ءوز مارتەبەسىنە ناقتى ءىس جۇزىندە يە بولعاندا، ولاردىڭ بالالارى ءۇشىن كوپ قيىندىق تۋىندايدى: بيلىككە بارار جولى جابىلادى. سوندىقتان وعان نازار اۋدارۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. قازاقستانداعى مەملەكەتتىك ءتىل دەگەندە ءبىز ءبىر-اق ءتىلدى - قازاق ءتىلىن عانا ويلاۋىمىز كەرەك!».

بەلگىلى ەكونوميست-عالىم، قوعام قايراتكەرى مۇحتار تايجان دا مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە قاتىستى شەشىلمەگەن كوپ سۇراق بار ەكەنىن ءسوز ەتتى. «قازاق ءتىلىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى مارتەبەسىن كوتەرۋ كەرەك. ەلدەگى حالىقارالىق جيىنداردىڭ ءوزى ىلەسپە اۋدارما ارقىلى مەملەكەتتىك تىلدە عانا ءوتۋى ءتيىس. ءتىل قوعامدا كەڭ قولدانسىن دەسەك، رەسەي جايلاپ بارا جاتقان اقپاراتتىق كەڭىستىكتەن ارىلۋعا ءتيىسپىز، ءبىز قازىر وسى رەسەيلىك اقپاراتتىق كەڭىستىكتىڭ شىرماۋىندا قالدىق. سەبەبى، بيلىك جۇرگىزىپ وتىرعان ساياسات وسىنداي»، - دەي كەلىپ، مۇحتار مىرزا دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەگە كوڭىل اۋداردى.

دۇنيە ءجۇزى بويىنشا مەملەكەتتىك ءتىلدى اكىمشىلىك ادىسپەن جۇرگىزىپ وتىرۋ، تالاپ ەتۋ زاڭدىلىعى بار. ماسەلەن، كەشە كەڭەس وداعى قۇلاعان كەزدە، لاتىشتار ءوز ەلىندە 52 پايىز عانا ەدى. سوعان قاراماستان، ولار ءبارىن لاتىش تىلىنە ۇيرەتتى! ەۆرەيلەر دە جۇزدەگەن جىلداردىڭ قاتپارىندا قالعان كونە يۆريت ءتىلىن اكىمشىلىك ءادىس ارقىلى ءتىرىلتىپ، جانداندىرىپ الدى. ال حالىقارالىق تاجىريبە بويىنشا ءبىر مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان دياسپورا وكىلدەرىنەن مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ تالاپ ەتىلەدى. بۇل تەك ءبىزدىڭ قازاقستاندا عانا جوق...».

وسى وتىرىسقا قاتىسقان ءورىستىلدى قاۋىمنىڭ پىكىرىنشە، قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە «ۇيىمداستىرۋشى» ءتىل بولا الماي وتىرعان كورىنەدى. ونىڭ اياسىن كەڭەيتۋدى بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردەن، جوعارى وقۋ ورىندارىنان باستاۋ تۋرالى ويلار ورتاعا سالىنعاندا، بۇعان قارسى ايتىلعان پىكىر بولمادى.

جيىن قورىتىندىسى - مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن كوتەرۋ، ونى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ءبىرىنشى كەزەكتە ەنگىزۋ، قولدانۋ ەڭ باستى ماسەلە دەپ شەشتى. ورىس تىلىنە قاتىستى باپتىڭ كونستيتۋتسيادان الىنعان-الىنباعانىنا قاراماستان، ءار قازاق تىلگە قاتىستى ماسەلەنى ەڭ الدىمەن وزىنەن باستاۋى كەرەك ەكەنى ايقىن بولدى.

گۇلميرا

تويبولدينا،

«D»

تىلگە «تىرەك» وسىلار

«نۇر وتان» پارتياسى توراعاسىنىڭ

ءبىرىنشى ورىنباسارى

نۇرلان نىعماتۋللين:

«ءبىز ءتىل ماسەلەسىن ساياساتتاندىرۋعا بولمايدى دەپ ەسەپتەيمىز... مەملەكەتتىك جانە باسقا دا تىلدەردىڭ دامۋىن الداعى ۋاقىتتا دا تىنىش، كەزەكتى تۇردە، ساياساتتاندىرماي جانە ارتىق ەموتسيانى ارالاستىرماي جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. وسىلاي عانا ءبىز مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جۇمىلدىرۋشى رولىمەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ ءارى قاراي نىعايا ءتۇسۋىن قامتاماسىز ەتە الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىن».

پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسى

ورال مۇحامەدجانوۆ:

«كونستيتۋتسياعا قول سۇعۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن، بىراق قازاق ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ كەرەك دەگەن تۇرعىدا ۇندەۋدى قولدايمىن جانە ءوزىم دە سولاي ەسەپتەيمىن... ولاردى (قول قويۋشىلاردى - رەد.) قازاقستاندىقتاردىڭ كوبى قولداپ وتىرعان جوق».

ءماجىلىس دەپۋتاتى

باقىت سىزدىقوۆا:

«ورىس ءتىلىنىڭ ماڭىزىن تۇسىرمەي، قازاق ءتىلىنىڭ بەدەلىن كوتەرۋ كەرەك. ءتورت مەملەكەتتىك تىلدە سويلەيتىن شۆەيتساريانى نەگە ايتپايدى؟ نەگە بىزگە ءبىرۇلتتى ۋكراينانى مىسال رەتىندە كورسەتەدى؟ ءبىز سولاي ءومىر سۇرگىمىز كەلەدى...».

ءماجىلىس دەپۋتاتى

مۇحتار تىنىكەەۆ:

«ماعان جۋرناليستەر تەلەفون سوقتى، مەن بىردەن قارسى ەكەنىمدى ايتتىم. ول ۇندەۋگە قول قويعانداردان: «بالالارىڭىز بار ما، بىرەۋلەرىڭ شاحتادا جۇمىس ىستەي مە؟» دەپ سۇراعىم كەلەدى. ورىس تىلىندە سويلەيتىن ادامداردىڭ 75% شاحتالار مەن زاۋىتتاردا جۇمىس ىستەيدى، بۇل ۇندەۋىمەن نە ەنگىزبەك بولدى؟! ءوز باسىم بۇل مەنى قاتتى اشىندىردى! مەن ەلىمىزدەگى تىنىشتىقتى قولدايمىن... پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە قازاقستان ۇلتارالىق نەگىزدە قاقتىعىستار جوق جالعىز مەملەكەت. 130 ۇلتتى ءبىر مەملەكەتتە ۇستاپ تۇرۋ، بۇگىنگى تىنىشتىقتىڭ ءوزى ورىس ءتىلىنىڭ ۇلتارالىق ءتىل بولعاندىعىنان دەگىم كەلەدى».

قازتاگ

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 30 (113) 14 قىركۇيەك 2011 جىل