ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 145 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلىپ تاۋەلسىزدىك سارايىندا وتكىزىلگەن «الاش مۇراتى جانە تاۋەلسىز قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا كەزىندە التى الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 7 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. سونىمەن قاتار «الاش: تاريح. تاعىلىم. تاۋەلسىزدىك» دەگەن تاقىرىپتا كورمە ۇيىمداستىرىلىپ، جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ جيناعى جارىق كوردى. بۇعان قوسا مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتالىپ، اس بەرىلدى. اس بارىسىندا ۇلت-ازاتتىق ءھام الاش قوزعالىسى جەتەكشىسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى سىرىم بوكەيحانوۆ قاتىسۋشىلارعا ساۋلەتشى مارات اينەكوۆ جاساعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءبيۋستىن كورسەتتى.

ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى مەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 145 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلىپ تاۋەلسىزدىك سارايىندا وتكىزىلگەن «الاش مۇراتى جانە تاۋەلسىز قازاقستان» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا كەزىندە التى الاشتىڭ اياۋلى ازاماتى، كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ 7 تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ تۇساۋى كەسىلدى. سونىمەن قاتار «الاش: تاريح. تاعىلىم. تاۋەلسىزدىك» دەگەن تاقىرىپتا كورمە ۇيىمداستىرىلىپ، جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ جيناعى جارىق كوردى. بۇعان قوسا مارقۇمنىڭ ارۋاعىنا قۇران باعىشتالىپ، اس بەرىلدى. اس بارىسىندا ۇلت-ازاتتىق ءھام الاش قوزعالىسى جەتەكشىسىنىڭ نەمەرە ءىنىسى سىرىم بوكەيحانوۆ قاتىسۋشىلارعا ساۋلەتشى مارات اينەكوۆ جاساعان ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءبيۋستىن كورسەتتى.

«نۇر وتان» پارتياسى مەن «ازات­تىق» راديوسى جانە «اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالى مەن ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋني­ۆەرسيتەتى ۇيىمداستىرعان جيىن­نىڭ اشىلۋ سالتاناتىن بي­لىك پار­تياسىنىڭ حاتشىسى ەرلان قا­رين جاسادى. ول تاۋەلسىز قازاق­ستان­نىڭ 20 جىلدىعى مەن الاش ءۇشىن «تۇندە ۇيىقتاماعان، كۇندىز كۇلمەگەن» ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە مە­رەيتويى تۇسپا-تۇس كەلىپ وتىر­عانىن اتاپ كورسەتىپ، بيىل ابىلاي حانعا - 300, ءاليحان بوكەيحانوۆقا - 145 جانە جەلتوق­سان كوتەرىلىسىنە - 25 جىل ەكەن­دى­گىنە نازار اۋدارتتى. «تىزە بەرسەك، بۇ­دان دا باسقا اتالىپ جاتقان، اتالماي جاتقان مەرەي­توي­لار مەن اتاۋلى داتا كوپ. قالاي بولعاندا دا بۇل وقيعالاردىڭ قاتار كەلۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. سالتا­ناتتى جيىننىڭ تاۋەلسىزدىك سارا­يىندا وتۋىندە دە ۇلكەن ماعىنا بار. الە­كەڭ باستاعان الاش ارىستارى ءتا­ۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسپەسە، وزدە­رى­نىڭ جاندارىن ۇلى كۇرەستە قۇربان قىل­ماسا، بۇگىنگى كۇن بولار ما ەدى، بول­ماس پا ەدى؟»، - دەدى ە.قارين.
«تاۋەلسىزدىك قازاققا ۇلەستىرىلە سال­­عان ەنشى دە، سىيلىق تا ەمەس» دە­­گەندى ايتقان پارتيا حاتشىسى: «قا­زاقستان مەملەكەت رەتىندە ءتا­ۋەل­سىزدىگىن 1991 جىلدىڭ 16-شى جەل­­­توقسانىندا جاريالادى. الاي­دا بۇل - 1991 جىلعا دەيىن قازاق با­لاسى ەركىندىك ءۇشىن ارپالىسپا­دى دە­گەندى بىلدىرمەيدى. ءبىزدىڭ قا­زىرگى تاۋەلسىزدىگىمىز بۇرىنعى با­با­لارىمىزدىڭ جانكەشتى كۇرەسىنىڭ ناتيجەسى. الاش ارىستارى مەملە­كەت­تىلىكتىڭ نەگىزىن قالاپ كەتتى. ءاليحان جانە ونىڭ جاقتاستارى قا­زاقستاننىڭ قازىرگى اۋماعىن كە­ڭەس بيلىگىنە رەسمي تۇردە مو­يىن­داتا ءبىلدى. بۇگىندە بازبىرەۋلەر «الاش پارتياسى پارتيا ەمەس، وقى­مىستىلاردىڭ كلۋبى عانا بولعان. ولاردىڭ قازاقتىڭ ازاتتىق الۋىنا قوسقان ۇلەسى شامالى» - دەپ جازىپ ءجۇر. بۇل - جاڭساق پىكىر. وسىنىڭ سال­دارىنان قوعامدا قازاق حالقى دەر­بەستىككە 1991 جىلى عانا قول جەت­­كىزگەندەي تۇسىنىك تۋادى. ءبىز وسى تەكتەس تەرىس تۇسىنىكتەرگە سوققى بە­رۋگە ءتيسپىز»، - دەدى.
بۇدان كەيىن ە.قارين اعا بۋىن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن وسكەلەڭ ۇر­پاققا ۇلگى ءارى ونەگە قىلۋ مىندەتىن ابى­روي­مەن اتقارسا نۇر ۇستىنە نۇر بو­لاتىنىن جەتكىزىپ، مەكتەپ وقۋ­شى­لارىنىڭ وقۋلىقتارىنا الاش قوز­عالىسىنا، الاش ۇكىمەتىنە قا­تىستى تىڭ دەرەكتەر ەنگىزىلمەي كەلە جاتقانىنا قىنجىلدى.
«9-شى سىنىپقا ارنالعان «قا­زاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىستى ءمالى­مەتتەردىڭ كولەمى ەكى بەت قانا. ايتا كەتۋ كەرەك، مۇندا ءاليحاننىڭ ما­قالالارىنان ۇزىندىلەر كەلتىرىلىپ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كەڭەس وكى­مەتىمەن بىرلەسە جۇمىس ىستەۋگە كە­لىسكەن ساتتەرى باياندالادى. الايدا الاش يدەياسىنىڭ نە ەكەندىگى، ونىڭ ماقساتى، مىندەتى تۋراسىندا ءبىر اۋىز ءسوز ايتىلمايدى. كەرىسىنشە كى­تاپتا قىزىل اسكەردىڭ ەرلىكتەرىن سيپاتتاۋ باسىم. قازاقستان تاري­حىنىڭ 11 سىنىپقا ارنالعان وقۋ­لى­عىندا الاش تاقىرىبىنا سەگىز بەت ءبو­لىنگەن ال جاراتىلىستانۋ-ماتە­ما­تيكا باعىتىنداعى 11 سىنىپ وقۋ­شىلارىنا ارنالعان كىتاپتا الاش تاريحى بەس-اق بەتتە قاراس­تى­­رىلعان. ارينە، بۇل جوقتان جاق­سى. دەسەك تە، بۇل دەرەكتەر جاستارعا الاش يدەياسىنىڭ ءمانىن اشىپ كورسەتۋگە، الاش قوزعالىسىن تولىق ءتۇ­سىندىرۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى. بۇگىنگى كونفەرەنتسيانىڭ ماتە­ريالدارى بولاشاقتا ادىستەمەلىك قۇرالدار مەن وقۋلىقتارعا ەنەدى دەپ ۇمىتتەنەمىز»، - دەدى ەلىمىزدەگى جەتەكشى پارتيانىڭ وكىلى.
بۇدان كەيىن القالى توپتىڭ ال­دىنا شىققان الاشتانۋشى عا­لىم تۇرسىن جۇرتباي: «مەن وپ­پوزيتسيونەر ەمەسپىن، قازاق مەم­لە­كەتىنە ەشقاشاندا وپپوزيتسيونەر بولمايمىن، بىراق ءوز وتانىمنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى، ونىڭ ىشىندە «الاشوردا» مەن ءاليحان بوكەيحا­نوۆتى «رۋشىل»، «ءجۇزشىل» ەتىپ كور­سەتۋگە تىرىسىپ، سىپسىڭ تارا­تىپ جۇرگەن قاسيەتسىزدىككە توزگىم دە كەلمەيدى. سول پىكىردى وڭاشا پىش-پىشتاپ ايتىپ، ينتەرنەت ارقىلى تا­راتىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزى ناعىز «ساسىق رۋشىل»، ۇلتتىق يدەيانى از­دىرۋشىلار جانە كەزىندە ايتى­لىپ جۇرگەن: قازاق ءوزىن-ءوزى بيلەي المايدى، ولاردى رۋ ارقىلى تا­لاس­تىرىپ، تاۋەلسىزدىگىن السىرەتىپ، قاي­تادان رەسەيگە تاۋەلسىز ەتۋ كەرەك - دەگەن توقسانىنشى جىلدارداعى كەڭەستىك وداقتى جاقتاۋشىلار جا­ساعان 950 اسكەري-ساياسي دوكترينا­نىڭ جەمىس بەرە باستاعانى دەپ سا­نايمىن»، - دەي كەلىپ ءاليحان ءبو­كەيحانوۆ جانە ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى دەگەن تاقىرىپ توڭىرەگىندە تولعاندى. ءبىرتۇتاس الاش يدەياسىندا مۇقىم الاش جۇرتىنىڭ، ءيىسى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دەمى مەن اڭسارى بار ەكەنىن العا تارتقان ت.جۇرتباي تاريحشى مامبەت قويگەلديەۆ قا­زاق قوعامىنىڭ سۋن يات سەنى مەن ما­حاتما گانديى - ءاليحان بوكەي­حانوۆ ەكەنىن ءدال تاۋىپ ايتقانىن جەتكىزدى.
«الاش» پارتياسىنىڭ ۇلتتىق ۇس­تانىمى بەس ءتۇرلى تۇجىرىمعا نە­گىزدەلدى.
ءبىرىنشى ۇستانىم: جەر، جەر جانە جەر. جەرسىز وتان جوق. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇيعارىمى بو­يىن­شا: «قازاقتىڭ بايىرعى جەرىن قاشان قازاقتار ءوز بەتىنشە عىلىم مەن تەحنيكاعا سۇيەنىپ تولىق يگەر­مەيىنشە، جەر جەكەمەنشىككە دە، قونىستانۋشىلارعا دا بەرىلمەيدى». ياعني بۇل ۇستانىم: جەر - وتان، ال وتاندى ساتۋعا دا، جەكەمەنشىككە اينالدىرۋعا دا بولمايدى. سول جەر ءۇشىن ءار قازاقتىڭ نامىسى جىرتى­لىپ، ول جەرگە ءار قازاقتىڭ تەرى مەن قانى توگىلگەن - دەگەن تۇجىرىمعا سايادى. ەكىنشى ۇستانىم: جەردىڭ اس­تىنداعى، ۇستىندەگى، اسپانىنداعى بار­لىق يگىلىك قازاق مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. ءا.بوكەيحانوۆ­تىڭ ايتۋىنشا: «ونىڭ ءاربىر ءتۇيىر تاسى ءار قازاقتىڭ وڭىرىنە تۇيمە بولىپ قادالۋ كەرەك» بولاتىن. ياعني بۇل - ءوز جەرىنىڭ يگىلىگىن - اۋەلى ءوز ەلى يگىلىگىنە اينالدىرسىن، ودان اسسا عانا جاتقا سالاۋات - دە­گەن ەمەۋرىندى تانىتادى. ءۇشىنشى ۇس­تانىم: ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جو­با­سى بويىنشا، «قازاقتىڭ جەرىندە ءون­دىرىلگەن «ءبىر ۋىس ءجۇن سول مەم­لە­كەتتىڭ ازاماتتارىنىڭ ۇستىنە تو­قىما بولىپ كيىلۋى» كەرەك، ياعني تو­لىقتاي ەكونوميكالىق تاۋەل­سىزدىك پەن بىرلىككە قول جەتكىزۋگە ۇمتىلۋى ءتيىس ەدى. ال بىزدەگى ساتىل­مايتىن قۇندىلىق - تەك «جالدانىپ تىرلىك قۇرۋ» عانا بولىپ قالدى. ءتورتىنشى نىسانا: قازاق مەملە­كە­تىندە مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىڭ ءتىل، ءدىن، ءدىل ۇستەمدىگى بولۋى كەرەك، ياعني ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ پايىم­دا­ۋىنا جۇگىنسەك، «ۇلتتىق مادەنيەت ۇستەمدىگى ساقتالۋى» ءتيىس بولاتىن. كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم، - دەپ سارا اقىننىڭ سال ءبىر­جانعا قاراتا ايتقانىنداي، بۇل 3 ماسەلەگە كەلگەندە، ءبىزدىڭ دە ءۇنىمىز شىقپايدى. ەگەر قوعامنىڭ دامۋى وسى بەتىمەن كەتە بەرسە، كۇنى ەرتەڭ ءبىز «قۇراندى» دا ورىس تىلىندە وقيتىن بولامىز. بەسىنشى، تۇپكى ماقسات: تاۋەلسىز عىلىمعا، ۇلتتىق سالت، داستۇرگە نەگىزدەلگەن زاڭعا سۇيەنە وتىرىپ، جاپونيانىڭ ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ەدى.
1990 جىلعى «قازاقستاننىڭ سۋۆەرەنيتەتى» تۋرالى مالىمدەمەدە قامتىلعان وسى بەس ءتۇرلى ۇلتتىق ۇستانىم بۇتاقتالا كەلىپ، 2002 جىل­عى جەردى ساتۋ تۋرالى زاڭ جوبا­سىنان كەيىن قازاق مەملەكەتى ۇلت­تىق يدەيادان تولىق ارىلىپ، بەي­ما­رال مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمىنا كوشتى. سونشاما ازاپ شەگە ءجۇرىپ اڭ­ساعان تاۋەلسىزدىك يدەياسىنان نە­عىپ سونشاما تەز جەرىندىك؟ ال «جا­پونيا سياقتى عىلىمعا سۇيەن­گەن ۇلتتىق-دەموكراتيالىق مەم­لەكەت قۇرۋ كەرەك» - دەگەن ۇستانىم ءۇشىن انىق ەمەس دەرەكتەرگە سۇيەن­سەك، 60 مىڭداي ادام «جاپون شپيو­نى» رەتىندە اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ­تى»، - دەدى جيىندا جاساعان باياندا­ما­سىندا الاشتانۋشى عالىم.
ءوز كەزەگىندە ەۇۋ «الاش» ءما­دەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستي­تۋ­تىنىڭ ديرەكتورى ديحان قامزا­بەكۇلى «ءاليحان بوكەيحانوۆ جانە ۇلت رۋحانياتى» دەگەن تاقىرىپتى قاۋزاپ: «بۇگىنگى سانالى قازاق ءالي­حان بوكەيحان دەسە، ويلانىپ ءھام تەبىرەنىپ قالادى. ويتكەنى قازىر بىزدە بىلتەنىڭ جانۋعا شىعارىلعان بولىگىندەي زيالىلىق بولسا، سونىڭ نەگىزىن ءاليحان مەن احمەتتەر قالا­عانىن ىشتەي سەزىنەدى. سوندىقتان دا شىعار الاش اتى ەستىلسە، سەرگەك قازاققا باعزى زامانداعى ۇران ەمەس، ءاليحاننىڭ اتى مەن زاتى ەلەستەگەندەي بولادى. راسىندا، ول - ءال-ازىرگە ەلەس قانا. ءىشىمىز بەن سىر­تىمىز شىن زايىرلىققا تول­عاندا، ءاليحاننىڭ ارمان-مۇراتى دا ورىندالار. ءاليحان قازاقپەن بىرگە جاساپ، يدەياسى سانامىزدا ءورىس­تەر. وسكەن، ەڭسە كوتەرگەن حال­قىن سەزىنىپ، رۋحى مارقايار. سوڭعى كەزدە ءبىز ءبىر قۇبىلىستى بايقاپ ءجۇرمىز. ەلدە وقىعان-توقىعان جاس­تار، ءتىپتى بىلىككە تىلەۋقور قارا­پا­يىم ادامدار دۇنيەگە كەلگەن پەر­زەنت­تەرىنە «ءاليحان» دەپ ات قويا باس­تادى. سولاردىڭ ءتورت-بەسەۋىن تا­ن­ۋشى ەدىك، «نەگە وسى ەسىمدى تاڭ­دا­دىڭىزدار؟» دەپ سۇراساق، ءبارى دە: «الاش سەركەسىنىڭ وزىندەي بولماسا دا، ءسوزىن تۇسىنەتىندەي بولسىن!» دەيدى. وسى تاقىلەتتەس جاۋاپتى ەس­تىگەندە، ءبىز تولقىپ كەتتىك... ەرتە­ڭى­مىزگە سەنگەندىكتەن! ءبىر كەزدە «ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن اۋىز­عا العان، بۇگىنگىنىڭ ماسەلەسىنە الە­كەڭ­دەردىڭ پايىمىمەن وي ساباق­تاعان بىردە-ءبىر قايراتكەردى، دەپۋ­تاتتى كورمەدىك» دەپ تۇڭىلە جازساق، قازىر ەل ىقىلاسىن سەزىنىپ، جاقسى­لىقتان ۇمىتتەنىپ وتىرمىز»، - دە­گەن پىكىر ءبىلدىردى. سونداي-اق ول «قىر بالاسىنىڭ» قازاق اۋ­دا­نىندا عانا قالعان قالامگەر ەمەس ەكەن­دىگىنە ەرەكشە توقتالىپ: «ول ءار كەز­دەرi ل.تولستويدى، گي دە مو­پاس­ساندى، ا.پ.چەحوۆتى، د.م.ما­مين-سيبيرياكتى، ن.ماركستى انا تiلiنە اۋداردى. اركەز ويىن شە­تەلدiك عۇ­لامالار سوزiمەن دايەكتەپ وتىر­دى. اتالعان جازۋشىلاردى «ءوز جۇر­تىنىڭ بەتiنiڭ قىزىلى، ۇياتى» دەپ جازدى»، - دەدى.
بۇدان كەيىن جاپونياداعى حوك­كايدو ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى سلاۆيان زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرو­فەسسورى توموحيكو ۋياما «ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن ونىڭ داۋىرلەس­تەرىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى حالىقارالىق احۋالدى ۇعىنۋى تۋرالى» دەگەن تاقىرىپتا قازاق، ورىس تىلدەرىندە بايانداما جاسادى. ول الاش ارىستارىن ونىڭ ىشىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتى 20 جىلدان بەرى تابان اۋدارماستان زەرتتەپ كەلە جاتىر ەكەن. «ايقىنعا» بەرگەن سۇحباتىندا توموحيكو ۋياما: «ءالي­حان بوكەيحانوۆ ءبىر عاسىردا ءبىر رەت تۋاتىن فەنومەن. ونىڭ دارالىعى مەن دانالىعى مەنى قاتتى قىزىق­تىرادى. ول ۇلكەن ساياسي فيگۋرا. ول كوشباسشىلاردىڭ كوشباسشىسى. ونىڭ كوزقاراستارى مەن ۇستا­نىمدارى پروگرەسسيۆتىگىمەن ەرەك­شەلەنەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ۇلتتىڭ ۇلى، ۇلتتىڭ ناعىز جانا­شىرى دەپ ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى ول تۋعان حالقى ءۇشىن باسىن قاۋىپ-قا­تەرگە تىككەن. تۋعان حالقىنىڭ بوس­تان­دىعى ءۇشىن شەيىت بولعان. ومىردە مۇنداي تۇلعالار كوپ كەزدەسە بەر­مەيدى. ءاليحان - قازاقتىڭ قا­ھار­مانى، ول ناعىز باتىر. ونى ءالى دە زەرتتەۋ كەرەك. سەبەبى ءاليحاننىڭ اشىلماعان، ايتىلماعان اقيقات­تارى بولۋى مۇمكىن»، - دەدى.
ءوز كەزەگىندە اقش-تىڭ ۆا­شينگ­تون شتاتىنداعى كورنەگي قو­رىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، ورتا ازيا ەلدەرىندەگى امەريكالىق ساراپشى مارتا بريل ولكوت پەن رەسەي فەدەراتسياسى تۋريزم جانە قوناقجايلىق ينستيتۋتىنىڭ قو­عامدىق عىلىمدار كافەدرا­سى­نىڭ مەڭگەرۋشىسى، پروفەسسور دينا امان­­جولوۆا الاش قوزعالى­سى­نىڭ كوسەمى تۋرالى وي ءوربىتىپ، سىرت كوز رەتىندە قازاقستاننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگىسىن بايىپتاسا، «ازاتتىق» راديوسىنىڭ پراگاداعى ءتىلشىسى سۇل­تان-حان اققۇلۇلى، ءبىلىم جانە عى­لىم مينيسترلىگى جانىنداعى مەم­لەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ دي­رەكتورى بۇركىت اياعان جانە تا­ريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پرو­فەسسور حانكەلدى ءابجانوۆ الاش­وردا اۆتونوميالى ۇكىمەتى ءتورا­عا­سىنىڭ تاريحي تۇلعاسىن اشا ءتۇستى.

قانات ماحامبەت

استانا

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9879&Itemid=2