«ول مەنiڭ كوپ زاماندار بويىندا ۇلتشىل - الاشورداشى نەگiزiندە توڭكەرiستiڭ جاۋى بولعان تاپتىڭ سالت-سانالىق باعىتىمەن بايلانىستى بولىپ ەدi. وسى حالمەن تاريحي نىق بايلانىسقان نارسە - مەنiڭ ساياسات پەن ادەبيەتتەگi iسiمنiڭ مازمۇنى مەن قالپى - سوڭعىلاردىڭ ساياسي باعىتىنا باستادى. باستاعاندا، انىقتاعاندا پرولەتار توڭكەرiسiنiڭ تiرەگiنە جاۋ بولعان بارىنشا قارسى بەتكە باستادى»، - دەپ «قاتەلiگiن مويىندادى».

ارينە، ەركiمەن مويىنداعان جوق، زورلىقپەن مويىنداتتى. ايتپەسە، شىن كوڭiلiمەن قارسى بولسا، وندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ سىندى «الاشوردا» كوسەمدەرiمەن حات الىسىپ، حابارلاسىپ، قوناققا شاقىرىپ، سىرلاسىپ جۇرمەس ەدi.

ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ باس چەكيست كاشيريننىڭ قولىنا ءتۇسۋ تاريحى ز.ءۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىندا» بىلاي باياندالادى. كولچاكتىك ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلتايىنىڭ قۇزىرىنا ۇسىنىلۋعا ءتيىستى باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 12 باپتان تۇراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ جوباسى سەمەيدە تالقىلانادى. وعان باشقۇرتستاننان - سەيتگەرەي ماعازوۆ، «الاشوردادان» - ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇركىستان قوقان اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىسادى. بۇل باعدارلامانى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا جاريا ەتۋ ءۇشىن ونىڭ ءبىر داناسىن جاپون ەلشىلىگىنە تابىستاۋ ۇيعارىلادى.

«ول مەنiڭ كوپ زاماندار بويىندا ۇلتشىل - الاشورداشى نەگiزiندە توڭكەرiستiڭ جاۋى بولعان تاپتىڭ سالت-سانالىق باعىتىمەن بايلانىستى بولىپ ەدi. وسى حالمەن تاريحي نىق بايلانىسقان نارسە - مەنiڭ ساياسات پەن ادەبيەتتەگi iسiمنiڭ مازمۇنى مەن قالپى - سوڭعىلاردىڭ ساياسي باعىتىنا باستادى. باستاعاندا، انىقتاعاندا پرولەتار توڭكەرiسiنiڭ تiرەگiنە جاۋ بولعان بارىنشا قارسى بەتكە باستادى»، - دەپ «قاتەلiگiن مويىندادى».

ارينە، ەركiمەن مويىنداعان جوق، زورلىقپەن مويىنداتتى. ايتپەسە، شىن كوڭiلiمەن قارسى بولسا، وندا ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ سىندى «الاشوردا» كوسەمدەرiمەن حات الىسىپ، حابارلاسىپ، قوناققا شاقىرىپ، سىرلاسىپ جۇرمەس ەدi.

ەكىنشى ءبىر ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ باس چەكيست كاشيريننىڭ قولىنا ءتۇسۋ تاريحى ز.ءۆاليدوۆتىڭ «قاتيرالارىندا» بىلاي باياندالادى. كولچاكتىك ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلتايىنىڭ قۇزىرىنا ۇسىنىلۋعا ءتيىستى باشقۇرتستان مەن «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ 12 باپتان تۇراتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنىڭ جوباسى سەمەيدە تالقىلانادى. وعان باشقۇرتستاننان - سەيتگەرەي ماعازوۆ، «الاشوردادان» - ءاليحان بوكەيحانوۆ، تۇركىستان قوقان اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ قاتىسادى. بۇل باعدارلامانى حالىقارالىق قاۋىمداستىققا جاريا ەتۋ ءۇشىن ونىڭ ءبىر داناسىن جاپون ەلشىلىگىنە تابىستاۋ ۇيعارىلادى.

«سودان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ (1920) استراحاندىق زيالى قازاق مۇحامەدجان تۇڭعاشيننىڭ قاعازدارىمەن قوسا جوعارىداعى 12 پۋنكتەن تۇراتىن ءبىز قابىلداعان قۇجاتتىڭ جانە «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇجاتتارى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا ءتۇسىپتى، ولار ءبىزدىڭ ۇلتتىق كۇرەسىمىزدى رەسەيدىڭ ىشكى ماسەلەسى رەتىندە قاراستىرۋىمىزدى قولداپتى. كەڭەس ساياسي قايراتكەرلەرى دە سول پاتشا تۇسىنداعىلارداي ورىس ۇلتشىلدارى بولعانىن كەيىن مەن چيچەريننىڭ اۋزىنان ەستىدىم», - دەيدى ز.ۆاليدوۆ.

جاپونيا ۇكىمەتىنە قاتىستى بۇل وقيعانى تاپىشتەپ وتىرۋىمىزدىڭ سەبەبى، وسى وقيعا 1922-1953 جىلداردىڭ اراسىنداعى قازاق زيالىلارىنا «جاپون ميليتاريستىك مەملەكەتىنىڭ شپيونى» - دەگەن ايىپ تاعۋعا مۇمكىندىك بەرگەندىگىندە. سونداي-اق «الاشوردانىڭ» «جاپونيا ۇلگىسىندەگى ۇلتتىق سالت-داستۇرگە، عىلىمعا سۇيەنگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا» قۇرۋ تۋرالى ماقساتى دا ول «ۇكىمدى» زاڭداستىرۋعا، «جاپونيانىڭ شپيوندارىنىڭ» قاپتاپ كەتۋىنە تۇرتكى سالدى. تاريح ءۇشىن بۇل دا قۇجاتتىق ءمانى بار وقيعا. ال مۇنداي كەزدەيسوقتىقتاردىڭ كەسىرىنە ۇشىراعاندار قانشاما.

ءسويتىپ تەرگەۋ تۇيىققا تىرەلەدى. تەرگەۋشi بالداەۆ (قولى انىق تانىلمادى، فاميلياسى وزگەشە بولۋى دا مۇمكiن - ت.ج.) بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى الشانسكيگە بەرگەن ەسەبiندە:

«قولداعى دەرەكتەردiڭ جەتكiلiكسiزدiگiنەن بوكەيحانوۆتى تابان استىندا شۇعىل تۇردە تۇتقىنداۋعا مۇمكiندiك بولمادى، سوندىقتاندا بiز تەرگەۋ جۇمىسىن مىنانداي تاسىلiمەن، ەگەردە تاعىلعان ايىپتاۋلاردى مويىنداماي، تەرiسكە شىعارسا، ونى تۇتقىنداماي بوساتىپ جiبەرۋگە مۇمكiندiك الاتىنداي ەسەپپەن جۇرگiزدiك»، - دەپ جازدى.

ءار ءسوزiن شەگەلەپ، دالەلدەپ، بۇرىنعى جانە بۇگiنگi رەسەي وكiمەتiنiڭ ءاربiر ارەكەتiن قىسقا عانا تالداپ: «مەن - „الاشوردا" ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحانوۆ قىزىلدارعا قارسى بولعان سەبەبiم مىناۋ، وعان كەڭەس وكiمەتi بىلاي قارادى»، - دەپ ءتۇيiپ-ءتۇيiپ ايتىپ، تۇقىرتا جاۋاپ بەرىپ وتىردى. الەكەڭنiڭ مىسى باسقانى سونداي: «كەڭەس وكiمەتi جەر مەن از ۇلتتار تۋرالى قاۋلى شىعاراردىڭ قارساڭىندا مەنi تۇتقىنداپ، اقىر سوڭىندا بۋتىركادان - كرەملدiڭ تورiنە ءبىر-اق شىعارۋشى ەدi. بۇل جولى قايتەسiڭدەر. ءيا، مەن ۇلتشىلمىن»، - دەپ الىپ، بۇل پىكىرىن حاتتاماعا:

«1919 جىلى «الاشوردا» تارقاعاننان كەيىن بىزدەر، ۇلتشىلدار، بۇرىنعى الاشورداشىلار، قانداي دا ءبىر ۇيىمعا بىرىگۋگە ۇمتىلعان ەمەسپىز جانە استىرتىن كۇرەس ۇيىمداستىرۋعا، ۇيىمداسقان تۇردە كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەس جۇرگىزۋگە ۇمتىلىس بولعان ەمەس. ۇلتشىلدىق باعىتىنداعى ماسەلەلەر تۋرالى بوتەن اداممەن اشىلىپ اڭگىمەلەسە بەرمەيمىن، تەك ۇلتشىلدارمەن ۇلتشىل رەتىندە ەكى-اق اداممەن - بايتۇرسىنوۆپەن جانە دۋلاتوۆپەن عانا اڭگىمەلەسۋىم مۇمكىن، بىراق ولارمەن اراداعى اڭگىمەدە ەشقانداي ۇلتشىلدىق ارەكەت جونىندە پىكىر قوزعاعامىز جوق، ال «ۇلتشىلدىق» تۋرالى ءسوز قوزعالا قالعان كۇننىڭ وزىندە دە، تەك تاعدىرعا وكپەلەپ كوز جاسىن توگەتىنبىز»، - دەپ ءتۇسىرىپتى.

وسى قىسقا دا نۇسقا جاۋاپتان-اق ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ابدەن ىسىلعان ساياسي كۇرەسكەر ەكەنى بايقالادى. كورسەتىندىسىندە وزىنە دە، وزگەگە دە كۇدىك كەلتىرەتىن قىلاۋداي ارتىق جارىقشاق جوق. ءوزiن-ءوزi ۇستاي بiلگەن ۇلت كوسەمiن وگپۋ تەرگەۋشiلەرi اقىرى تۇتقىنداۋعا باتا المادى.

تەرگەۋشىلەر مۇنىمەن دە شەكتەلىپ قالماي، كۇدىكتىلەردىڭ قاتارىن مولايتا بەرگەن. سول كەزدەگى جاس گەولوگ قانىشقا دا كۇدىك كوزى تۇسكەنى بايقالادى.

«18 قازان. 1927 جىل. قىزىلوردا.

تەرگەۋگە الىنعان ەلدەس وماروۆ قوسىمشا سۇراققا بىلاي دەدى:

"ساتباەۆ قانىشتى مەن بىلەمىن. ول سەمەيدىڭ ءبىر گۋبەرنياسىنان كەلگەن، ينجەنەر. مەن ونىمەن 1923 جىلى، ول قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ اكادەميالىق ورتالىعىنا قازاق تىلىندە جازىلعان الگەبرا وقۋلىعىنىڭ قولجازباسىن تابىس ەتكەن كەزىندە تانىستىم. مەن اكادەميالىق ورتالىقتىڭ جانىنداعى عىلىمي كوميسسيانىڭ حاتشىسى رەتىندە الگەبرا تەرميندەرىن جاساۋ جونىندەگى جۇمىسقا قاتىستىم جانە ساتباەۆتىڭ قولجازباسى جونىندەگى حابارلاماشى بولدىم. 1927 جىلى مەن سءاتباەۆپەن ەش جەردە جانە قاندايدا ءبىر جاعدايدا جۇزدەسكەن ەمەسپىن. مەن ونى سوڭعى رەت 1926 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا دۋلاتوۆ مىرجاقىپتىڭ پاتەرىندە كوردىم. تاشكەنتتەگى قازاق مۇعالىمدەر دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورىنىندا ساباق بەردى: مەن - وماروۆ - قازاق تىلىنەن ساباق بەردىم, دوسمۇحامەدوۆ حالەل - رەكتوردىڭ ورىنباسارى بولدى, بارلىق شارۋاشىلىق ماسەلەلەردى سول جۇرگىزدى. ەرمەكوۆ ءالىمحان - ماتەماتيكادان ءدارىس وقىدى ءارى ناقتى عىلىمدار مەن ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى مىندەتىن اتقاردى".

بۇدان ءارى اكادەميانىڭ قىزمەتى ايتىلادى. «تىنىشباەۆ مۇحامەدجان جانە باسقالار جاۋاپقا تارتىلعان ءىستىڭ» ەكىنشى تومىنا الدىڭعى بايتۇرسىنوۆتىڭ ىسىندە قاتتالعان ەلدەس وماروۆتىڭ 1927 جىلى 16 قازان كۇنگى بەرىلگەن جاۋابى جانە ودان دا باسقا قۇجاتتار قوسا تىركەلىپتى. سونىڭ ىشىندە مىنا ءبىر دەرەكتى قاپەرگە ىلە كەتۋدى ءجون كوردىك.

«1927 جىلى 16 قازان. قىزىلوردا. مەن، وماروۆ، 1926 جىلى قازاق وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ ۇيعارۋىمەن قازاقستاننىڭ وكىلى رەتىندە باكۋ قالاسىندا وتكەن تۇركىتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنا ىسساپارمەن باردىم. مەنىمەن بىرگە ءبىلال سۇلەەۆ پەن عازيز بايسەيىتوۆ قاتىستى. احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن قازاقتىڭ ۇلتتىق اندەرىن ورىنداۋشى رەتىندە امىرە قاشاۋباەۆ رەسمي تۇردە شاقىرىلدى. ول باكۋگە بارا جاتقان جولدا ماعان - وماروۆقا جانە باسقالارعا ءوزىنىڭ پاريجگە بارعان ساپارى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردى».

بۇل ارادا تەرگەۋشىلەردىڭ سۋىرتپاقتاپ بىلگىسى كەلىپ وتىرعانى - امىرە قاشاۋباەۆ پاريجدە ەتنوگرافيالىق كونتسەرتكە بارعاندا مۇستافا شوقاەۆپەن كەزدەستى مە، جوق پا، سونى انىقتاۋ. ا.بايتۇرسىنوۆقا، ع.بىرىمجانوۆقا، م.دۋلاتوۆقا، م.اۋەزوۆكە جانە تاعى دا باسقا «ايىپكەرلەرگە» وسى سۇراق قايتالاپ بەرىلگەن. سول ارقىلى ۇلتشىلداردىڭ «قىلمىسىن» حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرۋگە تىرىسقان. ال ءاليحان بوكەيحانوۆ امىرەمەن فرانتسياعا بارا جاتقان جولدا ماسكەۋدە جولىعادى. ول بۇل تۋرالى ا.بايتۇرسىنوۆقا:

«...امىرە قاشاۋبايۇلىن پاريجگە جىبەرمەكشى. ول بىردە-ءبىر ءان ءسوزىن بىلمەيدى عوي. بولمايتىن نارسەنى ايتادى. مەن ونى انشىلەردىڭ ارنايى ۇيىنە اپارىپ، ءان سالدىرتتىم. داۋىسىن ماقتاستىق، ايتسە دە، ءان سالعان كەزدە، مەن قاتتى ۇيالدىم. ايتقان ءانىنىڭ سوزىندە ءمان بولسايشى. پاريجدە ويلى ءاندى تالاپ ەتەدى. ءانشىنى پاريجگە جىبەرە وتىرىپ، ءبىر ءاننىڭ ءسوزىن بولسا دا جاتتاتقىزۋعا بولاتىن ەدى عوي. امىرە ورىس مەششانى سياقتى كيىنىپتى. ونى دۇرىستاپ كيىندىرۋ دە سونشالىقتى قيىن ءىس پە ەدى؟»، - دەپ جازدى.

انشىگە ءاننىڭ تۇگەل ءسوزىن جاتتاتقىزىپ، «انشىلەردىڭ ارنايى ۇيىنە اپارىپ»، داۋىسىن گراممافونعا جازدىردى. سونىڭ ارقاسىندا عانا ۇلى ءانشىنىڭ داۋىسىنىڭ جاڭعىرىعى بىزگە جەتتى. سونداي-اق ەۋروپا جۇرتىنىڭ تالعامىنا ساي كيىم ساتىپ اپەرىپ، ءتيىستى اقىل-كەڭەسىن ايتىپ، جولعا شىعارىپ سالادى. پاريجگە بارعاندا مۇستافا شوقاەۆ امىرەنى ىزدەپ تاۋىپ الادى. ءان سالدىرادى، ۇزاق اڭگىمەلەسەدى. ەلگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ءانشى ءوزىنىڭ ارىپتەستەرىنە:

«سەندەر قازاقپىن دەپ ماقتاناسىڭدار. ناعىز قازاقتى ماسكەۋ مەن پاريجدە كوردىم»، - دەگەن ەكەن.

بۇل ءسوز قۇپيا مەكەمەنىڭ قۇلاعىنا شالىنادى. ءسويتىپ، امىرە «قالپاق استىنا» الىنىپ، سوڭىنا تىڭشىلار تۇسەدى. اقىرى تەاترداعى قىزمەتىنەن شىعارىلدى. قىسىمعا شىداماعان ءانشى دۇنيەدەن باز كەشىپ، ومىردەن كۇدەر ۇزەدى. تاعدىرى سالىندىعا ۇشىراعان امىرەنىڭ ءولى دەنەسى 1934 جىلى قاراشا ايىنىڭ 4-نەن 5-نە قاراعاندا («قىز جىبەك» وپەراسىنىڭ پرەمەراسى وتكەن كۇنى), ءتۇن ورتاسىندا بەلگىسىز جاعدايدا ءوز ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنىڭ الدىنان تابىلعان. ايەلى ورازكە تاڭعى تىقىردان ويانىپ، ەسىك اشقاندا بوساعا ارقاسى سۇيەلگەن كۇيەۋىنىڭ دەنەسىن كورگەن.

ايعاقتارى جەتكىلىكسىز ءارى دالەلسىز دەگەن جالعان جەلەۋمەن ەلدەس وماروۆتى 28-31 قازان ارالىعىندا ۇيىنە بوساتقان. مۇنىڭ باستى سەبەبى: بوستاندىقتا جۇرگەندە كىممەن كەزدەسەدى، وندا قانداي پىكىرلەر قوزعالادى، سونى ءبىلۋ ءۇشىن ادەيى جىبەرىلگەن سياقتى. تىڭشىلاردىڭ مالىمەتىنە قاراعاندا سول كۇندەردىڭ ىشىندە ونى قادىرباەۆ سەيدازىم قوناققا شاقىرىپتى. قوناقتا بولعاندار: "نۇرىموۆ عابباس، ونىڭ اعاسى احمەت بۋزينوۆ، يۋسۋپوۆ احمەت-سافا، قايتىس بولعان ءبىرىمجانوۆ احمەتتىڭ ايەلى - جاكەن، بايمەنوۆ ءىلياس، اقباەۆ جانات ت.ب. (بۇل كورسەتىندىلەردىڭ سوڭىنا قول قويىلماعاندىقتان دا پايدالانا المادىق).

ارينە، بۇل ۋاقىتشا عانا الدارقاتۋ بولاتىن. ويتكەنى ءۇش كۇننەن كەيىن ە.وماروۆ قايتا اباقتىعا قامالدى. ەلدوس وماروۆ ۇستالعان 15 قازان كۇنى «الاشوردانىڭ» كورنەكتى قايراتكەرى حالەل عابباسوۆ تا جاۋاپقا تارتىلدى. ءبىرىنشى تەرگەۋدە ەلدەس وماروۆقا: ا) كوللەكتيۆتەندىرۋ ساياساتىنا قارسى استىرتىن ارەكەت ۇيىمداستىردى دەگەن، ەكىنشى جولى: ءا) «1921 جىلى ورىنبور، تاشكەنت قالاسىندا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم قۇرۋعا قاتىستى-مىس» دەگەن ايىپ تاعىلدى. بىراق تا بۇل جولى جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ىشىنەن حالەل عابباسوۆتان باسقالارى تەرگەۋدىڭ قۇرىعىنا ىلىكپەدى.

ال حالەل عابباسوۆتىڭ تۇتقىندالۋى گولوششەكيننىڭ سول جىلى كۇزدە باستالعان كونفيسكاتسيالاۋ ناۋقانىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن.

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»