جاس كەزىمىزدە قاريالار بالالارعا ۇرىسۋشى ەدى «اشتان ولگەن ادامنىڭ مولاسى جوق» دەپ. سوندا بىزدەر - بالالار «قانداي جاقسى، كۇيزەلىس بولمايدى، ەل اشىقپايدى، ءار كەزدە دە توقشىلىق بولادى ەكەن عوي» دەپ ويلاۋشى ەدىك. ول كەزدە باسقا ەلدىڭ جاعدايىن ءتىپتى بىلمەيمىز، تەك اۋىل-ايماقتىڭ عانا جاعدايىن بىلەتىنبىز. ءبىزدىڭ ەلىمىز ەجەلدەن ەلۋ ءۇي جەتىم رۋىنا جاتاتىن. ولار وسى كۇنگى قوستاناي وبلىسىنىڭ امانگەلدى مەن جانگەلدى اۋداندارى شەكاراسىندا تورعاي وزەنى بويىندا ورنالاسقان. وزەن بويىنداعى ءار تۇبەكتەردى قىستايتىن. بۇلاردىڭ ىشىندە اسا اسىپ كەتكەن بايلارى دا جوق، اسا جۇتاعان كەدەيلەرى دە بولمايتىن. ءار ءۇيدىڭ وزدەرىنىڭ كۇن كورىستەرىنە جەتەرلىكتەي مال شارۋاشىلىقتارى بولاتىن. كوكتەم شىعا مالدارىن تولدەتىپ، وزەندەر تاسىپ قايتقان كەزدە مالى كوپتەرى توقاناي قۇمىنا جايلاۋعا، ال مالى ازدارى ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋ ءۇشىن كەزىندە ىبىراي التىنسارين «قىپشاق سەيىتقۇل» اڭگىمەسىندەگى قابىرعا وزەنىن بوگەپ، ءبىرىنشى شىعىر ورناتقان قابىرعا وزەنى بويىنا بارىپ ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن. ءار شىعىر 4-5-6 گەكتارداي ەگىستىكتى سۋاراتىن قۋاتتى. وندا تارى، بيداي، باقشا داقىلدارىنان مول ءونىم الاتىن. كۇزدە ەگىنشىلەر استىقتارىن مالعا ايىرباستاپ، مالى بارلار قىسقا جەتەر استىق الىپ ەل قارق بولاتىن. ءابدىلدا، كەيكى، ۋسا، ابەۋ، ءجاندىل، بىرماعامبەت، ءبىرجان دەگەن مۇراپتار مول ءونىم الىپ، ونى الىستاعى اۋىلداردان كەلىپ مالعا ايىرباس­تايتىن. سول كەزدەگى مۇراپتاردىڭ كەتپەنمەن قازعان، بىرنەشە شاقىرىمعا سوزىلعان ارىق ورىندارى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالۋدا. مىسالى، «تەكەباي تارپاسى»، «قوس تام»، «تەلعارا» جانە باسقالارى.

كۇزدە جايلاۋداعى ەلدەر ەگىنشىلەرمەن قوسىلىپ قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ، بالالاردى سۇندەتكە وتىرعىزۋ تويلارى باستالاتىن. ەل ءىشى سونداي كوڭىلدى ومىرلەرىنە سونداي ريزا بولاتىن.

وسىنداي تىنىش جاتقان ەلگە كەڭەس وكىمەتى ورنادى دەگەن حابار تەز تاراپ كەتتى. كەڭەس وكىمەتى جاي كەلمەي جۇرتتى ەلپىلدەتە-جەلپىلدەتە كەلدى. بۇگىنگى كۋحاركا، جالشى ەرتەڭ ەل بيلەيدى دەپ. وعان سەنگەن ەلدەگى الاڭعاسارلار «ەرتەڭ مەن ەل بيلەيمىن» دەپ ەلدىڭ مازاسىن الدى. «بايلار مەن مولدانى، قويداي قۋ قامشىمەن»، «كورىڭدە وكىر كاكىمبەك» دەپ ولەڭدەتىپ ءجۇردى. سول كەزدەگى تورعاي اۋدانىنداعى №4 اۋىل اۋىلنايى ورازاقتىڭ ابەنى دەگەن شارۋانىڭ سۇلۋ جاس جۇمازيا دەگەن كەلىنشەگىن تارتىپ الدى. ەمشەكتەگى بالاسىنان ايىرىپ. ونىڭ حاتشىسى الپىسبايدىڭ شاياحمەتى بايسال دەگەن بايدىڭ ۇل مەن قىزدىڭ ورنىنداعى 16 جاسار ەركە بادەن دەگەن قىزىن جىلاتىپ، تارتىپ اكەتتى. داۋبايدىڭ حاسەنى ايەلى بوسانا الماي جاتقاندا، ايەلگە ايەلدەر پاتشايىمى بيبايشاعا سيىن دەگەن ايەلدەردى قۋىپ جىبەرىپ، كەرەگەگە لەنين پورترەتىن ءىلىپ، ايەلىنە «لەنين باباما سيىن» دەپ بۇيىرعان. ەلدە مۇنداي ەرسى جاعدايلار سونداي كوپ بولدى.

كەڭەس وكىمەتى ەلگە ابدەن ورناپ بولعان سوڭ ءىرى بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ ناۋقانى باستادى. ءىرى بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلىكتەرىن تارتىپ الىپ، وتباسىلارىن باسقا وبلىستارعا، رەسپۋبليكالارعا جەر اۋداردى. اۋىل ۇستىنەن جەر اۋعان بايلار كوشى كۇندىز-ءتۇنى شۇباپ جاتتى. 1928 جىلى ءىرى بايلاردىڭ مال-مۇلكىن تالان-تاراجعا سالىپ بولعان سوڭ ەندى سەرىكتىكتەر ۇيىمداستىرامىز دەپ ورتا شارۋالار مەن كەدەيلەر مال-مۇلىكتەرىن ءبىر ورتاعا جينادى. قولىنداعى مال-مۇلكىنەن ايىرىلعان شارۋالار اشىعىپ، ەل اراسىندا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى نارازىلىق تۋا باستادى. بۇل نارازىلىق وسە كەلە 1929 جىلى قازان ايىنداعى باتباققارا كوتەرىلىسىنە جالعاستى. تورعاي مەن باتباققارا اۋداندارىنىڭ جىگىتتەرى باتباققارا اۋدانىنىڭ ورتالىعىنا جينالىپ، «ەندى نە ىستەيمىز» دەپ كەڭەسەدى. بۇل جيىنعا 500-دەن استام ادام جينالادى. ونى باسقارۋدى ەل اعاسى، ماديار رۋىنان شىققان، كوزى اشىق بەكجاننىڭ ءابايدىلداسىنا تاپسىرادى. شارۋالار جايباراقات كەڭەسىپ جاتقاندا كەڭەس وكىمەتى قوستانايدان اسكەر توگىپ، اۋدان ورتاسىن قورشاپ الىپ كورىنگەن ادامدى اتا بەرەدى. ءتىرى قالعان ەرەسەك ادامداردى ۇستاپ، توپ-توبىمەن 600 شاقىرىم قوستانايعا جاياۋ ايدايدى. ونداعى تۇرمەگە سىيماعان سوڭ ادامداردى قالا سىرتىنداعى سايلارعا اپارىپ اتىپ، بەتىن توپىراقپەن جابا سالعان. وگپۋ - (كگب) قۇجاتى بويىنشا باتباققارا كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان 500-دەن استام ادام اتىلعان. باتباققارا كوتەرىلىسى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەڭ ءبىرىنشى ۇيىمداسقان كوتەرىلىس ەدى. وسىدان كەيىن قازاقستاندا ىرعىز، ءشاۋىلدىر، جەتىسۋ جەرىندە كوتەرىلىستەر بولدى. بارلىعىندا ادامدار جاۋىزدىقپەن قىرعىنعا ۇشىرادى. باتباققارا كوتەرىلىسىنە قاتىناسقاندار ايتقانداي، ەلدە كۇيزەلىس، اشتىق باس­تالدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ اۋىل جىگىتتەرى كوتەرىلىسكە قاتىناسۋدى اقىلداسۋعا مەنىڭ اكەم بورانقۇلدىڭ جامانىنا كەلدى جينالىپ. اكەم: «بۇدان ەشنارسە شىقپايدى، تەككە قىرىلاسىڭدار. ونان دا ۇيلەرىڭە بارىپ، قىسقا دايىندىقپەن اينالىسىڭدار» دەپ اقىل بەردى. ءبىزدىڭ 50 ءۇي جەتىم رۋىنان ءبىر دە ءبىر ادام ۇستالىپ، اتىلعان جوق.
ەلدىڭ كۇيزەلۋى 1930 جىلدان باس­تالدى. ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ مال-مۇلكىن 1930 جىلى تاركىلەدى. كوپ مال-مۇلىكتەن قولدا قالعانى ءوزى شابان، جالقاۋ، تەبەگەن كۇرەڭ بايتال بولدى. 1928 جىلى جايلاۋدا ۇلكەن ءابايدىلدا دەگەن اعايىمنىڭ جالعىز ءابدىراحمان دەگەن ۇلىن تەۋىپ ولتىرگەن. كوپ مال ىشىنەن وسىنداي مالدىڭ قالعانىنا تاڭعالام، ونىڭ نەگە كوزىن جويماعانىنا. جاعدايى ناشارلار تورعاي وزەنىن جاعالاپ بالىق اۋلاپ كەتتى. ءبىزدىڭ ءۇي اكەم، شەشەم، اپايىم - اعايشا، ءىنىم - ابىلقاسىم ءار تۇبەكتى مەكەندەپ، بالىق اۋلاپ، ۇزاتىلعان اپايلاردان كۇرەڭ بايتالمەن تاماق تاسىپ ءجۇردىم. اتقا ءوز بەتىممەن مىنە المايمىن، ءوز بەتىممەن تۇسە دە المايمىن. مەن كەلەدى-اۋ دەگەن كەزدە اكەم بيىككە شىعىپ قاراپ جۇرەدى. ۇكىمەت جاز بويى ادامدارعا كىرپىش، سامان قۇيدىرىپ، پوسەلكە سالامىز، بىتىراڭقى حالىقتى ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرامىز دەپ كۇزگە قاراي ون شاقتى ءۇي سالىپ، شارۋا­لاردى ءبىر جەرگە شوعىرلاندىردى. ال قىستا ولار وتىنى جوق سۋىق ۇيلەردە وتىرا الماي، ەسكى قونىستارىنا قايتا كوشىپ كەتتى. جاڭا سالعان ۇيلەر ازىپ-توزىپ، قۇلاپ قالدى. كۇزگى سۋىق تۇسە تۇپكىردەگى 10 شاقتى ۇيدەن تۇراتىن قوپاشىق اۋىلىنداعى تاجىكتىڭ ەسەتى، ەسىمسەيىتى دەگەن ناعاشىلارىما كەلىپ، اۋىزعى ۇيىنە ورنالاستىق. مەن اۋىلدان 7 شاقىرىم قايىرلاپ كوڭىندەگى مەكتەپكە باردىم، اۋىل بالالارىمەن وقىپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى ۇزىلىسكە شىققان بالالار پالەنشە-تۇگەنشەنىڭ ۇيلەرى الدىندا جۇرگەن قوي-ەشكىلەردى كوردىك دەپ شۋلاپ كەتتى. مۇعالىم ول ۇيلەردىڭ يەلەرىن تىزبەلەپ الىپ، «تاعى كىمدەردىڭ ۇيىندە مال بار تىعىپ قويعان»، - دەپ سۇراي باستادى. قوپاشىق اۋى­لىنىڭ 7-8 بالاسى بىرگە وتىرۋشى ەدىك، بالالارعا مۇعالىم كەلگەندە «ءبىزدىڭ اۋىل­دا ەش ۇيدە تىعىپ قويعان مال جوق»، - دەڭدەر دەپ پىسىقتاپ قويدىم. مۇعالىم بىزدەرگە كەلگەندە بالالار شۋ ەتتى «ءبىزدىڭ اۋىلدا تىعىپ قويعان مال جوق»، - دەپ. ەرتەڭىنە ميليتسيا كەلىپ ۇيلەردى ءتىنتىپ، مالدارىن الىپ كەتتى.
ءبىر كۇنى ءبىر جىل بۇرىن باي بالالارى دەپ ۇستاپ قوستاناي تۇرمەسىندە جاتقان ءابايدىلدا، اعىتاي، كۇنەدىل دەگەن اعايلارعا تاماق اپارعان اعادىل اعاي كەلدى. ەرتەڭىنە جالقاۋ كۇرەڭ بايتالمەن 50 شاقىرىم قىزىلوبا اۋىلىنا الىپ ءجۇردىم. ەرتەمەن شىعىپ اياڭمەن كەشكە ارەڭ جەتتىك. قاتىراش جەڭگەم ەكى كىشكەنتاي بالاسىمەن جەركەپەدە تۇرادى ەكەن. ءبىر تۇنەپ ەرتەمەن جولعا شىقتىم. شابان بايتالدى توپەلەپ ءتۇن ورتاسىندا ۇيىمە ارەڭ جەتتىم. ەكى بەتىم كۇلدىرەپ ءۇسىپ كەتىپتى، وعان قوسا سۇزەكپەن اۋىرىپ قىستاي جاتتىم.

ءبىر كۇنى ەرتەمەن ەكى وگپۋ-ءدىڭ ادامى كەلىپ اكەمدى باتباققارا اۋدانىنا ۇستاپ اكەتتى. جاعدايىمىز ناشارلاي باستادى. وگپۋ اكەمدى ۇستاپ اكەتۋى بىرەۋدىڭ كورسەتۋىنەن بولدى دەپ جۇرت ايتىپ ءجۇردى. كوكتەمگە قاراي ازىق تاۋسىلىپ، تۇرمىس ناشارلاعاندا بىلتىر جازدا اكەم ەكەۋىمىز تارى ەككەن جەردەن قودىرەن تارىدان ءبىر قاپتاي جيناپ، قىستاۋدىڭ جانىنا ۇرا قازىپ سوندا كومگەنبىز. سول ەسىمە ءتۇسىپ شەشەم ەكەۋىمىز كۇرەڭ بايتالعا مىنگەسىپ بايشاعىر دەگەن جەردە قىستاعان ساڭكىبايدىڭ مولداشى دەگەن تۋىسقا باردىق. اتتىڭ تىزەسىنەن كەلەتىن كوكتەمدەگى قاردىڭ سۋىن كەشىپ 10 شاقىرىمعا ارەڭ جەتتىك. مولدەكەڭ قايىرىمدى كىسى ەدى، ەرتەڭىنە اتقا مىنگەسىپ تارى كومگەن جەردىڭ تۇسىنا باردىق. مۇزدىڭ شەتى ەرىپ تورعاي وزەنى تاسۋ الدىندا ەكەن. جيەكتەن قارعىپ، كومگەن استىققا بارساق بۇزىلماعان ەكەن. قاپقا سالىپ الىپ مولدەكەڭ ۇيىنە كەلدىك. شەشەم قاپ تارىنى وڭگەرىپ ات ۇستىندە مەن جاياۋ، كوكتەمدەگى قار سۋىن تىزەدەن كەشىپ ۇيگە كەلدىك. ەسەت ناعاشىم ءبىزدىڭ بايتال مەن ءبىر سيىرىن ۇيىلگەن شوشاق ءشوپتىڭ ءىشىن ۇڭگىپ، سوندا جاسىرىپ ۇستاعان.

كوكتەمدە جەر كەبە جىلداعى ادەت بويىنشا جۇرت قىرعا شىعادى. ءبىزدىڭ ءۇي دە كوپشىلىكپەن بىرگە سەگىز شاقىرىمداعى توقاناي وزەنى جاعاسىنا كوشتىك. قوسىمىزدى تىگىپ، جۇرت قاتارلى وتىردىق. ءبىر كۇنى جازعا شىعا اعادىل مەن ابىلقايىر اعايلار جارتوعاي اتامەكەنىمىزدە بالىق اۋلاۋدا دەگەن حاباردى ەستىپ، سولارعا باردىم. ەكەۋى تالدان قوس جاساپ، موردامەن تورعاي وزەنىنەن بالىق اۋلايدى ەكەن. ەستۋىمىزشە، اشىعا باستاعان حالىق تورعاي وزەنىنەن بالىق اۋلاۋعا كوشكەن. بالىقتان بالىقشىلار سانى كوپ سياقتى. بالىق ءتۇسىمى ناشار.تۇسكەن بالىقتان ازداپ ءوزىمىز جەپ، شامالاپ كەپتىرىپ الامىز. ءبىر كۇنى جانىمىزعا العوجانىڭ احمەتى دەگەن تۋىس كەلدى. تۇلا بويى كۇپتەي ءىسىپ كەتكەن، ۇندەمەيدى. تۇندە ءولىپ قالىپتى. ەرتەڭىنە سول جەرگە جەرلەدىك. كەپكەن بالىقتى كويلەگىمە وراپ، قولتىعىما قىسىپ، ۇيگە اپارۋعا جولعا شىقتىم. وزىمە ەجەلدەن تانىس جولمەن زىمىراپ كەلەم. تۋىسىمىز جۇماباي قىستاعىنا جاقىنداعاندا كوڭنەن بىرەۋ شىعىپ، مەنىڭ جولىمدى كەسۋگە جۇگىرە باسىپ كەلەدى. جەتى جاستاعى قادامىم جۇگىرىپ جەتكىزبەي كەتۋگە بولمادى. باسىندا تەمىر قالپاعى، قولىندا نايزاسى، ەسكى كەزدەگى ساربازداي. مەنىڭ ءجونىمدى سۇراپ، قوينىمداعى تومپيعان نارسەنى نايزاسىمەن ءتۇرتىپ «مىناۋ نە؟» - دەدى. بۇل ۇيگە جۋدىرۋعا اپارا جاتقان جەيدەم دەدىم. ويلانىپ تۇرىپ-تۇرىپ جۇرە بەر دەدى. الگى ادامنىڭ ءتۇسى ەسىمدە قالدى. كەيىن تۇرمىس تۇزەلگەن كەزدە تالاي رەت كەزدەسىپ ءجۇردىم، بىراق تا انا جاعدايدى سۇراۋعا باتىلىم بارمادى، ۇيالتپايىن دەپ. ءبىر قاۋىپتەن بوساعان سوڭ قارا جولمەن جۇگىرىپ زىمىرادىم. ەندى الدىمداعى ەكى كولدىڭ تۇيىسكەن جەرىنەن قورقىپ كەلەم. ول جەردەن وتەتىن جولدىڭ ەكى جاعى قالىڭ قامىس. بۇل قاۋىپتى جەردەن جۇگىرىپ ءوتتىم. الدا ءبىر توبەنىڭ باسىنا كەلسەم، وزىممەن بىرگە وقىعان سىزدىق دەگەننىڭ بالاسى سارىشۇناق تىشقان ءپىسىرىپ جەپ وتىر. تۇلا بويىم تىتىركەنىپ كەتتى، جۇرە بەر­دىم كىدىرمەي. ۇيگە جەتسەم قوسقا ارقا­سىن سۇيەپ شەشەم، سۇزەكپەن اۋىرعان اپام اعايشا، ءىنىم ابىلقاسىم وتىر. اكەلگەن بالىعىمدى بەرىپ، ايالداعاسىن اۋىل بالالارىمەن «اقسۇيەك» ويناپ كەتتىم. ءبىر جەردى شۇقىسام استىنان قاپتىڭ ۇشى كورىنەدى. بەتىن بەلگىلەپ، بالالاردى باسقا جاققا الىپ كەتتىم. تۇندە شەشەم ەكەۋىمىز كەلىپ قازساق ءبىر قاپ استىق. ازەر دەگەندە ءبىر قاپ تارىنى ۇيگە اكەلىپ الدىق. ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن قاتىراش جەڭگەم كەلىپ «مۇندا جاعدايلارىڭ كەلمەيدى، ەلگە كوشىرۋگە كەلدىم»، - دەگەن سوڭ كوشتىك ەلگە. وسىدان ءبىر كۇن بۇرىن اۋىر ناۋقاستان زيبا اپام قايتتى. شەشەم ەكەۋمىز توقاناي وزەنى قىرىنا جەرلەدىك. اپاي سونداي سۇلۋ، كوركەم ەدى. ارتىندا جاساۋىمەن شاعالاداي اق وتاۋى، ەكى كىشكەنتاي بالاسى قالدى. دۇنيە-مۇلىككە قارايتىن كەز ەمەس، «ارپا-بيداي اس ەكەن، التىن-كۇمىس تاس ەكەن» دەيتىن كەز.

كوتەرگەنشە كەرەكتى زاتتاردى الىپ كوشتىك. قوسىمىز دۇنيە-مۇلكىمەن قالدى. ەسەت ناعاشىم قىستاي باققانىن ەسەپتەدى مە، كۇرەڭ بايتالىمىزدى يەلەنىپ كەتتى بەرمەي. كەيىن ەستىدىك. ناعاشىم اۋدان ورتالىعىنا بارىپ، ەتىك، كيىم تىگىپ قاراجات جيناپ الىپ، قوستاناي جاققا كەتىپ بارا جاتقاندا جولدا اش-ارىق ۇرىلار ءولتىرىپ، باسىن كەسىپ الىپ، دۇنيە-مۇلكىن، اتىن تارتىپ الىپتى دەپ. ارقايسىمىزدىڭ ارقالاعان جۇگىمىز بار. الدا اتامەكەنىمىز - تورعاي وزەنىنەن وتەتىن نارتوعاي وتكەلى بار. جولدىڭ ەكى جاعى قالىڭ بۇتا، تال، اعاش بولادى. ۇرى-قارالار وسىندا جول توسىپ، تالاي ادامدى ولتىرگەن، توناعان دەپ ەستىگەنبىز. قورقا-قورقا وتكەلدەن ءوتىپ، وزەن قىرىندا ءبىراز دەمالدىق اتامەكەنمەن قوشتاسىپ. اناداي جەردە قىستاعىمىز كورىنەدى. اكەمە ءبىر قۇداسى سىيلاعان اعاش ءۇيدى، ەكى بولمەلى، استى-ءۇستى تاقتايلانعان قوناقۇيدى، ءابايدىلدا، كۇنەدىل اعاي ۇيلەرىن، مال قوراسىن بۇزىپ، بىت-شىتىن شىعارعان. سول ۇيلەر اعاشىن ەش پايدالانباي اركىم وتقا جاقتى. بۇل كوڭىلگە سونداي ىستىق اتامەكەنمەن ەڭ سوڭعى قوشتاسۋ بولدى.

مەن ون جىلدان اسا، ۇلى وتان سوعىسىنان جارالى بولىپ ەلگە كەلگەندە كوردىم اتامەكەنىمدى. تۋىستارعا، قىزىلوبا اۋىلىنا كەلسەك تۋىسىمىز كەيكى سەرىكتىكتىڭ قايماق مايىن جينايدى ەكەن. سودان مايدىڭ سۋىن الىپ، قايماق مايدان كەيدە اۋىز ءتيىپ جۇردىك. ءبىر كۇنى قاتىراش جەڭەشەم وجان ەلىنە ۇزاتىلعان اپايلارعا بارىپ كەلەيىك دەدى. ەمشەكتە بالاسى بار. ەڭ الدىمەن كۇلايشا اپايعا باردىق. ولار تورعاي وزەنى بويىندا بالىق اۋلاپ وتىرعان. بىرنەشە ءۇي بىرىگىپ بالىق اۋلايدى ەكەن، بالىق جوق، بالىقتان بالىقشى كوپ. كۇلايشا اپاي ازداپ تارى-تالقان بەردى. سونىمەن ارقالانىپ، جەڭەشەم بالانى ۇستاپ، كەلەسى كۇنى قوشتاسىپ جولعا شىقتىق. سول اۋىلدان بىزگە ەرىپ ءبىر اش-ارىق، ءتۇسى سۋىق ادام بىرگە شىقتى. اۋىلدان ۇزاپ، ورتا جولعا كەلگەندە سەرىگىمىز مەنىڭ ارقامداعى قاپتى جۇلىپ الىپ جۇگىرىپ قاشتى. قاتىراش جەڭەشەم بالانى ماعان بەرە سالىپ قۋا جونەلدى. ارتىنان قۋىپ جەتىپ، زاتتى بەر دەسە پىشاعىن سەرمەپ، جۋىت­پاي، ولتىرەم دەپ قورقىتقان سوڭ قايتىپ كەلدى. سونان ەكىنشى اۋىلداعى ساقىپجامال اپايعا كەلدىك. ورىمدەي ەكى جاس قىزدارىمەن بالەن قانات اقشاعالا بوز ۇيدەن قالعان قوستا تۇرادى ەكەن. جەزدەي سۇلتانعالي 1929 جىلعى باتباققارا كوتەرىلىسىندە اتىلىپ كەتكەن. اپاي سونداي سۇلۋ ادام ەدى، ءبىر تۇنەدىك تە ەرتەڭىنە ەلگە كەتتىك. اپاي قولىنداعى بارىنان جىرىپ بەردى. كەيىن ساقىپجامال اپاي ەكى قىزىمەن اشتان ءولدى دەپ ەستىدىك. تورعاي وزەنىنەن وتەيىك دەپ كەلسەك وزەن تولعان ادام. بىرەۋدىڭ اۋىنا ءبىر بالىق ءتۇسىپ ەدى، ءبارى قۋانىپ، ايقايلاسىپ جاتتى. كوپ ۇزاماي سەرىكتىك مالىنا ءشوپ تابۋعا اعايلار شوپشىلەرگە كوشىپ باردى. ەلدە ۇلكەن اشتىق باستالدى. ءار جەردە باندىلار شىعىپ، سەرىكتىك مالىن ۇرلاپ، ادام توناۋ، ادام ءولتىرۋ وقيعالارى كوبەيىپ كەتتى. ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. كەيىن ناركەن شەشەي ءبىر نارسەگە رەنجىگەندە ىلعي ايتىپ ءجۇردى «ءبىزدى قۇداي قالاي وڭدىرسىن، ءۇش جىگىت ۇلىمەن اشتىقتا بالىق اۋلاپ، بالىق بولماي ولەر بولعان سوڭ ەلگە، كوپشىلىككە باراردا ەمشەكتەگى بالانى كوتەرىپ الىپ جۇرۋگە شامالارى كەلمەي، اربا ۇستىنە تاستاپ كەتكەندە، ءبىراز جەر ۇزاعانشا جىلاعان بالا داۋىسى قۇلاعىنا ەستىلىپ تۇرعان. سول بالا داۋىسى ءار ۋاقىتتا قۇلاعىمنان كەتپەيدى»، - دەۋشى ەدى. مۇنداي ايانىشتى جاعدايلار كوپ بولدى.
تورعاي دۋانىنان ەسەنەيدىڭ ەرعاليى دەگەن جەزدەي حابار جىبەرىپتى «سەيىتقاسىم پىسىق ەدى، ودان كوپ نارسە ۇمىتتەنۋشى ەدىم، ەلدە اشتان ءولىپ قالار، تورعايعا جىبەرىڭدەر»، - دەپ. ءجان­دىل­دا دەگەن اعايىن باياعى ءوزىمىز­دەن تاركىلەنىپ الىنعان تۇيەلەرمەن تور­عاي دۋانى­نا سەرىكتىكتىڭ جۇمىسىمەن با­را­دى ەكەن. مەنى سوعان قوسىپ جىبەر­دى. دالا­دا ءبىر تۇنەپ تورعاي دۋانىنا كەل­دىك. ومىرىمدە قالا كورمەگەم. الىستان، قىر باسىنان بۋالدىرلانىپ كورىندى تورعاي قالاسى جارقىراعان شىركەۋلەرىمەن. ەرعالي جەزدەي ءابايدىلدا دەگەن ءۇل­كەن اعايىمنىڭ شاراپقان دەگەن قىزىنا ۇيلەنگەن. وتكەن قىستا بوپان جەڭگەي مەن شاراپقان اپاي قايتىس بولىپتى. ءابايدىلدا اعاي قوستانايدا، تۇرمەدە. ەرعالي قولىندا اكەمنىڭ ءىنىسى بايتەننىڭ ايەلى ءۇريپا جەڭگەي مەن قىزى شايقىمان بار ەكەن. ءۇريپا جەڭگەيدىڭ جالعىز ۇلى كۇنەدىلدە قوستانايدا تۇرمەدە. مۇندا جاعدايىم جامان بولعان جوق. تورعاي وزەنىندە اق شاباقتار كوپ. جەيدەمىزبەن ۇستاپ الا بەرەمىز. بىراق تا قالا ءىشى تولعان اش-ارىقتار ەلدەن كەلگەن. ءبىر كۇنى كوشەدە ەلدە پالۋان بولعان، ابدىك دەگەن تانىستى كەزدەستىردىم. كۇپ بولىپ ءىسىپ كەتكەن، ەشكىمدى تانىمايدى. وسىلاي جۇرگەنىمدە شايقىمان اپاي اۋدان باسشىلارىنىڭ دۇكەنىن باسقاراتىن نارماننىڭ ماعاۋى دەگەنگە كۇيەۋگە شىعاتىن بولدى. ۇلكەن توي بولىپ، اپاي ۇزاتىلدى. ەندى بىزدەر دە تۋىستارمەن سولاي اۋىستىق. باسشىلار دۇكەنىندە تاماقتىڭ كوپ ءتۇرى بار. تۇرمىس جاعدايىمىز جاقساردى. كۇندە مەرزىمدى كەزدە بارىپ، مەن جەزدەي بەرگەن تاعامداردى الىپ كەلەم. ەلدەن اكەم، ءۇش اعايىم تۇرمەدەن بوساپ، ەلگە كەلدى دەگەن حابار جەتتى.ەلدە تۇرۋعا جاعداي بولماعان سوڭ كۇزدە اكەم باستاعان تۋىستارىم ون بەس ادامداي تورعاي دۋمانىنا ساۋ ەتە قالدى. ماقساتتارى - جولدان مەنى قوسىپ الىپ اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز اۋدانىنا بارۋ. ماعاۋ جەزدەي مەن شايقىمان اپاي سەرىكتەستىككە، ءۇي شارۋاسىنا كومەكتەسۋگە مەنى سۇراپ الىپ قالدى. سونان تۋىستارىم ءوزى اشىعىپ وتىرعان ەلگە بارىپ ودان جامان جۇتاعان. جاعداي قيىن بولعان سوڭ ىنىلەرىم - ابىلقاسىمدى، قاسىمحاندى، قارىنداسىم - دينارانى، بارلىعى 5-6 بالانى بالالار ۇيىنە بەرگەن. ءبىر جەتىدەن كەيىن بارسا، بارلىعى دا اۋرۋدان، اشتىقتان ءولىپتى. ودان كەيىن تۇرمەدەن كەلگەن اعىتاي اعاي قايتقان. اقتوبەنىڭ اشىققان ەلدەرىن ارالاپ، ابدەن جۇتاپ، ەكى جىلدان كەيىن ەلگە ورالعان. ەلدە اش-ارىقتارعا مال ۇلەستىرىپ جاتقاندا بۇزاۋ، ەشكى ءتيىپ، جاعدايلارى تۇزەلگەن.

مەن ماعاۋ-شايقىمان ۇيىندە جۇرە بەردىم. قالادا اشىققاندار، ولگەندەر سانى تولاستار ەمەس. اشىققانداردى قوستانايدان جۇك اكەلگەن اۆتوماشينالارعا تيەپ جىبەرىپ جاتتى. بۇدان ولاردىڭ سانى ازايار ەمەس. 1930-31 جىلعى قىستا ەرعالي جەزدەي تۇرمەگە ءتۇسىپ قالدى. ءبىر كۇنى كەشكە شايقىمان اپاي ءبىر تابا نان، قۇمانعا سالما قۇيىپ ەرعاليعا تۇرمەگە اپارىپ بەر دەدى. تابا ناندى قوينىما تىعىپ، قۇماندى ۇستاپ، دەدەكتەپ جۇگىرىپ كەلە جاتقانىمدا ەڭگەزەردەي بىرەۋ ايقايلاپ، قوينىمنان ناندى تارتىپ الىپ قاشا جونەلدى. قۇماندى جەرگە قويا سالا سوڭىنان جۇگىرىپ قۋدىم. ول بارىپ ءبىر قۇلاعان ۇيلەر ىشىنە كىرىپ كەتتى. مەن دە ىلە ىشكە كىرسەم ءۇيدىڭ ەسىگى كيىزبەن جابىلعان، ءىشى ەش نارسە كورىنبەيتىن قالىڭ ءتۇتىن، ءۇي ءىشى سونداي ساسىق. ءبىراز تۇرعاسىن دەنەم دىرىلدەپ، قورقايىن دەدىم. ىلە كەيىن شىعىپ كەلسەم قۇمانىم ورنىندا تۇر ەكەن. ونى الىپ ۇيگە كەلسەم ەرعالي جەزدەم سۇرانىپ، ۇيگە كەلىپ وتىر ەكەن. جاعدايدى ايتقان سوڭ ماعان «قازىر قالادا ادام جەيتىندەر بار، بەكەر قۋعانسىڭ»، - دەيدى. وسى جاعداي ويىما تۇسسە - وسى كۇنگە دەيىن قورقام.
تورعايدىڭ ايازدى قىسى ءبىتىپ، كوكتەم دە كەلىپ قالدى. ءبىر كۇنى ماعاۋ مەن شايقىمان «سەنى بالالار ۇيىنە بەرەمىز» دەدى. ماعاۋ مەنى جەتەكتەپ تورعاي دەتدومىنا اپارىپ، ءوزىنىڭ تۋىسى حامزا دەگەننىڭ اتىمەن تاپسىردى، بورانقۇلدىڭ جامانىنىڭ بالاسى دەسەك، باي بالاسى دەپ دەتدومعا المايدى دەپ. دەتدومدا ءشوپ توسەلگەن بولمەدە 30-40 بالا جاتادى. ەرتەمەن ءار جەردە ءولىپ قالعان بالالاردى جيناپ، ءبىر سارايعا ۇيە بەرەدى. ساراي تولعان سوڭ ۇلكەن ارباعا تۇيە جەگىپ، ەرەسەك بالالار قالانىڭ باتىسىنداعى تەرەڭ سايعا اپارىپ، لاقتىرىپ-لاقتىرىپ كەتەدى. ەرەسەك بالالار كەيدە مەنى قىزىق كورىپ، بىرگە ەرتىپ جۇرەدى. سايعا ولىكتەردى اپارعاندا مەنى تەرىس قاراتىپ قويادى. بىلدىرمەي قاراسام، ولىكتى ءبىرى قولىنان، ءبىرى اياعىنان ۇستاپ سايعا لاقتىرىپ جاتادى. وسى دەتدومدا قاينەكەي جارماعامبەتوۆتى كەزدەستىردىم. ول بىزدەردەن كوپ ۇلكەن، باستىقتاردىڭ ءبىرى. اسحاناعا بارسام قارا تورى، سىمباتتى كەلىنشەك ماعان قاراپ «بالالاردى باسقارۋعا وسىنداي كۇيلى، سۇيكىمدى بالالاردى نەگە تاعايىندامايدى ەكەن، ىلعي جۇتاعان، كىر-كىر، كوركەمسىزدەردى اكەلەدى بالالاردى باسقارۋعا»، - دەيدى. ىلعي مەنى جاقسى كورىپ جاردەمدەسىپ تۇرادى. وسى كۇندەرى سۇراستىرىپ قاراسام، ول ايەل وسى كۇنى بەلگىلى دەموگ­راف عالىم ماقاش ءتاتىموۆتىڭ شەشەسى ەكەن. ماقاشتىڭ اكەسىن كامپەسكەلەپ، سىبىرگە، يتجەككەنگە ايداپ جىبەرەدى دە، شەشەسىن ەكى كىشكەنتاي بالاسىمەن ەكى ميليتسيونەر قوسىپ تورعاي دۋمانىنا جەر اۋدارادى. قارقارالىدان جولدا ءبىر اي ءجۇرىپ اشتان قىرىلىپ جاتقان تورعايعا جەتەدى. پىسىق ايەل رەتىن تاۋىپ دەتدومعا اسپازشى بولادى. ءسويتىپ، اشتىقتان ەكى ۇلىن ساقتاپ قالادى. تورعاي دەتدومىن قوستانايعا كوشىرگەندە وندا بارماي تورعايدان شالقارعا بارىپ، جولدا ءبىر ۇلىنان ايىرىلىپ، پويىزبەن الماتىعا كەلەدى. الماتىدا تۇرعاندا سىبىردەن بوساپ كۇيەۋى كەلەدى، كەيىن 1940 جىلى ماقاش تۋادى. سونان تانىسا كەلە ماقاشپەن ءبىر انادان تۋعانداي بولدىق. تورعايدا اشىققان دەتدوم بالالارىنىڭ جاعدايى قيىن بولدى. بالالاردى قىستا اشتان ءولتىرىپ الۋ قاۋپى تۋدى، سوسىن دەتدوم بالالارىن 1932 جىلى قوستانايعا كۇزدە كوشىرۋگە شەشتى. ءبىر كۇنى كەشكە قالا سىرتىندا كيىز ۇيلەردە تۇرعاندا، اۆتوماشينالار زىرلاپ جەتىپ كەلەدى. بۇرىن ماشينا كورمەگەم، ۇيدەگى كيىم-كەشەكتەرىمدى تاستاپ ماشيناعا ءمىنىپ الدىم. ودان قالاعا اكەلدى، مەن وتىرعان اۆتوماشيناعا جەزدەم ماعاۋ دا ءمىندى. ول بۇل كەزدە اۋداندىق تۇتىنۋ مەكەمەسىندە باستىق ەدى. ءبىزدىڭ ماشينانى تولتىرىپ تاماقتاردى ءۇيدى. جولدا ءار اۋىلدا ءار بالانىڭ تۋىستارى كەزدەسىپ الىپ قالىپ جاتتى. مەنىڭ ەسىل-دەرتىم - قوستانايعا بارىپ وقۋ. ءبىزدى اپارعاندا قاينەكەي جارماعامبەتوۆتە بولدى. ول بىزدەردى تاپسىرىپ، تورعايعا كەلىپ، سودان الماتىعا كەلىپ وقىدى، قىزمەتكە تۇردى، بەلگىلى اقىن بولدى.
قوستانايعا كەلگەن سوڭ جاڭا ءومىر باستالعانداي بولدى. تۇندە قالاعا اكەلىپ، قازىرگى پۋشكين مەن عافۋ قايىربەكوۆ كوشەلەرى قيىلىسىنداعى ۇلكەن ەكى قابات قىزىل قىش كىرپىش ۇيگە كىرگىزىپ جىبەردى. مۇندا بۇرىن ورىس بالالارىنىڭ دەتدومى بولعان ەكەن. ءبىز كەلىسىمەن ەكى جاق بولىپ توبەلەستەر باستالدى. سوسىن ورىس بالالارىن ءبولىپ الىپ كەتتى. دەتدوم جانىنداعى وسى كۇنگى تارانا مەن عافۋ قايىربەكوۆ كوشەلەرى قيىلىسىنداعى ءبىر قابات ۇلكەن قىزىل قىش كىرپىش ۇيدە وقىدىق. مۇندا قازاق، ورىس، تاتار سىنىپتارى بار ەكەن. ءبىر جىلدان كەيىن قازاق سىنىپتارىن ءبولىپ، قازاقتىڭ باستاۋىش مەكتەبىن اشتى. ودان جەتىجىلدىق 1936 جىلدان قازاق ورتا مەكتەبىنە اينالدى. تورعايدان كەلگەن سوڭ 1933 جىلى كۇزدە قالا ورتاسىنا بارسام ءبىر توپ قازاق سويلەسىپ تۇر ەكەن. ىشىنەن اكەمدى تانىدىم، بۇرىنعى كيىمىمەن ەكەن. بىراق تا بارىپ كەزدەسۋگە قورىقتىم، بايدىڭ بالاسى، اكەسى بار دەپ دەتدومنان شىعارىپ جىبەرەر دەپ.

كەيىن بىلسەم اكەم مەنى ىزدەپ كەلگەن ەكەن. ەلدەن قالاشىلارعا ەرىپ. جولدا ءبىر ۇيدە شەشەم مەن ءابايدىلدا اعايىم قايتقانىن ەستىپ تالىپ قالىپتى. بۇدان كەيىن قوستانايعا بىرنەشە رەت ماعان كەلىپ ءجۇردى. ەسەيىپ اقىل كىرە بەرگەندە 1937 جىلى ەلگە بارىپ، تۋىستارىمدى كورۋدى ارماندادىم. قىستاي دايىندالىپ، جازعى دەمالىستا بارماقشى بولدىم. ءبىر كۇنى قالادا سىرتىنا «تۋرگايسكي رايپوترەبسويۋز» دەگەن جازۋى بار ماشيناعا كەزدەسىپ، مەنى تورعايعا اپارۋعا كەلىستى. ماشيناعا ءۇيىپ جۇك تيەپ، ۇستىنە وتىرعىزدى، تۇندەلەتىپ سەميوزەر سەلوسىنا كەلدىك. وسىندا شوفەر ەكى كۇن اراق ءىشىپ ماس بولىپ جاتتى. مەن ماشينا ۇستىندە وتىرام، ۇيىقتايمىن. ەكى كۇننەن كەيىن كەشكە شالا ماس شوفەر جولعا شىعىپ تۇندەلەتىپ تورعايدىڭ قوڭىراۋلى اۋىلى­نا كەلدىك. ەرتەمەن بوز الا تاڭنان تۇرىپ تورعايعا تارتتىق. تورعاي قالاسىنىڭ شەتىنە مەنى ءتۇسىرىپ كەتتى. كۇن جاڭا عانا شىعىپ كەلە جاتقان. اينالا تانىمايتىن ەل. ەندى نە ىستەيمىن دەپ داعدارىپ تۇرعانىمدا ءبىر ادام كەلە جاتتى ماعان قاراي. وعان كەزدەسىپ، ءجون سۇراسقاننان كەيىن ماعان ەرىپ ءجۇر دەدى. مەنى باياعى ءوزىم بولعان، ىبىراي التىنسارين سالدىرعان دەتكوممۋنا ۇيىنە الىپ كەلدى. ءبىر ۇيگە كىرىپ، ەرتە شاي ءىشىپ جاتقان ءبىر توپ ادامداردان «مىنا بالانى تانيسىڭدار ما؟» دەپ سۇرادى. ولاردان ەشكىم مەنى تانىمادى. سوسىن انا كىسى بۇل ءوزىمىزدىڭ - سەيىتقاسىم عوي دەدى. وتىرعاندار ىشىندە ءوزىم اعايىم ابىلقايىر جانە ونىمەن بىرگە ەكى تۋىس اسكەري كوميسسارياتقا تىركەلۋگە كەلگەن ەكەن، ەندى اۋىلعا جۇرگەلى وتىر ەكەن. مەن ۇستەرىنە ءدال كەلىپپىن. مەنى ەرتىپ اكەلگەن ول دا رۋلاس تۋىسىم، اۋىلداعى ەمبەرگەن مولدانىڭ اينەكىبايى ەكەن. ءبارىنىڭ دە بىردەن ءساتى بولدى. تۋىس­تاردان ەلدىڭ جاعدايىن سۇراپ ءبىلدىم. ۇيگە كەلسەم كوپتەن كورمەگەن اكەم، ءومىر بويى كورمەگەن ۇلكەن اپايىم كۇنجامال وتىر. اپايىم اكەمدى باعادى ەكەن. جولداسى قاز رۋىنان الماعامبەت 1929 جىلى باتباققارا كوتەرىلىسىنە قاتىناسىپ اتىلىپ كەتتى. سوندا اپاي ەكى كىشكەنتاي بالعايشا، قامبايشا دەگەن قىزدارىمەن قىسقى قاتتى ايازدا قارساقبايعا جەر اۋدارىلىپ، وندا اشىعىپ، ولەر جەرىنەن تۋىستارى ەلگە اكەلىپ، ودان توركىنىنە كەلىپ، قىزدارىن ۇزاتىپ، ەندى اكەسىن باعادى ەكەن. جازعى دەمالىستا ەلدى ارالاپ، تۋىستاردى كورىپ قوستانايعا كەلدىم. مۇندا «حامزا» دەگەن جالعان فاميليانى تاستاپ بورانقۇلوۆ دەگەن اكەمنىڭ اكەسىنە جازىلدىم. ونجىلدىق مەكتەپتى ءبىتىرىپ ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن قاتىناستىم. بۇدان ءارى ەسەيىپ، قىزمەت ىستەپ ءار سالادا، ەلىمىزدىڭ ازاماتى بولدىم. بۇل ءومىرىمدى جازىپ وتىرعانىم - ءومىردىڭ قانداي قيىن كەزەڭى بولسا دا مۇڭايماي، جول تابا ءبىلۋ كەرەك. مەنىڭ قيىن ءومىر جولىم مۇمكىن، بىرەۋلەرگە ۇلگى بولار. سول ءۇشىن جازىپ وتىرمىن.

قورىتا كەلگەندە، وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق قولدان جاسالعان، قازاق حالقىن قىرۋعا ارنالعان بولدى. كەزىندە ي.ۆ.ءستاليننىڭ «بۇل سارىلاردى جويۋ كەرەك» دەگەنى بار ەكەن. سونى ىسكە اسىردى عوي. مەن ءوز كوزىممەن كورىپ، ءوز باسىمنان كەشىرگەنىم ارقىلى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ باس­تان كەشكەنىن كورسەتۋگە تىرىستىم. بۇل ۇلكەن اشتىقتا تورعاي-امانگەلدى اۋداندارىنىڭ اققۇم، جىلانشىق وزەنى بويىنداعى، ەكى ءدىڭ جەرلەرى، ءشيلى ايماقتارىنىڭ كوپشىلىك حالقى اشتىقتا تەگىس قىرىلىپ، تەك كەيبىرەۋلەرى باس ساۋعالاپ، باسقا جاقتارعا كەتىپ امان قالدى. وسى ايماقتار سول اشتىق كەزىندە يەسىز قالىپ، تەك 1945 جىلدان باستاپ ەل قونىستانا باستادى. اقتوبە وبلىسى باسقۇدىق دەگەن جەردەگى ءبىر اۋىل ادامدارى تەگىس اشىعىپ، ولگەندەردى ءبىر ۇيگە جيناي بەرگەن، ءۇي ولىككە تولعاندا ءۇيدىڭ توبەسىن قۇلاتىپ ولىكتەر بەتىن جاپقان. وسى اۋىلدان ءبىر دە ءبىر ادام ءتىرى قالماعان. مۇنداي جاعدايلار مىڭداپ كەزدەستى. ۇلكەن اشتىق كەزىندە اشتان ءولىپ، باسقا جاققا كوشكەن 2 ملن. ادام جانە ۇلى وتان سوعىسىندا شەيىت بولعاندار سالدارىنان قازاقستان حالقىنىڭ سانى ءالى كوتەرىلە الماي كەلەدى. قازاق حالقىنىڭ باسىندا بولعان قايعىلى كەزدەردى كەيىنگى جاس­تار ەستەرىنەن شىعارماۋى كەرەك. سونداي قايعىلى كەزەڭدەر بولماۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك.

سەيىتقاسىم بورانقۇلوۆ،
سوعىس، ەڭبەك ارداگەرى، ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى

http://anatili.kz/?p=7390#more-7390