اۋەزحان قودار، اقىن، اۋدارماشى، مادەنيەتتانۋشى:

- اۋەزحان اعا، سوڭعى كەزدە ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىز بەن زەرتتەۋلەرىڭىزدى، ءتىپتى سۇحباتتارىڭىزدى تەك ورىس تىلىندە وقيتىن بولدىق. ءسىزدىڭ قازاقى ورتادان الىستاۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ الدە قازاق وقىرمانى ءسىزدى تۇسىنە الماي ءجۇر مە؟

اۋەزحان قودار، اقىن، اۋدارماشى، مادەنيەتتانۋشى:

- اۋەزحان اعا، سوڭعى كەزدە ءسىزدىڭ شىعارمالارىڭىز بەن زەرتتەۋلەرىڭىزدى، ءتىپتى سۇحباتتارىڭىزدى تەك ورىس تىلىندە وقيتىن بولدىق. ءسىزدىڭ قازاقى ورتادان الىستاۋىڭىزعا نە سەبەپ بولدى؟ الدە قازاق وقىرمانى ءسىزدى تۇسىنە الماي ءجۇر مە؟

- مەن مەكتەپتە دە، جوعارى وقۋ ورنىندا دا ورىس تىلىندە ءبىلىم الدىم. ويتكەنى ورىسشا وقۋ زامان تالابى ەدى. سوندىقتان ادەبيەتكە دە ەڭ العاش ورىس تىلىندە كەلدىم. ال مەنىڭ قازاق تىلىندە ولەڭ جازۋىما سەبەپكەر بولعان - قازاقتىڭ كورنەكتى اقىنى جۇماتاي جاقىپباەۆ. ءبىز ول كىسىمەن جاقسى دوس بولدىق. ول «قاعانات» دەگەن ۇيىم قۇرعان ەدى. سول ۇيىمنىڭ قۇرامىندا مەن دە بولدىم. جاستىق شاق، رومانتيكالىق سەزىمنىڭ بۋىمەن سول تۇستا قازاقشا جازىپ كەتتىم. الايدا ول كەزدە مەنىڭ قازاقشا ولەڭىمدى قابىلدايتىن ورتا بولمادى. مەن ءوزىم  باتىس مادەنيەتىمەن سۋسىنداعان ادام بولعاندىقتان، رەمبو، بودلەر دەگەن اقىندار سەكىلدى جازعىم كەلدى. العاشقى ولەڭدەرىم ادەبي ورتادا  ءبىراز اڭگىمە بولدى. كەيىن پۋبليتسيستيكاعا ويىستىم. ءسويتىپ، وسى جانردا تانىلا باستادىم. ال قازاقشا ولەڭدەرىم تالدانباعان، پايىمدالماعان كۇيى قالىپ قويدى. ەندى قازىر نەگە ورىس تىلىندە كوپ جازامىن دەگەنگە كەلەر بولساق، ءورىستىلدى ورتا بىزگە قاراعاندا ەلگەزەكتەۋ، ەتى تىرىلەۋ ەكەندىگىن مويىنداۋ كەرەك. ولار بىردەن اقىننىڭ جازعاندارىن كوتەرىپ الىپ كەتەدى. وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىن مەنىڭ «تسۆەتى رۋي» دەيتىن ورىسشا ولەڭ كىتابىم شىقتى. ارتىنشا ولەڭدەرىم اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلدى. ونى ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق ورىس جىگىت اۋدارىپ بەردى. ءدال سول كەزدە بريتان كەڭەسىنىڭ شاقىرۋىمەن قازاقستانعا دەنيەل ۆايسپورت دەگەن اقىن كەلدى. ول اۋدارما جونىندە بىرنەشە سەمينار جاساپ، ەكەۋمىز بىرىگىپ ماستەر-كلاسس وتكىزدىك. كەيىننەن دەنيەل مەنىڭ ءبىراز ولەڭدەرىمدى اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ، امەريكالىق سايتتارعا جاريالادى. قولداۋ تاپقان جەرگە كوبىرەك مويىن بۇراسىڭ عوي. بىلتىر بىلەسىزدەر، مەنىڭ 50 جاسقا تولعان مەرەيتويلىق كەشىم ءوتتى. كەش قازاق، ورىس تىلدەرىندە جۇرگىزىلدى. سول كەزدە مەن قازاق ارىپتەستەرىمە بەكەر رەنجىپ جۇرگەنىمدى ءتۇسىندىم. ولار مەنىڭ شىعارمالارىمدى وتە جاقسى قابىلدادى. دەمەك، مەن قازاقشا ورتادان الىستامايمىن،  الىستاي المايمىن دا. ويتكەنى ءوزىم دە - قازاقپىن عوي (كۇلدى). 2006 جىلى قازاق تىلىندە «ورالۋ» دەيتىن ەكىنشى كىتابىم شىققان. قازىر تاعى ءبىر قازاق تىلىندەگى ولەڭ كىتابىمدى جارىققا شىعارۋعا ازىرلەپ جاتىرمىن.

- ءبىز ىلعي وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋىمىز كەرەك دەگەندى ءجيى ايتامىز.  وسى وركەنيەت دەگەننىڭ ءوزى نە؟ ءبىز وركەنيەتكە جاقىندادىق پا، الدە قازاق ءۇشىن ونىڭ اۋىلى ءالى الىستا ما؟

- وتە قىزىق. ەڭ الدىمەن تابيعات پايدا بولدى. العاشىندا ادام تابيعاتقا تاۋەلدى ەدى. وركەنيەت دەگەن - ادامنىڭ تابيعاتقا تاۋەلدىلىگىن جويۋ. ەگەر  تارلاۋ ماعىناسىندا الساق، وركەنيەت - جازۋ مادەنيەتى، ونەر، ادەبيەت الەمى. وركەنيەت باتىستا وركەندەگەن. قازىرگى كەزدە ەلباسىمىزدىڭ باستاماسىمەن ەلىمىز وركەنيەتكە ۇمتىلۋدا. سونىڭ ءبىر دالەلى - ءبىزدىڭ باسەكەگە قابىلەتتى 50 ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋعا ۇمتىلۋىمىز، ەقىۇ قۇرامىنا ەنۋگە دەگەن تالپىنىسىمىز، سونداي-اق «ەۋروپاعا جول» دەگەن باعدارلامانىڭ قابىلدانۋى. XXI  عاسىردا وركەنيەتتەن الىس بولۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان قازىرگى ءبىزدىڭ الدىمىزعا ماقسات قويىپ، تالاپتانعانىمىز مەنى قۋانتادى.

- شىعىس پەن باتىستى قاتار زەرتتەپ، باسقا ەلدىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن، فيلوسوفياسىن قازاقشا سويلەتكەن ءسىز ءۇشىن باتىس پەن شىعىس اراسىندا قانداي شەكارا بار؟

- شىعىس وركەنيەتى - تۇراقتىلىققا نەگىزدەلگەن تاباندى وركەنيەت. ال باتىس وركەنيەتى وزگەرىسكە نەگىزدەلگەن. باتىستىق وركەنيەت عىلىم مەن تەحنيكاعا، جاڭاشىلدىققا  سۇيەنسە، شىعىستىق  وركەنيەت ادامنىڭ ىشكى سىرىنا، رۋحاني تەرەڭدىگىنە سۇيەنەدى. مىسالى، ءۇندىستاندا - يوگا، قىتايدا داوسيزم دەگەن اعىم بار.  وسى اعىمدار ادامنىڭ  ماڭگى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ امالدارىن ىزدەگەن. ەرتەرەكتە شىعىستىڭ ۇلى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى شىڭعىسحان اۋىرىپ قالعان كەزدە سوناۋ قىتايدان چان-چۋن دەگەن داوس موناحىن (ابىزىن) العىزعان ەكەن. حان ودان ماڭگى ءومىر ءسۇرۋدىڭ امالىن سۇراپتى. سوندا ابىز: «ماڭگى ءومىر بولمايدى، بىراق ءومىردى ۇزارتۋدىڭ جولدارىن ايتايىن»، - دەگەن ەكەن. كەيىننەن  شىڭعىسحان ماقساتىنا ەندى جەتەم دەگەندە ومىردەن ءوتتى. ەسەسىنە، ونىڭ الىپ يمپەرياسى ۇرپاقتارىنا قالدى. وسىدان-اق شىڭعىسحاننىڭ ومىرشەڭدىگىن كورۋگە بولاتىنداي. مەنىڭشە، قازىرگى جاھاندانۋ زامانىندا باتىس جانە شىعىس دەپ ءبولىنۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. جاھاندانۋ دەگەن نە؟ بۇل - بارلىق مادەنيەتتىڭ  ءبىر-بىرىمەن تىعىز ارالاسۋى. ادامزات كونە زامانداردىڭ وزىندە ءبىر-بىرىمەن ارالاس-قۇرالاس بايلانىس جاساعان. قازىرگى XXI عاسىردا جاھاندانۋدان قاشۋدىڭ، ۇرەيلەنۋدىڭ قاجەتى جوق.

- كەشە عانا بوداندىقتىڭ قامىتىنان قۇتىلعان قازاق ۇلتى ەندى جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەي مە؟

- ءبىز جاھاندانۋدىڭ  وزىمىزگە ءتيىمدى جاعىن قاراستىرۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن ءبىز ءوزىمىزدىڭ مادەنيەتىمىزدى باسقالارعا كىرىكتىرىپ، ءوزىمىزدى ۇلت رەتىندە تانىتۋ ءۇشىن الدىمەن وزگەنىڭ دە، ءوزىمىزدىڭ دە ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى، الەمدىك فيلوسوفيانى جەتە مەڭگەرىپ، ءبىلىمىمىزدى تەرەڭدەتۋىمىز قاجەت. ءبىز قازاق بولىپ تۋىلعاندىقتان، قاشاندا قازاق بولىپ قالامىز. ايتالىق، كەشە عانا «رۋسسكايا پرەميا» جۇلدەسىن العان باقىت كەنجەەۆ دەگەن كانادالىق قازاق اقىنىنىڭ ءوزى ارقاشان «مەن - قازاقپىن» دەگەندى ايتىپ جۇرەدى. بىزدە قازاق توپىراعىنان شىققان قانشا كورنەكتى تۇلعالارىمىز، تالانتتارىمىز بار.  سونداي-اق ەگەمەندى ەلدە ەركىن ويمەن ءوسىپ كەلە جاتقان جاستارىمىز باردا قازاق ۇلتى جوعالمايدى.  اقپاراتتىق تەحنولوگيانى، شەت تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەن جاستارىمىز بولاشاقتا ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى، قازاق وركەنيەتىن قالىپتاستىراتىنىنا سەنىمىم مول.

- قازىرگى كەزدە  كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ جالپى ەۋرازيالىق كەڭىستىك قۇرۋ دەگەن ويىنا قوسار پىكىرىڭىز...

- مەنىڭشە، ەۋرازيالىق كەڭىستىك كەرەك. مىسالى، ەكونوميكالىق كەڭىستىكتىڭ اياسى قانشالىقتى كەڭ بولسا، تابىس تا سونشالىقتى زور بولادى ەمەس پە؟ سول سياقتى مادەنيەت تە كەڭ اۋماقتا جاقسى قانات جايادى. مەن دە ەۋرازيالىق كەڭىستىكتىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتىپ جۇرگەن ادامداردىڭ ءبىرىمىن دەسەم بولادى. ماسەلەن، قازىرگى مەنىڭ رەداكتورلىعىممەن شىعاتىن «تامىر» جۋرنالىندا ءوز اۆتورلارىمىزدان بولەك،  ورتالىق ازيادان، وزبەكستاننان، رەسەيدەن، امەريكادان، گوللانديادان ت.ب اۆتورلار ماتەريالدار جازىپ تۇرادى. جالپى، تامىر ءسوزىنىڭ ءۇش ماعىناسى بار: وسىمدىك تامىرى، قان تامىرى، تۋىسقاندىق تامىر.  «تامىر» جۋرنالىن شىعارۋداعى ماقساتىمىز - الەمدىك مادەنيەتتى ءوز توپىراعىمىزعا ءسىڭىرۋ بولسا، ەكىنىشىدەن، ءوز مادەنيەتىمىزدى شەتەلگە پاش ەتۋ. وسىنىڭ ءوزى ورتاق كەڭىستىك جاساۋ دەپ ويلايمىن. قازىرگى كەزدە مىنا تۇرعان كورشى رەسەيدىڭ ءوزى ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىزگە قىزىعادى. ولاردىڭ تانىمال دەگەن ادامدارىنىڭ ءبارى قازاقستانعا ءجيى كەلەدى. ويتكەنى ولاردىڭ مادەنيەتى امەريكالانىپ بارادى جانە ولاردىڭ ءوز ەلىنىڭ الدىندا قادىرى تومەندەدى. جالپى، مادەنيەت دەگەن وزىنە قولايلى ورىن تاپسا، كۇتپەگەن جەردە دامىپ كەتەدى. مىسالى، سوناۋ ەرتە عاسىرلاردا مىسىر، گرەك  مادەنيەتىن ەشكىم مويىنداماعان. ول كەزدە ءۇندى، يران مادەنيەتى دۇرىلدەپ تۇرعان شاق ەدى. كەيىننەن گرەك ارالدارىندا كۇتپەگەن جەردەن گرەك مادەنيەتى گۇلدەنىپ كەتتى. مەن جاقىندا پاريجگە بارىپ، لۋۆر مۇراجايىنداعى گرەك زالىندا بولدىم. ولاردىڭ مۇسىندەرى - ءمىنسىز دۇنيەلەر. مۇسىندەردىڭ ادام قولىنان شىققانىنا ءتىپتى  سەنبەيسىز. مىنە، بىزدە دە وسىنداي مادەنيەت تۋى مۇمكىن. سوندىقتان ەۋرازيالىق كەڭىستىك كەرەك. بىراق بۇل كەڭىستىك كەزىندە تەك رەسەي ۇلى مەملەكەت، قالعاندارى ىنىشەك مەملەكەت بولعان كەزدەگىدەي ەمەس، جاڭاشا تۇرعىدا قۇرىلعان كەڭىستىك بولعانى شارت.

- بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان نەمەسە قولىنا قالام العان ازاماتتارىمىزدىڭ بارلىعى دەرلىك نە جاساساق تا، نە جازساق تا، قازاقتىڭ قامى ءۇشىن دەپ ۇرانداپ جاتادى. بىزدە وسى پاتريوتيزم قانداي دەڭگەيدە؟

- پاتريوتتىققا كەلگەندە، ءبارىمىز حالىق الدىندا ۇياتتىمىز. بيلىكتەن باستاپ ءبارىمىز نارىققا بايلانىستى تەك قالالىق مادەنيەتتى دامىتىپ كەتتىك. دالا مادەنيەتى تۇرالاپ قالدى. اۋىلدىڭ ءوزى  قالا بولىپ كەتكەن سەكىلدى. قالانىڭ دەمالۋ فورمالارىنىڭ ءبارى، ءتىپتى انايى تۇرلەرى دە اۋىلعا كوشكەن. سوندىقتان بۇل كەمشىلىكتىڭ ورنىن تولتىراتىن ۇلكەن باعدارلاما، جانكەشتى جۇمىس كەرەك. وسى جۇرت ءپاتريوتيزمدى تەك قازاق ءتىلى تۋرالى ۇرانداۋ دەپ تۇسىنەتىن سەكىلدى. ءتىل - دەگەن تابيعي قۇبىلىس.
ەگەر ونىڭ ءوز دارمەنى  جەتپەسە، ونى كۇشتەپ دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. ءتىلدىڭ ابىرويى  تەك تازالىعىندا ەمەس. ءبىز قازىر كەلسىن-كەلمەسىن كەز كەلگەن ءسوزدى، حالىقارالىق تەرميندەردى اۋداراتىن بولدىق. ويدان الىنعان ءسوزدى بەلگىلى ءبىر تەرمينگە اكەپ تەلي سالامىز. مىسالى، تسيۆيليزاتسيانى «وركەنيەت» دەپ ءجۇرمىز. «تسيۆيتوس» دەگەن ءسوز قالالىق دەگەن ماعىنا بەرەدى. ال «وركەنيەت» دەگەن نە ءسوز، ماعىناسى قانداي، قايدان شىققان؟ بۇلاي اۋدارۋدان ءتىل دامىمايدى. ەگەر ءبىزدىڭ قازاققا جانىمىز  اشىسا،  ستۋدەنتتەردىڭ، زيالىلارىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرەيىك. رۋحاني قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرىپ جۇرگەندەردىڭ جاعدايىن جاسايىق. شەتەلدە تەك ءبىر عانا كىتاپ ارقىلى ميلليونەر بولىپ وتىرعان ادامدار بار. ال ءبىز بولساق اينالدىرعان مىڭ دانا كىتابىمىزدى وتكىزە الماي جۇرەمىز. بىزدە جازۋشىلار وداعى بار. بىراق بۇل وداق زيالىلارعا سىرتتان كيگىزىپ قويعان فورما سياقتى. قازاقستان الەۋمەتتىك دامۋ جاعىنان اقساپ كەلەدى. ءيا، حالىقارالىق بەدەلىمىزدى كوتەرۋ كەرەك،  ونىڭ ءبارى دۇرىس. بىراق حالىقتىڭ قامىن، قالتاسىن نەگە ويلامايمىز؟ قازاق حالقىنىڭ توزىمدىلىگىنە تاڭعالامىن. مەن ىلعي ايتىپ كەلەمىن، ەكى سالادا: تەگىن مەديتسينا مەن تەگىن ءبىلىم الۋدا حالىق تارشىلىق كورمەۋ كەرەك.  كەڭەس زامانىندا بۇل جۇيەنىڭ ومىرشەڭدىگىن كوردىك. ال قازىر اۋىلدان شىققان قاراپايىم دارىندى بالانىڭ قالاعا كەلىپ، جەتىستىككە جەتكەنىن كورە المايمىز. ءار اتا-انا بالالارىن ءوزى سۇيرەيدى. سۇيرەگەندە دە تامىر-تانىس ىزدەپ، بۇرالاڭ جولدارعا يتەرمەلەيدى. ەگەر ءبىز دۇرىس قوعام بولساق، نەگە وسىنداي كەلەڭسىزدىكتەرگە جول بەرەمىز؟

- اۋدارما وتە ماشاقاتى كوپ كۇردەلى سالا عوي. اۋدارماشى مامان رەتىندە ايتىڭىزشى، قازاق ءتىلىنىڭ ءنارىن، ءسولىن جوعالتپاي، سول قالپىندا جەتكىزە الاتىن ءتىل بار ما؟

- ءبىز جاقىندا گرەك ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن اۋدارماشى جىگىتپەن گەراكليت دەيتىن گرەك فيلوسوفىن بىرلەسىپ اۋداردىق. سوندا گرەك ءتىلىنىڭ مامانى قازاق ءتىلىنىڭ وتە يكەمدى، اياسىنىڭ كەڭ ەكەندىگىنە تاڭعالدى. گرەك ءتىلى قازاق تىلىنە وتە جاتىق اۋدارىلادى ەكەن. ونىڭ ءبىر سەبەبى، قازاق ءتىلى دە، گرەك ءتىلى دە - جىر ءتىلى. وسى ەكى تىلدەگى وبرازدىق تەڭەۋلەر، مەتافورالار، ءسوز قۇرىلىمدارى دا ۇقساس. ال، كەرىسىنشە، قازاق تىلىنەن باسقا تىلگە اۋدارعاندا، ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك. قازاق ءتىلىنىڭ باسقا تۇركى تىلدەرىنە قاراعاندا  قۇرىلىمى بولەكتەۋ بولعاندىقتان، تىكەلەي اۋدارمادان قاراعاندا، ماعىناسىنا قاراي اۋدارعان دۇرىس. جالپى، اۋدارما دەگەنىمىز - ۇلكەن ءىلىم. ءبىز اۋدارمامەن اينالىسۋىمىز كەرەك. دامۋعا تالپىنعان ەل اۋدارما ماسەلەسىن دۇرىس جولعا قويسا، مادەنيەتى وركەندەي تۇسەدى. العاش تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى ءبىز ەلىمىز بەن جەرىمىزدى زەرتتەۋگە، ءتىلىمىزدى ۇيرەنۋگە تالپىنعان، قىزىققان  شەتەلدىكتەردى ۇركىتىپ الدىق. نەگە؟ ويتكەنى ءبىز ءبارىمىز ورىسشا سويلەيتىنبىز.  مىنە، وسىنداي جەردە ءتىلدىڭ  بەدەلىن كوتەرۋ كەرەك. سوندىقتان اۋدارمانى جوعارى دەڭگەيگە جەتكىزىپ، ەڭ الدىمەن،  قازاق ادەبيەتىندەگى ءىنجۋ-مارجان جىراۋلار پوەزياسىن، «قوبىلاندى باتىر»، «الپامىس باتىر»، «قىز جىبەك» سەكىلدى كوپتەگەن جىر-داستاندارىمىزدى باسقا تىلدەرگە اۋدارعانىمىز ءجون. اۋدارمانىڭ تۇپنۇسقادان اۋدارۋ جانە جولما-جول اۋدارۋ دەگەن ەكى ءتۇرى بار. وسى ەكى ءتۇرىن دە عىلىمي تۇرعىدا يگەرىپ، سودان كەيىن عانا كوركەم اۋدارماعا كەلسەك، ۇتامىز. ءتىلدىڭ تابيعاتىن تۇسىنبەي، كوركەم اۋدارماعا بارۋ قاتەلىك. سوندىقتان بىزگە اۋدارمانى ارنايى وقىتاتىن ينستيتۋت اشىپ، بىلىكتى ماماندار دايارلاۋ بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى بولىپ تۇر. مەن بۇل ماسەلەنى بىرنەشە جىلدان بەرى ايتىپ كەلەمىن. وسى تۇرعىدا مەن جاقىندا «انتولوگيا كازاحسكوي پوەزي» دەگەن جيناقتا جىراۋلاردى، جازبا اقىنداردى اۋداردىم. مۇنداعى ماقساتىم - شەتەلدىكتەردىڭ قازاق مادەنيەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرۋ. ەڭ بولماعاندا، ورىس ءتىلىن بىلەتىندەر قازاقتا دا وسىنداي مادەنيەتتىڭ بار ەكەنىن بىلسە دەيمىن.

- ءوزىڭىز ءجيى ايتىپ جۇرەتىن مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم دەگەن باعىتتار قازاق ادەبيەتىنە قانشالىقتى قاجەت؟

- بۇل - وتە قىزىق اعىمدار. بىرەۋلەر مۇنى بار دەپ مويىنداسا، بىرەۋلەر مۇنى ەسكىرگەن اعىم دەپ، جوققا شىعارادى. پوستمودەرنيزم 1970 جىلدارى ەۋروپادا ساۋلەت ونەرىندە  قالىپتاسقان. ونىڭ ەڭ باستى سيپاتتارى - وزگەنىڭ دۇنيەسى ارقىلى ءوزىڭدى كورسەتۋ. دايىن فورمالار ارقىلى وزىنىكىن وزگەنىكىنە ساباقتاستىرا ءبىلۋ. سوندىقتان مودەرنيزم، پوستمودەرنيزم  وتە جوعارى مادەنيەتتى تالاپ ەتەدى. ول ءۇشىن وزىڭنەن بۇرىن جاسالعانداردى ءمىنسىز ءبىلۋىڭ كەرەك. سول سەبەپتى بىزگە بۇل باعىتتاردى يگەرۋگە ءالى ەرتەلەۋ دەپ ويلايمىن.

- قازىرگى قازاق ادەبيەتىندەگى سىنعا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ سىندى ءجيى ايتاسىز با؟

- مەن العاشىندا ادەبيەتكە سىنشى رەتىندە كەلدىم. سول كەزدەرى، ياعني 80-جىلدارى، ادەبيەتتەگى سىن ماسەلەسى كوڭىل تولارلىقتاي ەمەس ەدى. قايتا 60-70-جىلدارى  قازاق ادەبيەتىنىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي وكىلدەرى  اسقار سۇلەيمەنوۆ،  تاكەن الىمقۇلوۆ، تولەگەن توقبەرگەنوۆ سەكىلدى اعالارىمىزدىڭ كەزىندە سىن اجەپتاۋىر بولاتىن. ال كەيىنگىلەر ءبىر-ءبىرىن ماقتاۋدان اسا المايدى. مەن العاش ادەبيەتكە كەلگەندە، جاستىق جالىنمەن سىني تۇرعىدا ءبىر-ەكى ماقالا جازعاننان كەيىن جۇرت ماعان رەنجيتىن بولدى. «بەتىڭ-ءجۇزىڭ بار دەمەي قويىپ قالاسىڭ» دەيتىندەر كوبەيدى. سودان كەيىن مەن سىننىڭ ادەبي-تەوريالىق تۇرىنە كوشتىم. سىننىڭ فيلوسوفيالىق نەگىزىن جاساماي، ونىڭ وبەكتيۆتى ماقساتىن كورسەتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىندىم. ويتكەنى سەنىڭ شىندىققا جەتكىڭ كەلەتىنىن، ۇلت ادەبيەتىنە جانىڭ اشيتىنىن ەشكىم تۇسىنبەيدى. كوپتەگەن شىعارماشىلىق ادامدارى سىنعا جەكە امبيتسياسىمەن قارايدى. جالپى، سىن كەرەك. بىزدە  ءالى دە سىن قالىپتاسپاعان. نەگىزىندە، سىندى جاساۋ جانە سىندى قابىلداۋ مادەنيەتى بولۋ كەرەك ازىرگە بۇل ەكەۋى دە بىزدە جوق. سونداي-اق سىنشىنىڭ فيگۋراسى ارقاشان ءدۇدامال كۇيدە تۇرادى. بىرەۋدى ماقتاساڭ، ونىڭ قۇيىرشىعىنا اينالعانداي بولاسىڭ. ال بىرەۋدى جامانداساڭ، ونىڭ قاس جاۋىنا اينالاسىڭ. سوندىقتان ءبىزدىڭ قازىرگى  ماقساتىمىز - قازاق مادەنيەتىن ءوزىمىزدىڭ انا تىلىندە قالىپتاستىرۋ، سىندى ورنىمەن ايتىپ، ايتىلعان سىندى قابىلداي ءبىلۋ.

داتىم...
مەنىڭ ويىمشا، ەشقاشان ۇلتتى ءبىر ادامنىڭ ابىرويى جاسامايدى. ۇلتتىڭ بەدەلى كوتەرىلۋ ءۇشىن ءبۇتىن ءبىر بۋىن، ۇرپاق شىعۋ كەرەك. بىزدە ءدال قازىر جان-جاقتان قاۋمالاعان ورتامىز بولماي وتىر. زيالىلارىمىزدىڭ ءرولىن تۇسىنەتىن ادام جوق. قازىرگى قوعامدا زيالى قاۋىمدى قولدانبالى تۇردە ساياساتتىڭ قۇرالى رەتىندە پايدالانعىسى كەلەدى. ال ءبىز - ءوزىمىزدىڭ سانا-سەزىمىمىز، وزىندىك كوزقاراسىمىز قالىپتاسقان ادامدارمىز عوي. زيالىلاردىڭ تابيعي بولمىسىنا، دەربەستىگىنە دەگەن قۇرمەت بولسا ەكەن دەيمىن.  سەبەبى زيالىسىن سىيلامايتىن ەلدە ەشقاشان دامىعان قوعام ورنامايدى. «اقىن-جازۋشىلار قاۋىمى بۇعىڭقى، ۇندەرىن شىعارمايدى» دەپ كىنالاپ جاتادى. ەگەر قوعامدا ورنىڭ بولماسا، وزىندىك تەتىكتەرىڭ مەن مەحانيزمىڭ بولماسا، قۇر ايقايعا كىم قۇلاق اسادى؟ قازاقتا «جالعىزدىڭ ءۇنى شىقپايدى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى» دەگەن ءسوز بار عوي. وسى تۇرعىدا بيلىككە عانا ەمەس، حالىققا دا رەنىشىم بار. بىزدە قوعامي سانا قالىپتاسپاعان. حالىق ءۇشىن شىر-پىر بولعان جاناشىرلاردىڭ جاقسىلىعىن ەسكەرىپ، ارا تۇسەتىن جاماعاتتىڭ بولماعانى قىنجىلتادى.

اينۇر سەنباەۆا

"الاش ايناسى" گازەتى 22 ماۋسىم 2009 جىل