قازىرگى ادەبيەت قانداي بولۋ كەرەك؟ مۇنداي ساۋال تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا-اق، الدىمىزعا تارتىلعان بولاتىن. سوندا، وسى ءبىر وزەكتى ماسەلەنى قاراستىرۋدى مۇرات ەتكەن ءبىر القالى جيىندا، ماعان تومەندەگىدەي پىكىر بىلدىرۋگە تۋرا كەلگەن ەدى...

قازىرگى تاڭدا بىزگە قانداي ادەبيەت كەرەك؟ ادەبيەت حاقىندا پىكىرلەسۋدى مۇرات ەتكەن ماسليحاتتارعا جۇرتشىلىقتىڭ قاشاننان ەلەڭدەپ وتىراتىنى بەلگىلى. ەندەشە، كۇن تارتىبىنە ءجاي عانا اعىمداعى ادەبيەت ماسەلەسى ەمەس، «ازات ەلدىڭ ادەبيەتى» دەگەن، ءمانى تەرەڭگە كەتكەن انىقتاۋىشى بار ويلى تاقىرىپ قويىلعان بۇل ماجىلىسكە ادەبيەتشى قاۋىمنىڭ دا، ادەبيەت سۇيەر كوپشىلىكتىڭ دە ايرىقشا نازار تىگەرى انىق. ويتكەنى ادەبيەتتى حالىق ءوزىنىڭ جان-جۇرەگى دەپ بىلەدى. ادەبيەت پەن ادەبيەتتى جاساۋشىلاردان بۇگىنگى كۇنگە ساي ءسوز كۇتەدى.

اقىن-جازۋشىنى قۇدايداي قادىرلەيتىن، اقىن-جازۋشى قالامىنان تۋعان دۇنيەنى قۇداي سوزىندەي قابىلدايتىن حالىقتىڭ سەنىمىن الداماۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ مۇنداي ساۋالعا ارقايسىمىزدىڭ ىشكى داۋىسىمىز: «جاقسى جازۋ قاجەت»، – دەپ جاۋاپ بەرەر ەدى. الايدا جاقسى جازۋدى جينالىسپەن ۇيرەتۋگە بولماس. جاقسى جازۋعا ەشقانداي قاۋلى-قارارمەن قول جەتكىزە المايسىڭ، جاقسى جازا ءبىلۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، ءار قالامگەردىڭ ءوز بويىنداعى تابيعي دارىنىن، ءوزىنىڭ وقۋ-توقۋ ارقىلى تاپقان جۇمىسشى فيلوسوفياسىن، ياعني ومىرگە دەگەن پالساپالىق كوزقاراستار جيىنتىعىن، عۇمىر كونتسەپتسياسىن كۇندەلىكتى اۋىر جۇمىسقا، ماڭداي تەرىن توگە الۋعا ۇشتاستىرا ءبىلۋ دارەجەسىنە تىعىز بايلانىستى شارۋا. ولاي بولسا، الگى سۇراققا باردى سارالاپ، جوق تۇستاردى ايقىنداۋ ارقىلى، ەل مۇقتاجىنا وراي سۋرەتكەرلەرگە شىعارماشىلىق ءبىلدىرىس، تاپسىرىس جاساۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە تىرىسۋ ءلازىم. جۇرتشىلىق ءۇمىتىن اقتاۋعا باعىتتالعان قادام سوندا عانا ناقتى كورىنىس تابادى.

ناعىز ادەبيەت قوعامنان بولەك جاراتىلماسا كەرەك، ناعىز جازۋشى قوعامنان تىس تۇرا الماسا كەرەك.

راس،  قولعا قالام ۇستاعان قاي-قايسىمىزدىڭ دا ۇلاعات الۋعا ۇمتىلاتىن، تاجىريبەسىنە شۇقشيا كوز سالىپ، پايدالى جاعىن تىرنەكتەپ بويعا سىڭىرۋگە اسىعاتىن كلاسسيكتەرىمىزدىڭ بۇل ورايداعى كوزقاراستارى ءارتۇرلى. ايتالىق، الەم ادەبيەتىندەگى ۇستازدارىمىزدىڭ بىرقاتارى – قالامگەر ءوزىنىڭ كوركەم زەرتتەۋ جۇرگىزبەك وبەكتىن نە ۇناتىپ، نە ۇناتپاي، الدە جاقسى كورىپ، الدە جەككورىپ، ياعني ءوزىنىڭ يماندىق-ادامگەرشىلىك كوزقاراسىمەن سۋارىلعان سۇزگىدەن وتكىزە وتىرىپ سۋرەتتەۋگە ءتيىس دەسە، ەكىنشىلەرى جازۋشىدان سالقىنقاندى ساراپشىلىق قاسيەتتى  تالاپ ەتەدى. قالامگەردىڭ مىندەتى – وزىندىك وي ايتۋ ءتاسىلىن ادال، شىن  جۇرەكتەن ورىنداۋ دەلىنەتىن كوزقاراس تا كەڭىنەن ءمالىم. ءسوز شەبەرلەرىنىڭ ءبىر توبى – جازار زاتىڭا بەيتاراپ، وبەكتيۆتى تۇردە قاراۋىڭ كەرەك دەيدى.  كەلەسى ءبىر زەرگەرلەرىمىز بەيتاراپتىق پەن وبەكتيۆيزمدى شىعارماشىلىققا كەرى اسەر ەتەتىن جات قۇبىلىسقا بالايدى. ولار قالامگەرگە قۇشتار ۋاعىزشى بولۋ جاراساتىنىن ايتادى. جالپاق جاھاندى مويىنداتقان تاعى ءبىر اسا ءىرى قالام شەبەرىنىڭ ويىنشا، شىنايى  ادەبيەتكە «مورالدىق مىندەت» دەيتىن پالە جۇرمەيدى، كوركەم شىعارماشىلىققا قايشى كەلەتىن مۇنداي ۇعىم، ءتىپتى، وقىرماندى الدەقانداي ارەكەتكە شاقىرۋى ىقتيمال ءادىس بىتكەننىڭ ءبارى ادەبيەتتەن الاستاتىلۋعا ءتيىس.

مىنە وسىناۋ جۇگىرتىڭكى شولۋدىڭ وزىنەن-اق ىلگەرىدە وتكەن ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ الۋان رەڭكتى قالامگەرلىك پوزيتسياسى اڭعارىلارى حاق. ءبىر عاجابى، ولاردىڭ تۋىندىلارى ۋاقىت تەزىنە توتەپ بەرىپ، ءار زامان وقۋشىلارىن رۋحاني لاززاتقا بولەۋدەن اينىماي كەلەدى. اۆتورلاردىڭ كەي رەتتە بىرىنە ءبىرى مۇلدەم قاراما-قارسى كوزقاراس ۇستانعانىنا قاراماستان بۇل سولاي بولۋدا. دەمەك، وقىرماننىڭ رۋحاني مۇقتاجىن وتەۋ – كوركەم ادەبيەتتىڭ بىردەن-ءبىر پارىزى.

سونىمەن، كىتاپ وقۋ ارقىلى اركىم ءارتۇرلى دارەجەدە ادامگەرشىلىك ساباعىن الىپ كەلەدى. ال بۇل – كىتاپتىڭ تاربيە ىسىندە ماڭىزدى ورىنى بار دەگەن ءسوز. ياعني، ادام تاربيەسىنە اتسالىسۋ – ادەبيەتتىڭ تالاي زاماننان بەرى اتقارىپ كەلە جاتقان شارۋاسى. جان-جاقتى، سانالى ۇرپاق تاربيەلەۋ سىندى ابىرويلى مىندەتتىڭ بولاشاقتا دا ادەبيەتكە جۇكتەلە بەرەرى اقيقات. ولاي بولسا، ادەبيەت جازۋشىنىڭ وزىندىك ويىن جاريا ەتۋ قۇرالى عانا ەمەس. ادەبيەتتى قالامگەردىڭ ءوزىن ءوزى تانۋعا قولداناتىن قۇرالى دەپ تە قاراۋعا بولمايدى. ادەبيەتتە تولىققاندى بەينە جاساۋ ارقىلى سۋرەتكەر ادام بولمىسىن ءتۇسىندىرىپ قانا قويماي، ونى تۇزەتۋ، وزگەرتۋ جولىن دا كوركەم تۇردە كورسەتىپ بەرە الادى. ەندەشە ادەبيەتتىڭ دە، ادەبيەتتى جاساۋشىلاردىڭ دا قازىرگى قوعامدا الار ورىنى ەرەكشە بولۋعا ءتيىس. سوندا ولارعا قويىلار تالاپ تا كۇشەيەدى.

بىراق بىزگە باستى ماسەلەنى ايقىنداپ العان ءجون. قازىرگى تاڭدا قوعامىمىزعا، حالقىمىزعا نە ءزارۋ؟ ءبىز قانداي ادەبيەتكە مۇقتاجبىز؟

بارىمىزگە بەلگىلى، ارتقا تاستاعان ءدۇبىرلى، دۇربەلەڭدى جەتپىس جىلدىڭ باستاۋىنداعى اسا ءىرى وقيعا – قازان توڭكەرىسى – وعان دەيىنگى قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءبارىن تاس-تالقان ەتتى. ىزگىلىك، مەيىرىمدىلىك پەن جاۋىزدىق، زۇلىمدىق سەكىلدى عاسىرلىق ۇعىمداردىڭ ءوزى تاپتىق تۇرعىدان جىكتەلىپ، سالىستىرمالى جاعدايدا باعالاناتىن بولدى. جەكە مەنشىك ايىپتالدى، جويىلدى. يڭديۆيدۋاليزم جوققا شىعارىلدى، كوللەكتيۆيزم يدەياسى دارىپتەلدى. ءبارى دە جەكە قوجايىنداردان تارتىپ الىنىپ، قوعامدىق مەنشىككە اينالدىرىلدى.

ەندى، مىنە، شالىس باسقانىمىزدى مويىنداپ، كەرى ورالۋدامىز. كەشە «كەدەيلەر، تىزە قوس جالشىمەن، بايلار مەن مولدانى قويداي قۋ قامشىمەن» دەپ جىرلاپ، «تاپتىق قىراعىلىق» تانىتتىق. بۇگىن ءبىر حالىقتى تاپتىق تۇرعىدان ەكىگە جارىپ، ءوزارا جاۋىقتىرۋدىڭ – ءجاي عانا قاتە ەمەستىگىن، ادامدى ادامنىڭ جەك كورۋىن زاڭداستىراتىن قىلمىس ەكەنىن ۇقتىق. قاستەرلى ورىندا – ادامنىڭ ارىن اياققا تاپتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن تاپتىق كوزقاراس ەمەس، ءار كىسىنى اسىل قازىناعا بالايتىن ادام قۇقتارى تۇرۋعا تيىستىگىن پارىقتادىق.

وسىنداي احۋالدا، جەتپىس جىلعى توتاليتارلىق قۇرساۋدان قۇتىلىپ، تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرۋ باقىتىنا يە بولعان ۇرپاققا – قانداي شىعارمالار شيپاسىن تيگىزەر ەدى؟ جالپى، ۋاقىت بىزدەن قانداي تۋىندى توسادى؟ كىتاپتىڭ قالاي جازىلۋىن قاجەتسىنەدى؟ شىعارما وقىرمانعا الدەبىر سىر شەرتىپ، اعىنان جارىلىپ جاتسا، تورەلىگىن ءوزىڭ ايت، شىنىم وسى دەپ تۇرسا – وقىرمانىن قاناعاتتاندىرا ما؟ الدە قازىرگى كىتاپ – شوڭگەسىن وقۋشىسىنىڭ زەردەسىنە اسەم راۋشان گۇلدىڭ تىكەنەكتى ساباعىنداي باتىرا، تىتىركەنتىپ، وياتىپ وتىراتىن، اڭىزداعى پرومەتەي وتىنداي جىلىتىپ، قىزدىراتىن، الدىڭعى جاقتان شامشىراقشا جارقىراپ، جول نۇسقايتىن، ىسكە، ارەكەتكە شاقىراتىن دارەجەدە جازىلۋ كەرەك پە؟ ءبىر سوزبەن – ادەبيەتتىڭ پارىزىن قازىرگى جاعدايدا كالاي ءتۇسىنۋ دۇرىس؟ ال قازىرگى ادەبيەتتى جاساۋشىلاردىڭ مىندەتى نەدە دەپ بىلەمىز؟

شاماسى، ماسەلەگە بۇگىنگى كۇن شىندىعىنان قاراعان ءجون شىعار.

ازات ەلدىڭ ازاماتىنا، اسىرەسە بولاشاق ازاماتىنا زامانعا ىلايىك تاربيە بەرۋتە پارمەندى جاردەم تيگىزە الاتىن كوركەم ادەبيەت قازىرگى تاڭدا وتە-موتە قاجەت.

ءبىرلى-ەكىلى مۇقتاجدىقتى عانا اتاپ كورەيىك. ازات ەلدىڭ ازاماتى بويىنا مەملەكەتتىلىكتى سەزىنۋ، مەملەكەت ءۇشىن، تاۋەلسىز ءوز مەملەكەتى ءۇشىن ماقتانا ءبىلۋ، ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتا تۇسۋگە قۇلشىنۋ سەزىمىن ۇدايى باۋلىپ، قالىپتاستىرىپ وتىرعان ءجون. ساناسى ەندى-ەندى عانا تولىسۋلى وسكەلەڭ ۇرپاقتى ەرتەڭ مەملەكەت تۇتقاسىن قولىنا تايسالماي ۇستايتىنداي دەڭگەيدە ازىرلەۋ كەرەك. تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ ازاماتى – تاۋەلسىزدىك ۇعىمىن تەرەڭ تۇسىنەتىن، ەل بىرلىگىن ساقتاۋ جولىندا سابىرلى ءام ساۋاتتى ارەكەت ەتە الاتىن. نارىقتىق ەكونوميكانى جاتسىنبايتىن، اتومدىق-كيبەرنەتيكالىق ءداۋىر جەتىستىكتەرىن جىلىكشە شاعاتىن، بىلىكتى دە جان-جاقتى، جۇرەگى تازا جان بولۋعا ءتيىس.

قالاي بولعاندا دا، وسىنداي بيىك مۇراتتاردى نىسانا ەتىپ بارىپ قاعازعا شۇقشيعانىمىز ءجون. قوعامنىڭ قالامگەرلەرگە بەرەر الەۋمەتتىك تاپسىرىسى وسىعان سايادى. قوعامىمىزدىڭ ۇلكەندى-كىشىلى مۇشەلەرىنە سان-سالالى تانىمدى كوركەم كىتاپتار ءبىرىنشى كەزەكتە جانە مەيلىنشە شۇعىل ۇسىنىلعانى ءجون.

بالكىم، وزدەرىنىڭ ولمەس تە وشپەس كىتاپتارىن جازۋدى قولعا العان قالامگەرلەر مۇنداي «ۇساق-تۇيەككە» الاڭداۋدى ارتىق كورەر، ايتسە دە، الدىمەن ولمەس تە وشپەس مەملەكەتتىڭ ىرگەتاسىن نىعايتۋعا اتسالىسۋ ءلازىم، سوندا، كىم بىلەدى، شىن وشپەيتىن ءسوز دە تۋىپ قالار شىعارماشىلىق قالامنان. ءۇمىتسىز – شايتان...

ارينە، بارشا اقىن-جازۋشى تانىمدىق-كوركەم شىعارماشىلىققا تابان استىندا كىرىسىپ كەتەر دەگەن ويدان مەن اۋلاقپىن. دەگەنمەن، وسىناۋ ماڭىزدى تاقىرىپقا بۇگىنگى كۇننىڭ اسا ءزارۋ ماسەلەسى رەتىندە نازارلارىڭىزدى ءبىر ساتكە اۋدارا العان بولسام – الدىما قويعان مىندەتىمنىڭ ورىندالعانى دەپ بىلەمىن. (سەمەيدە «ازات ەلدىڭ ادەبيەتى» تاقىرىبىمەن وتكەن  جازۋشىلار كونفەرەنتسياسىندا سويلەنگەن ءسوز. 25.08.1992).

***

وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا cويلەنگەن وسى ءسوزدى جاڭا مىڭجىلدىق شىمىلدىعىن اشقان جاڭا عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا قاز-قالپىندا جاڭعىرتۋدىڭ نە قاجەتى بار ەدى؟ قاجەتى سول – ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ تۇرعانداي، كۇرت بەتبۇرىس  جىلدارى كۇن تارتىبىنە شىعارىلعان ساۋالدى بۇگىن دە، ەش وزگەرتپەستەن،  قايتا كوتەرۋگە تۇرادى. سەبەبى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرە الاتىن ادەبيەت تۋماي جاتىر دەگەن ءسوز ارادىك ايتىلىپ قالىپ ءجۇر.

ەندەشە، قازىرگى تاڭدا بىزگە قانداي ادەبيەت كەرەك دەگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تابالدىرىعىنداعى سۇراۋ بۇگىن دە كۇن تارتىبىنە سۇرانىپ تۇر. ەگەر سولاي ەتەر بولساق، وندا جوعارىداعى جۇرەكجاردى پىكىردىڭ قازىرگى تاڭدا دا بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى وزەكتىلىگىن جويماعانىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولار ەدىك. دەي تۇرعانمەن، مويىنداۋىمىز كەرەك، راس، كوكەيدەگى بار سۇراققا ول جاۋاپ بەرە المايدى. ويتكەنى تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىق دامۋى بارىسىندا قالامگەرلەردىڭ دە، وقىرمانداردىڭ دا ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراستارى ەلەۋلى وزگەرىسكە ۇشىرادى.

ولاي بولسا، «قازىرگى ادەبيەت قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋال بۇل جولى العا سول وزگەرىستەردى باعامداي وتىرىپ تارتىلۋعا ءتيىس...

***

ءيا، قالامگەرلەردىڭ دە، وقىرمانداردىڭ دا ادەبيەتكە دەگەن كوزقاراستارىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بارى انىق. بۇل، بالكىم، كەڭەستىك ءداۋىر تۇسىندا قالىپتاسقان قۇندىلىقتارىمىزدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى پايدا بولعان شىعار. الدە زىمىران زاماننىڭ وزگە قۇبىلىستارى اسەرىنەن تۋىنداپ جاتىر ما ەكەن... قالاي بولعاندا دا، ايتەۋىر ءبىر زاماناۋي ەنجارلىق قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ ۇدەرىسىن توقىراتىپ كەلە جاتقانداي.

ايتپاقشى، ادەبيەت مۇددەسى دەگەندە بارشامىزدى كەجەگەدەن كەرى تارتىپ كەلە جاتقان پالەكەت – وسىناۋ زاماناۋي ەنجارلىق سىندى تەرىس قۇبىلىس بولماسىن؟ راس، رۋحاني بيىكتىكتى  قادىرلەگەن كەز بولدى، بىراق قازىرگى كۇندەرى ول ماتەريالدىق بايلىق تەگەۋىرىنىنە توتەپ بەرە الماي قالعان. كەشەگى باعالانار قۇندىلىق جاڭا زاماندا وزگەرگەندىكتەن دە، كوپ رەتتە وتكەن  داۋىردەگى ساۋداگەر ياكي الاياق دەپ تاڭبالانعانداردىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ كەتتى. ءبارى سولاي دەپ كۇناھار بولۋ جاراماس،  بىراق، كوپ نارسەنى سىبايلاستىق پەن قالىڭ قالتا شەشىپ جىبەرەتىن احۋال داۋىرلەپ تۇرعانداي، رۋح ءورىسىن سوعان ساي زامانالىق ەنجارلىق، اعىمداعى ۋاقىت تۋعىزعان جايباراقاتتىق جايلاعانداي كورىنەدى. بۇعان كەلىسۋگە بولار دا، بولماس تا.

دەگەنمەن ادەبيەت اۋىلىنداعى وزىندىك جايباراقات جاعداي سىرى وسى ايتقاندارمەن بايلانىسىپ جاتقان جوق پا ەكەن دەپ ويلايسىڭ. ءبىرلى-جارىم وعاشتاۋ وي ايتىلىپ قالسا، ونى ەستىمەيمىز، نە ايتۋشىنىڭ سوڭىنا شام الىپ تۇسەمىز. تەك بايىبىنا بارۋعا تىرىسپايمىز. وتكەندەگى ۇلكەن ادەبيەتىمىزدى ۋاقىت تالابى تۇرعىسىنان قايتا سارالاپ كورۋدى ويىمىزعا دا المايمىز، سول وتكەندە جول بەرىلگەن ءبىر جاقتى باعا بەرۋ نەمەسە مۇلدەم ەلەمەۋ ءتاسىلى قازىرگى كۇندە دە وزگەرە قويعان جوق.

جو-جوق، بۇل دا سونشالىقتى ءادىل پىكىر بولا قويماس، ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا كەڭەس زامانىندا جابىق جاتقان اياۋلى ازاماتتارىمىزدىڭ – الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋگە ايرىقشا كوڭىل بولىنۋدە عوي. بىراق جوعارىدا ايتقانىمىزدى سول ساۋاپتى شارۋامەن شۇعىلدانۋشىلاردىڭ ەڭبەگىن العا تارتۋ ارقىلى اقتاۋعا دا بولماس. وتكەندەگى جانە قازىرگى ادەبيەتتەگى جاڭا تۇرپاتتى شىعارماشىلىق ىزدەنىستەردى تاۋىپ كورسەتەتىن، تالدايتىن ىنتا بايقالمايدى. وكىنىشكە قاراي، كەيىنگى كەزدەردە ۇلتتىق ادەبيەت تۋى استىندا بىلىكتى دەلىنەتىندەردىڭ  قولداۋى مەن ناسيحاتىنا بولەنگەن،  ەكسپەريمەنتتىك-ليبەرالدىق تاجىريبە جولىمەن جاسالىپ كەلە جاتقان كوسموپوليتتىك ونەر اسىرا دارىپتەلىپ ءجۇر. تاپ سونداي تۋىندىلاردىڭ ومىرگە كەلۋى جانە سولارعا قيلى اسىرە ماداق پەن ماراپات ارنالىپ، توبەگە كوتەرىلۋى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا قانداي ونەر لايىق جانە ونى قالاي جاساۋ كەرەك  دەگەن تاقىرىپتى كۇن تارتىبىندە ۇستاۋ كەرەكتىگىن دالەلدەي تۇسەدى.

زامانا سۇرانىسىن ءدوپ باسارلىق پيار جاساي بىلەتىندەر باتىستىق باعىتقا باس شۇلعىعان الدەبىر تۋىندىنى ونىڭ شىنايى ۇلتتىق ادەبيەتكە جۇعىسپايتىنىن، ءتىپتى تالعام بۇزار زالالدىلىعىن ەلەمەستەن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىن ۋلاتىپ-شۋلاتىپ قولداتا الادى. باتىسشىلدىق كوزقاراستارىن اسپانعا كوتەرەتىن شىعارماشىلدار  تولىعىمەن بەيساياسي تۇعىرنامادا تۇرۋدى كوزدەيدى، ولار ءوز ەلىنىڭ تاريحي تاعدىرىنا كوپە-كورىنەۋ جايباراقات قارايدى، نەمەسە الەمدىك ارەناعا شىعۋ كەرەك دەگەن ۇرانمەن، ەسىل-دەرتىمەن جاتجۇرت داستۇرىنە قۇلاي بەرىلۋ باعىتىن ۇستانادى. ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنان ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋ، مەملەكەتتىك-وتانشىلدىق كوزقاراستى ۇستانۋ قاسيەتتەرىنىڭ تابىلا بەرمەيتىنى اڭعارىلادى.  وسىنداي قۇبىلىستاردى ادال، كاسىبي تالداۋعا الۋ ارەكەتى دە بايقالمايدى. بۇلاردى قالايشا قازىرگى تاڭعا قاجەت ادەبيەت جاساۋ تالابىنان ءبولىپ قارارسىڭ؟ بۇدان ءادىل، شىنشىل سىن، ادەبيەتتانۋ، ونەرتانۋ سىندى شارۋالارمەن شۇعىلداناتىن ادال كاسىبي  مامانداردى تابۋ، ولارعا جول اشۋ، مۇمكىندىك بەرۋ، شىعارماشىلىقتارىنا جاعداي تۋعىزۋ   قاجەتتىگى تۋىندايدى. بىراق مۇنداي «ابىرويسىز»، «پايداسىز» ىسپەن كىم شۇعىلدانباق...

مەنىڭشە، قازىرگى زامان سۇرانىسىنا جاۋاپ بەرە الاتىن شىعارما جازۋ ءۇشىن قالامگەر ەڭ الدىمەن ءوز ەلىن ءسۇيۋ، سول اسىل سەزىمدى شىعارماشىلىعىنا ارقاۋ ەتۋ سەكىلدى قاسيەتتەردى اسا زور قاجەتتىلىك رەتىندە مويىنداۋى ءتيىس. سوندا ول الەۋمەتتىك ماڭىزى بار تاقىرىپتار مەن يدەيالاردى شىعارماشىلىعىندا سانالى تۇردە كوتەرەدى. ۇلتتىق مادەني ءداستۇر جاتسىنبايتىن كەز-كەلگەن تاجىريبە، ىزدەنىستەرگە بارۋ ءار سۋرەتكەردىڭ ءوز ەركىندە، ولاردىڭ سول رەتتەگى الدەبىر جاڭا يدەيالارىنا، توسىن تۇرلەرىنە تالداۋ جاساي ءبىلۋ كەرەك. جازۋشىنىڭ نىساناعا العان وبەكتىنە كوركەمدىك زەرتتەۋ جۇرگىزۋ ارەكەتتەرى وزىندىك ادەبي تاسىلدەرمەن جىمداسا كورىنىس تاپقاندا عانا ەلەۋلى تۋىندى ومىرگە كەلەدى. سونداي شىعارماشىلىق ونىمدەردى تىلگە تيەك ەتۋ ءجون. ءبىزدىڭ ادەبي-كوركەمي الەمىمىز مۇندايعا دايىن با؟

جالپى، جاڭا ادەبيەتتە كوركەم كەستەلەنگەن وتانشىلدىق باعىت باسىم بولۋعا ءتيىس. سونداي سيپاتتاعى ادەبيەتتىڭ مول بولۋى تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتەدى دەپ ءۇمىت ارتاتىن وسكەلەڭ ۇرپاعىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. سوندىقتان دا وعان قولداۋ كورسەتۋ دە، ونى ءادىل تالداماعا الۋ دا، كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ دا قاجەت. ەگەر ادەبي باسىلىمدار مەن ولاردىڭ سىنشى-اۆتورلارى جەكەلەگەن توپقا، ىقپالدى كومانداعا جاعىنۋ مەن جاقىن بولۋدى ماقسات ەتپەي، ءار قۇبىلىسقا ادىلدىك تۇرعىسىنان قاراۋدى بەكەم ۇستانسا، وقىرمانعا كوپ نارسە اشىپ بەرە الادى جانە كوپشىلىكتىڭ ىقىلاسىنا يە بولادى.  وندايعا ءازىرمىز بە؟

قازىرگى زامانعى كىتاپ وقۋعا دەگەن ىنتانىڭ جالپى تومەندەۋىن، وقىرماندارعا تالعام ماسەلەسىندە جاردەم بەرۋدىڭ جولعا قويىلماعاندىعىن، دالىرەك ايتقاندا، باسپاسوزدە ادال تالداما، سىندارلى سىن، تانىمدىق شولۋلار ۇشىراسا قويمايتىنىن ەسكە العاندا – وقۋ داعدارىسىنا ۇشىراماعانداردىڭ وزدەرى كىتاپتار مۇحيتىندا وپ-وڭاي اداسۋى ىقتيمال ەكەنىن ەرىكسىز مويىندايسىز. ءارى بۇعان ەلىمىزدە جارىق كورىپ جاتقان جاڭا تۋىندىلاردىڭ سانى ءنوپىر، تارالىمى ماردىمسىز ەكەنىن قوسىڭىز. كىتاپ بازارىندا ەلەڭ ەتەرلىكتەي نەندەي جاڭالىق بارىن كوپ وقىرمان بىلمەي دە قالادى. وسى ورايدا ەڭبەكتەرىن اتاماي كەتۋگە بولمايتىن ناعىز مادەنيەت قىزمەتشىلەرى جايىندا بىرەر ءسوز ايتۋ ءلازىم. ولار – كىتاپحاناشىلار. وسىدان ءبىراز ۋاقىت بۇرىن بىزگە الىستا تۇراتىن دوسىمىز گازەت قيىندىسىن سالىپ جىبەرىپتى. وندا اتىراۋ قالاسىنداعى وبلىستىق كىتاپحانا وسى جولدار اۆتورىنىڭ «جاقسى كورەم» اتتى اڭگىمەلەر مەن پوۆەستەر جيناعى بويىنشا وقۋشىلار كونفەرەنتسياسىن وتكىزگەنى تۋرالى اقپارات باسىلعان ەكەن. سونى كورگەندە، تارالىمى از بولعاندىقتان قالىڭ وقىرماننىڭ قولىنا تيمەيتىن، مىقتاعاندا، ەلىمىزدەگى كىتاپحانالاردىڭ ءبىر شيرەگىنە عانا جەتۋى ىقتيمال مەملەكەتتىك تاپسىرىس ونىمدەرىنىڭ ءوزى، كىتاپحانالاردىڭ مايتالمان قىزمەتكەرلەرى  كىتاپ ناسيحاتىنا دۇرىس كوڭىل بولگەن جاعدايدا – وقۋشى قاتارىن ەلەۋلى تۇردە مولايتا الادى-اۋ دەگەن وي كەلدى. وسىنداي رياسىز ۇيىمداستىرۋشىلارعا رۋحاني دا، ماتەريالدىق تا قولداۋ كورسەتۋ ءبىزدىڭ بيلىك تاراپىنان ەسكەرىلىپ ءجۇر مە ەكەن؟

ءسوز جوق، مادەني ۇدەرىستى مەملەكەت ءوز قولىنا باتىلىراق الۋ كەرەك،  قازىرگى زامانعا لايىق ادەبيەت جاساۋ ادىستەرىن ابايلاپ ىزدەستىرىپ، سول جۇمىسقا بىلگىرلىكپەن باسشىلىق جاساۋعا ءتيىس. شۇكىر، ءبىزدىڭ ەلدەگى مادەني مۇراعا كوڭىل ءبولىنۋ دارەجەسى تالايلارعا ۇلگى. ايتسە دە، زامانا تالابىنا قىزمەت ەتەتىن تۋىندىلارعا، ولاردىڭ قاستەرلى دە قاسيەتتى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ارقاۋ ەتەتىندەرىنە كوڭىل ءبولۋ، قالامگەرلەردىڭ وتانشىلدىق تاقىرىپتاعى ىزدەنىستەرىن ىنتالاندىرىپ وتىرۋ ماڭىزدى بولماعىن ءاردايىم ەستە تۇتقان ءجون. راس، بۇل ءبىر نازىك شارۋا. مۇنى ىستەلمەي جاتىر دەپ ايتا دا المايسىڭ، تەك كوزگە كورىنەر، رازى ەتەر تۇسى شامالى بولعاندىقتان عانا قىنجىلاسىڭ.

بۇگىنگى ءداۋىرىمىزدى ايقىن ءتۇسىنىپ، بۇگىنگى ءداۋىرىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ رۋحاني ازىعى بولۋعا جارايتىن  ادەبيەت جاساۋشىلار قاتارىن جاساقتاۋ قاجەت شىعار، بالكىم؟ قالاي؟ قايتىپ؟  مۇمكىن، وتكەنىمىزدى ۇمىتتىرماي، ونىڭ ءتاۋىر تۇستارىنان ساباق الۋعا ۇندەپ وتىرۋ جولىمەن دە، ياعني، وتكەن داۋىردەگى تۋىندىلاردى ساراپتاپ، بەرى تارتۋ ارقىلى دا بۇگىنگە قاجەت ادەبيەت قاتارىن تولىقتىرۋعا بولار؟ ماسەلەن، كەشەگى قىزىل گالستۋكتى بالالاردىڭ وتانشىلدىق، ادەپتىلىك، سىپايىلىق، وزگەگە كومەك بەرۋگە ءازىر تۇرۋشىلىق قاسيەتتەرىن بەينەلەگەن كىتاپتاردىڭ جاس ۇرپاققا بۇگىن دە جاقسى ادامگەرشىلىك ساباعىن بەرۋى ىقتيمال ەمەس پە؟ قازىرگى ادەبيەت جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلگەن وتكەندەگى شارۋاشىلىق  ادامدارى جايىندا سىر شەرتە الماي ما؟ ولاردىڭ ازاماتتىق قاسيەتتەرىنىڭ  كادەگە اسار جاقتارى  بولماعانى ما؟ نەمەسە، باسەكەلى ءوندىرىس جاساۋشىلاردىڭ بەينەلەرىن نەلىكتەن ۇتىمدى دا ونەگەلى ەتىپ كورسەتە الماي ءجۇر؟ مۇنداعى كىلتيپان نەدە؟

بۇگىندە ءبارى بار دەسەدى، سولاي دا سياقتى. تەك وزىمىزدىكى ەمەس. تيىسىنشە، تولىپ تۇرعان مولشىلىقتى ءوزىمىز جاسامايتىندىقتان، جۇمىسسىزدىق جىرتىلىپ ايرىلادى. سويتە تۇرا ەندى ۇلان-بايتاق جەرىمىزدى وزگەلەرگە يگەرتپەكپىز. قازىرگى ادەبيەت مۇنداي قۇبىلىستاردى تاقىرىپ ەتە الا ما؟ نەگە ەتە الماسىن، جازىلىپ تا ءجۇر، بىراق... قىزىعى، بۇگىندە دۇكەندەردە كىتاپ كوپ. سولاردىڭ ىشتەرىندەگى وزىمىزدىكى دەي الارىمىز ساۋساقپەن سانارلىق قانا. ءبىزدىڭ رۋحاني كەڭىستىگىمىزدى شەتەل ونىمدەرى باسىپ كەتكەن. جەرگىلىكتى جازۋشىلاردىڭ ازىن-اۋلاق تۋىندىلارى ەلگە جەتپەيدى. قازىرگى زامانعى وقىرمانعا قاجەت ادەبيەت قاتارىن تولىقتىرا الماعاندىقتان ەمەس... بۇل دا ويلاناتىن شارۋا.

«قازىرگى ادەبيەت قانداي بولۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋالعا وراي ورتاعا سالۋدى نيەت ەتكەن كەي وي-تولعامدار 2011 جىلعى 27 ساۋىردە وسىلاي قاعازعا تۇسكەن-ءدى...

***

بۇل جولدار جازىلعالى دا ون شاقتى جىلعا اينالىپ بارادى ەكەن. وسى ۋاقىت ىشىندە ەلدە نەبىر وزگەرىس بولدى. كوڭىل الاڭداتار قۇبىلىستار ورىن الدى. مۇنايشىلار اراسىندا ۇزاققا سوزىلعان ەكونوميكالىق ەرەۋىل قاندى قىرعىنمەن باسىلدى. ەلدىڭ ءار جەر-ءار جەرىندە ەتنوسارالىق جانجالدار (كۇنى كەشەگى قورداي قاقتىعىسىنا دەيىن) بوي كورسەتىپ جاتتى. ولاردى رەتكە كەلتىرۋ بيلىك پەن ساياساتكەرلەردىڭ شارۋاسى شىعار، سولاي ەكەنى ناقتى ىستەرىندە كورىنىپ تە جاتىر عوي، دەگەنمەن سول كەلەڭسىزدىكتەردىڭ سەبەپتەرىن ءدال ۇعىندىرۋ جانە ءالى دە تۋى ىقتيمال  سونداي وقيعالاردىڭ الدىن الۋ ىسىنە پارمەندى تۇردە اتسالىسۋدى قازىرگى كەزەڭدەگى ادەبيەتىمىزدىڭ دە مىندەتى دەپ بىلگەن ابزال.

وسى ورايدا مەن ءوزىمنىڭ كوپتەن ۇستاناتىن كونتسەپتسيامدى جوعارىداعى وي-تولعامدارىمنىڭ جالعاسى رەتىندە تاعى دا ورتاعا تاستاعىم كەلەدى. ازاماتتاردى، اسىرەسە جاس ۇرپاعىمىزدى تاريح ارقىلى، تاريح بولعاندا دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا عانا اشىق ايتىلا باستاعان وتكەنىمىزدىڭ قاسىرەتتى  بەلەستەرىنىڭ سەبەپ-سالدارلارىن جان-جاقتى، كورنەكى ءتۇسىندىرۋ ارقىلى تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى زور. ادەبيەت وسىنى الدىنا مىندەت ەتىپ قويسا،  ياعني قازىرگى تاڭدا «ونەر – ونەر ءۇشىن» دەگەن بايىرعى تاماشا دا سۇلۋ دەۆيزدى كەرى ىسىرا تۇرىپ، ناقتىلىقتى تىلەيتىن «ونەر – ءومىر ءۇشىن» ۇرانىن تۋ ەتىپ كوتەرسە دۇرىس بولار ەدى. ءسويتىپ جەدەل تۇردە كوپشىلىككە كوركەم-تانىمدى تۋىندىلار شوعىرىن، بەلگىلى ماقسات كوزدەگەن كەشەندى جاڭا ادەبيەت تۋىندىلارىن ۇسىنۋدى جۇزەگە اسىرعان ءجون.

سوندا ەلىمىزدى مەكەندەگەن سان ۇلت وكىلدەرىنىڭ تاريحي ادىلەتتىلىك دەگەننىڭ نە ەكەنىن جان-دۇنيەسىمەن سەزىنىپ، قازاق توڭىرەگىنە سانالى تۇردە توپتاسۋىنا، مەملەكەتتىك ءتىلدى ءسوزسىز مويىنداپ، قۇرمەتتەۋىنە، تىرشىلىكتە قولدانۋىنا جانە، ارينە، بيلىك وكىلدەرىنىڭ قازاق مۇددەسى دەگەننىڭ شىن مانىندەگى مەملەكەت مۇددەسى ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنۋىنا سەپتەسە الار ما ەدىك، قايتەر ەدىك...

كەزىندە كىتاپ ۇستاعان جاس ادامدى سوۆەت زامانىنىڭ سيمۆولى  دەپ بىلگەنبىز، ەندى بۇگىندە زاماناۋي قالتافوندى قولىنان تاستامايتىن جاستاردى قازىرگى ءداۋىردىڭ ايشىقتى بەلگىسى، جاھاندانۋ  داۋىرىنىڭ  سيمۆولى رەتىندە تانيتىن ءتۇرىمىز بار. ال بۇلار – قالىڭ قاۋىم. مىڭ-سان ۇلبالا، قىزبالا، قىزدار مەن جىگىتتەر. ەلىمىزدىڭ بولاشاعى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋگە ءتيىس ۇرپاق. ەندەشە ولارعا بەرەر رۋحاني ازىعىمىزدىڭ جاي-كۇيىن ويلاماۋعا مۇمكىن ەمەس. ولاردى قازىرگى تاڭدا قايتىپ كىتاپ وقۋعا تارتۋعا بولادى، جانە ولارعا ۇسىناتىن كىتاپ قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ساۋال ادەبيەت قىزمەتشىلەرىن بەيجاي قالدىرماسى انىق، تەرەڭ تولعاندىرىپ جۇرگەن دە بولار. جانە بۇل ءجايتتى قالاي جولعا قويۋ قاجەت دەگەن ماسەلەگە  كوپشىلىكتىڭ وي قوسقانى قاجەت-اق...

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz