بiز «جاڭاشىلدىقتىڭ» اسەرىمەن، قازىرگى زامان كوشىنە ىلەسۋگە ابدەن لايىقتى كوپتەگەن سالت-داستۇرلەرىمىزدى ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق دىلىمiزبەن ۇيلەسپەيتىن داستۇرلەرمەن الماستىرۋعا اشىقتان-اشىق جول بەرىپ وتىرمىز.

وعان مەملەكەتتىك يدەولوگيا دا جەتكىلىكتى تۇردە ءمان بەرمەۋدە. بۇل ۇلتتىق داستۇرگە، ءتول مادەنيەتكە دەگەن قيانات. اعا ۇرپاقتىڭ رۋحاني كۇيزەلىسكە تۇسەتىن جەرى دە وسى تۇس.

راس، وتiرiگi جوق، ەسكىرگەن، زامان تالابىنا كەرەعار كەلگەن كەيبىر داستۇرلەردىڭ سىرعىپ قالۋىن تۇسىنىستىكپەن قابىلدايمىز. بىراق ومىرشەڭ قۋاتى بار داستۇرلەردى نە سەبەپتەن ىعىستىرامىز؟ كەرىسىنشە، ولارعا جاڭا سەرپىن بەرىپ، ايشىقتاندىرا تۇسكەن دۇرىس ەمەس پە؟ سويتسەك قانا - ۇلتتىق كەلبەتىمىز ءوڭىن جوعالتپاي، وزىندىك بەينەسى اشىلا تۇسەتىن بولادى.

جاھاندانۋ زامانىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا بۇدان وزگە جول جوق. مىسالى، كوشپەندىلەر - تاريح ەنشىسىنە اينالدى دەيمىز. بىراق سونىمەن بىرگە نومادتىق داستۇرلەرگە ساي قالىپتاساتىن ادامگەرشىلىك قاتىناس قاعيدالارى، مىنەز-قۇلىقتار بۇگىندە تولىق كۇشىن جويدى دەي الامىز با؟ ولاي دەي المايمىز. جان دۇنيەسىنە ۇڭىلە كەتسەڭ - بۇگىنگى كۇنگە دەيىن  اربىر قازاق كوشپەندى!

ءسوزىمىز دايەكتى بولۋ ءۇشىن سول زامانداردا ۇلتىمىزدىڭ بويىندا تابيعي تۇردە قالىپتاسقان ءدىل مەن مىنەزدەردى سارالاپ كورەيىكشى:

بiز «جاڭاشىلدىقتىڭ» اسەرىمەن، قازىرگى زامان كوشىنە ىلەسۋگە ابدەن لايىقتى كوپتەگەن سالت-داستۇرلەرىمىزدى ءوزiمiزدiڭ ۇلتتىق دىلىمiزبەن ۇيلەسپەيتىن داستۇرلەرمەن الماستىرۋعا اشىقتان-اشىق جول بەرىپ وتىرمىز.

وعان مەملەكەتتىك يدەولوگيا دا جەتكىلىكتى تۇردە ءمان بەرمەۋدە. بۇل ۇلتتىق داستۇرگە، ءتول مادەنيەتكە دەگەن قيانات. اعا ۇرپاقتىڭ رۋحاني كۇيزەلىسكە تۇسەتىن جەرى دە وسى تۇس.

راس، وتiرiگi جوق، ەسكىرگەن، زامان تالابىنا كەرەعار كەلگەن كەيبىر داستۇرلەردىڭ سىرعىپ قالۋىن تۇسىنىستىكپەن قابىلدايمىز. بىراق ومىرشەڭ قۋاتى بار داستۇرلەردى نە سەبەپتەن ىعىستىرامىز؟ كەرىسىنشە، ولارعا جاڭا سەرپىن بەرىپ، ايشىقتاندىرا تۇسكەن دۇرىس ەمەس پە؟ سويتسەك قانا - ۇلتتىق كەلبەتىمىز ءوڭىن جوعالتپاي، وزىندىك بەينەسى اشىلا تۇسەتىن بولادى.

جاھاندانۋ زامانىندا قازاق مادەنيەتىنىڭ دامۋىندا بۇدان وزگە جول جوق. مىسالى، كوشپەندىلەر - تاريح ەنشىسىنە اينالدى دەيمىز. بىراق سونىمەن بىرگە نومادتىق داستۇرلەرگە ساي قالىپتاساتىن ادامگەرشىلىك قاتىناس قاعيدالارى، مىنەز-قۇلىقتار بۇگىندە تولىق كۇشىن جويدى دەي الامىز با؟ ولاي دەي المايمىز. جان دۇنيەسىنە ۇڭىلە كەتسەڭ - بۇگىنگى كۇنگە دەيىن  اربىر قازاق كوشپەندى!

ءسوزىمىز دايەكتى بولۋ ءۇشىن سول زامانداردا ۇلتىمىزدىڭ بويىندا تابيعي تۇردە قالىپتاسقان ءدىل مەن مىنەزدەردى سارالاپ كورەيىكشى:

1. قازاق حالقىندا تابيعاتقا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت: ونى دارىپتەۋ، ايالاۋ، كيە تۇتۋ سەزىمدەرى تەرەڭ قالىپتاسقان. سەبەبى، قازاق حالقىنىڭ ءومىرى تابيعاتپەن تىكەلەي بايلانىستى، وعان تاۋەلدى، ونىمەن ەتەنە بىرلىكتە بولعان.

2.ۇلت مىنەزى ەركىندىك پەن تەڭدىكتى جوعارى قويادى. قازاقتار باي-كەدەي دەپ بولىنگەنمەن، ەلدىك ماسەلەلەر تۇرعىسىندا اسكەري دەموكراتيالىق قوعامدا ءومىر سۇرگەن. وندا ءاربىر ازامات جاۋىنگەر. وسى ماعىنادا ولاردىڭ قۇقىقتارى تەڭ.

3.قازاقتا ار مەن نامىس ۇعىمى ومىردەن قىمبات. ۇلتتىق دىلىمىزدەگى «كۇنىنە مىڭ رەت ولگەنشە، بىراق رەت ولگەن جاقسى» دەگەن ۇستانىم وسىعان تاربيەلەگەن.

4. قازاقتار ءۇشىن ساتقىندىق كەشىرۋگە جاتپايتىن قىلىق. ماسەلەن، قازاق ءبىر-ءبىرىن رۋى ارقىلى تانىعان. ال ءوز رۋىنا ساتقىندىق جاساعان ادام بوتەن جەرگە دە سىڭىسە الماعان، ەش قۇرمەتكە يە بولماعان. سوندىقتان ءوز ەلىڭە قالتقىسىز قىزمەت ەتۋ قاسيەتى دامي كەلە، ءاربىر قازاقتى ەلدىك سانا دارەجەسىنە كوتەرگەن.

5. قازاقتا جىگىت قاسيەتى: وجەتتىك، باتىرلىق، العىرلىق، كىشىپەيىلدىك، تۋراشىل- شىنشىلدىق، ادالدىق، سوزگە بەرىكتىك ت.س.س. ەرەكشە دارىپتەلەدى. وسى شارتتى بۇزعان ادامعا «جىگىت ەمەسسىڭ» دەگەندەي ءمىن تاعىلاتىن بولعان.

6. كوشپەندىلەر انانى قاتتى قۇرمەتتەگەن. جالپى، ايەل زاتىنا انا دەپ قاراپ، ولاردىڭ ەركىندىگىنە وزگە ەلدەردەگىدەي شەك قويماعان. بەتىن تۇمشالاپ، قاماۋدا ۇستاماعان. ايەلگە «بالا تۋشى» دەپ قانا قاراۋ، ايەل قۇقىن مۇلىكتىك قۇققا تەڭەستىرگەندە عانا مۇمكىن ەكەنىن بىلگەن. ەركەك - ءۇيدىڭ شاڭىراعى بولسا، ايەل - ونىڭ ۋىقتارى بولعان. سوعان قاراعاندا، قازاقتىڭ «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم» دەگەن ماقالى قىز بالانى تيۋ، ەركىندىگىن شەكتەۋ ماعىناسىنان بۇرىن - سول اۋىلداعى «قىرىق ءۇي» تاراپىنان (ول كەزدە اۋىلدىڭ ءوزى سونشاما شامادا بولعان) قىز بالاعا عايبات ءسوز ايتۋعا، ونى بالاعاتتاۋعا، وعان بوتەن جامان قىلىق كورسەتۋگە ت.س.س. تيىم سالۋ دەپ ۇققان ءجون. سەبەبى، «قىز قوناق»، ەرتەڭ «ءورىسىڭدى ۇزارتاتىن» جان.

وسى تاربيەدەن مىناداي فيلوسوفيالىق قورىتىندى تۋىندايدى:

1) اۋىل «جات جۇرتقا» بارعان قىزدارىن ءوز ەلىنىڭ ەلدىگىنىڭ كەپىلى ساناعان;

2) جاڭا تۇسكەن جاس كەلىن ەل-جۇرتىنىڭ ارى مەن نامىسىنا قاياۋ تۇسىرمەۋگە، وزىنە قىز كەزىندە كورسەتىلگەن قۇرمەتتى اقتاۋعا («انانىڭ اق ءسۇتىن اقتاۋ») تىرىسقان.

مىنە، وسى اسىل قاسيەت كوشپەندى قازاقتاردا بولعان. كەيىن ءدىن ىقپالى ارتۋى بارىسىندا ونىڭ ماعىناسى ءبىرشاما وزگەرىپ، ايەلگە دەگەن «ارىپتەستىك» قاتىناس بىرتىندەپ السىرەگەن. ايەل - «جەتى قازىنانىڭ» بىرىنە اينالعان.

7. كوشپەندى حالىق كەڭپەيىل، كوڭىلى دارحان. جاڭالىققا جانى قۇشتار. كەڭپەيىلدىك ۇلتتىق ءدىلدىڭ قاينار باستاۋلارىنان ءونىپ شىعادى. ول قاسيەتتى قالىپتاستىرۋشى - قازاقتىڭ ماقال­ماتەلدەرىمەن، تىيىم جورالارىمەن ورنەكتەلگەن ۇلتتىق تاربيە.

8. بارلىق نارسە تيىمدىلىك جاعىنا باعىندىرىلۋى ءتيىس. كوشپەندى داستۇردە ونسىز مۇمكىن ەمەس. «وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام» ەكەنىن جاقسى بىلگەن. سوندىقتان «...ءتىل كەسپەك جوق» دەيتىن تۋرا مىنەز قالىپتاستىرعان. شامادان تىس شاشىلماعان. ەڭبەكتىڭ قادىرىن بىلگەن قازاق، ونىڭ جەمىسىن دە باعالاي العان. (بۇگىنگىدەي، ارام اقشامەن بايىعاندار ۇستاناتىن «اس تا توك» پرينتسيپىنەن اۋلاق بولعان).

9. بارىمەن قاناعات دەيتىن قاناعاتشىلدىق سەزىم جانە ت.س.س. قازاقتاردىڭ ونداي دۇنيەتانىمى ماڭگىلىك پەن مەن جەكە ءومىر شەكتەۋلىگىن سالىستىرمالى تۇردە قاراي كەلە، شەكتەۋلى ومىردە شەكسىز بايلىققا ۇمتىلۋدى اقىماقتىق (تويىمسىزدىق، اشقاراقتىق، وبىرلىق دەگەن ۇعىمداردىڭ بالاما ماعىناسى) دەپ تۇسىنۋدەن پايدا بولعان. بەينەلى تۇردە ايتساق، قازاق مۇنى عايىپتان كەلگەن بايلىق ادامنىڭ اقىلىنا اقىل قوسپايدى، كەرىسىنشە، ونى ەستەن تاندىرادى دەپ ۇققان. سوندىقتان بارعا، ياعني،  كوزگە كورىنىپ تۇرعانعا، ۋىسقا تۇسكەنگە قاناعات. ال قازىرگى شەكسىز بايلىققا جول اشاتىن كاپيتال دۇنيەسىنە ەنگەننەن باستاپ قازاقتىڭ كوزگە كورىنەر ازاماتتارى باس بولىپ، وزگەلەرى قوش بولىپ -  ءوز بويىنان قاناعات سەزىمىن بىرتىندەپ جويا باستادى. ول ۇلگى بۇكىل قوعامعا تاراۋدا. ارتى قايىرلى بولسىن دەلىك...

كەزىندە وسى اتالعان مىنەزدەر ۇلت ءدىلىنىڭ وزەگى بولعان. قازاق دىلىنە تابيعي تۇردە ورنەكتەلگەن بۇل مىنەزدەر - قازىرگى زامان تالابىمەن تولىق ۇندەسە الادى. وسىنداي قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلگەن يدەولوگيانى كەز-كەلگەن الدىڭعى قاتارلى ەلدەر باسشىلىققا قۋانا الار ەدى...

ياعني، بۇل -  قازاقتىڭ كوپتەگەن رۋحاني قۇندىلىقتارى كوشتەن قالىپ قويماعاندىعىن، ىڭعايىن تاپساق بۇگىنگى مادەنيەتىمىز بۇرىنعى داستۇرلەردى نەگىزگە الا وتىرىپ قايتا ورلەۋى ابدەن مۇمكىن ەكەندىگىن بىلدىرەدى.

بىراق وكىنىشكە وراي، قازىرگى قازاق قوعامى وسى قاسيەتتەردى دارىپتەۋدىڭ ورنىنا - باسى ءبۇتىن باتىسشىلدىققا جانە ورىسشىلدىققا قاراي بوي ۇرىپ بارادى.

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف-پۋبليتسيست

«اباي-اقپارات»