ادامنىڭ عۇمىر كەشىرمەك كاسىبىنىڭ تەرەڭ تۇبىنە قاراساق، حايۋانشا كۇندىك قورەكتى تاسپەن اتىپ، اعاشپەن ۇرىپ اڭ اۋلاپ جەپ، نەمەسە جەمىس تەرىپ جەپ، قارنى تويسا اڭشا ءبىر جەرگە جاتا كەتىپ جۇرگەن. ەر جاعى قارا باسىنان باسقاعا قاراماي جۇرگەندە، بالالارىن باۋلىپ، اسىراپ، ۇيلىك ۇيىمنىڭ باسىن قۇراعان – ايەل.

ادام بالاسى قىزىقتى عۇمىر كەشىرمەك بوپ قۋانىپ، ۇمىتپەن ءوسىپ، جىلدان جىلعا قىزۋى باسىلىپ، سۋىنىپ، اقىرى كەيىن ولەدى.

نەلىكتەن؟ ادامدا ەكى ءتۇرلى قىلىقتىڭ جولى بار: ءبىرى – تىرشىلىك قامى، ءبىرى – ادامشىلىق قامى. بارشا دۇنيەدەگى پايدا-ماقتان اۋەلى باسىما بولسا، نەمەسە تۋىسقانىما، ەڭ بولماسا اتالاسىما بولسا دەپ نەعۇرلىم وزىنە قاراي تارتىپ، تالاپ قىلۋ، بۇل ءبىر عانا تىرشىلىك قامىن كوزدەگەن حايۋاني سالاحيات دەپ ايتىلادى. ەكىنشى، مەنەن جاقسىلىق تاراپ، ادام بالاسىنا ءالىم كەلگەنشە پايدامدى تيگىزسەم ەكەن دەگەن جول. بۇل – ينسانيات، ياعني ادامدىق جولى. بۇلار بۇرىنعى تولستوي سىقىلدى حاكيمدەردىڭ ايتۋىندا، ەكىنشى، مارقۇم اكەمىز ابايدىڭ: «اكەسىنىڭ بالاسى – ادامنىڭ دۇشپانى، ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ»، – دەگەن ماقالى دا، ءھام پايعامبار عالايس سالامنىڭ: «ادامنىڭ جاقسىسى ادامعا پايداسىن تيگىزگەن» دەگەن ءحاديسى دە كورسەتەدى.
بۇگىنگى دۇنيەدە بۇرىنعى تىرشىلىك كاسىبىنە تاس پەن اعاشتان باسقا امالى جوق بوپ جۇرگەن ادامنىڭ بالاسىنىڭ ونەرى قانداي وسكەنى ھاممەگە ماعلۇم. ياعني اسپانعا قۇس بوپ ۇشادى، سۋدا بالىق بوپ جۇزەدى، جانسىزعا جان بەرگەندەي وت اربا، كەمە جۇرگىزگەن سىقىلدى ساناپ تا بولمايدى. بىراق ادامگەرشىلىك قۇلقى وسپەگەن سوڭ جاقسىلىقتىڭ ءبارى جاماندىققا اينالىپ، بار دۇنيەدەگى ماڭداي باسى ەلدەردىڭ ءۇش جىلداي ادامنىڭ كوزىنىڭ جاسى مەن قانىنان داريا اعىزىپ جاتقانى مىناۋ.

وسى ايتىلعان ماعىنالى ادامشىلىق تۋرالى ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزگە كەلسەك، ءبىر اتانىڭ كوزدىڭ قاراشىعىنداي ەكى بالاسى بىرىمەن-ءبىرى اڭدىسىپ، الدىنا تامان، الىسقا قاراماي، ءبىرىن-ءبىرى قاراۋىلداپ، قىلي بولىپ وتىرعانى مىناۋ. ادامنىڭ كەيىپ، «دۇنيە شىركىن-اي!» – دەپ ولمەگى ەكى كوزدىڭ بىرىنەن كۇتكەن دوستىعى قاستىق بوپ شىعىپ، امسە جەر سوعا بەرگەندىگىنەن. ايتپەسە، جاسىنداعى اللانىڭ دۇنيەسىنىڭ قىسى، جازى، كۇنى، ءتۇنى وزگەرگەننەن ەمەس! ەندى دۇنيە وسىلاي امسە وتە مە؟ داۋاسى بار ما؟ بۇل تۋرالى ادامنىڭ ىشكى سىرىن اقتارا قاراپ، اۋدارا سىناعان كەمەڭگەرلەردىڭ سوزىنە قاراساق، ادىلەت مارحامەتتىڭ نەگىزىن بىلاي دەپ شەشەدى.

اۋەلى ادام بالاسىنىڭ كەلەشەكتەگى ادامشىلىعىنا ىرگە بولاتىن ءىستى سول ادامنىڭ ورتاسى ءبىر سۋرەت جاساپ بەرىپ، سوعان ءوزى كيگەن تونىن كيگىزەدى. سونان كەيىنگى ول ادامنىڭ ءومىر جولىندا كورەتىن جاقسى، جامان ۇلگىسىنىڭ ءبارى جاماۋ، يا بوياۋ بولادى. ءجا، سول ادامشىلىعىمىزعا ۇلگى سالاتىن ورتانىڭ كوپ ءتۇرلى-ءتۇرلى ىستەرىنىڭ ىشىندەگى بىزگە ەڭ اسەرلىسى قايسى؟

بۇل تۋرالى جانە سول بىلگىشتەردىڭ شەشۋى مىناۋ: ادام بالاسى ءبىر ۇلگى الاردا، ەڭ اۋەلى شىن جۇرەگىمەن سۇيگەن كىسىسىنەن كۇشتەپ الادى. سول سۇيگەن كىسىسىنەن ءسۇيىپ العان ۇلگى جۇرەگىنە نىق ورنايدى دەيدى. بۇعان قاراعاندا ءبىزدىڭ وي بۋىنىمىز قاتپاي تۇرعان بالا كۇنىمىزدە ەڭ اۋەلى ەلجىرەپ سۇيەتىن كىسى كىم؟ ول انامىز... بۇلاي بولعاندا ءبىز ادامشىلىعىمىزعا ىرگە بولاتىن قۇلىقتى اكەمىز قانداي عالىم بولسىن، قوي ساۋىپ، تەزەك تەرىپ جۇرگەن انامىزدان الامىز. بۇلاي بولعاندا ومىرىندە ادىلەت، مارحامەت، ماحاببات دەگەن نارسەنىڭ اتىن ەستىمەگەن انانىڭ حارەكەتى ءۇي ءىشى مەن وت باسىنان، عايبات وسەكتەن اسپاعان انادان اق جۇرەك، ادال نيەتتى قامقور جان تۋى مۇمكىن بە؟ بۇل سەبەپ ءار ادام ءوزىنىڭ بالالىق كۇنىنە كوز سالسا، ءبىر قازاقتىڭ بالاسىنىڭ اناسىنان بولاتىن مىنا تۇردە بولادى: اۋەلى، انا – بالاعا بايلىق، بارلىقتىڭ وزىندە بولعانداعى باعاسى، ءدامى قانداي، وزگەدە بولعانداعى كوزگە كۇيىكتىڭ پايداسىزدىعى قاندايىن ۇيرەتەدى. ونان سوڭ ءوزىڭ رەتتى قۇربىنىڭ وزىڭە قاتارلاسا الماي قالىپ جۇرگەنىن جاقسى دەپ ۇيرەتەدى. جانە نەشە ءتۇرلى ءوزىنىڭ اۋدانى از، ءتۇرسىز، قاراڭعى ويىنا كىرەتىن جامان مىنەزىنىڭ ءبارىن بالاسىنىڭ سىڭىرگىش جۇرەگىنە جۇققىزادى، بۇدان كەيىن ءار بالا قىزعانشاق، ءوزىمشىل، ماقتانشاق، پايداكۇنەم سۇمىراي مىنەزدەردى ويىنا ارتىپ الادى. انا تالقىسىنان اسقاندا بالا شەت جاعالاپ اكە اقىلىنا قۇلاق سالادى.
بىراق ونىڭ جاقسى تۇرلەرى بولسا دا الگىندەي ءتۇرى تاعلىم كورگەن بالاعا كوبىنەسە جۇقپاي كەتەدى. بۇدان كەيىن بالا قۇربى اراسىنا كىرىپ، قۇربىنىڭ مىنەزى مەن ادەتىن كورەدى. ول قۇربىلاردىڭ ءبارى دە الگى بالانىڭ شىققان اناسىنداي انالاردىڭ قولىنان شىققان سوڭ، ولارداعى ادامشىلىقتىڭ ءنار جۇعىنىنىڭ شاماسى دا بەلگىلى بولادى.

بۇدان كەيىن بۇل بالا قانداي وقىسىن، قانداي ۇلگىسى مول ورتادا ءجۇرسىن اۋەلگى انادان العان ورنەك ىشكى سىرىنىڭ ارقاۋى بولادى. بۇل ارقاۋىنىڭ ماڭىزى قارا تاستاي بولىپ سالماعى ءبىر كەزدەگى كورگەن، ەستىگەن، بىلگەنىنىڭ ءبارىن باسىپ جاتىپ الادى. سول سەبەپتى بىزدە قايراتىنىڭ جالىنى جالانعان ايقىندى ۇلتشىل شوق سانى بەلگىلى ءبىرلى-جارىمدى ايتىپ تا كەرەك ەمەس.

قاي ۋاقىتتا قاي حالىقتا بولسىن، ءبىلىم جولىندا جۇرت قاتارىنا جەتەرلىك حالىق بولۋ جولىندا ەڭ كەرەكتى شارت – اق جۇرەكتى ەكپىندى ەرلەر. حالىقتى ىلگەرىلەتەتىن دوڭگەلەك سولار. ولارسىز ماقساتقا جاقىنداۋ مۇمكىن ەمەس. بۇلاي بولعاندا العاشقى ءسوزىمدى قايتا ايتامىن. ادام بالاسى تاعى بولىپ، ەركەگى حايۋاندىق دارەجەسىندە جۇرگەندە ايەلدەن بالا تۋىپ، ول بالالاردىڭ ءبارى دە جاستىق، قورعانسىزدىقتان اناسىنىڭ اينالاسىنا ءۇيىرىلىپ ءۇي ءىشىنىڭ بىرلىگىن، ودان تۋىسقاندىق ۇيىمىن كىرگىزگەن.

بۇعان قاراعاندا ادامدى حايۋاندىقتان ادامشىلىققا كىرگىزگەن – ايەل. ادام بالاسىنىڭ ادامشىلىق جولىنداعى تاپپاق تاراقياتى ايەل حالىنە جالعاسادى. سول سەبەپتى ايەلدىڭ باسىنداعى ساسىق تۇمان ايىقپاي حالىققا ادامشىلىقتىڭ باقىتتى كۇنى كۇلىپ قارامايدى. ال، قازاق مەشەل بولىپ قالام دەمەسەڭ، تاعلىمىڭدى، بەسىگىڭدى تۇزە! ونى تۇزەيىم دەسەڭ، ايەلدىڭ ءحالىن تۇزە!

1917 جىل.

Abai.kz