جەكسەنبi كۇنi قالالىق اكiمشiلiكتiڭ ارنايى رۇقساتىمەن، الماتى قالاسىنداعى "سارى­ارقا" كينوتەاترىنىڭ ماڭىنداعى الاڭدا ءتورت مىڭنان استام ۇلت زيالىلارى، پارتيا، قوعامدىق ۇيىم مۇشەلەرi, اقىن-جازۋشىلار، وزگە دە تiل جاناشىرلارىنىڭ قاتىسۋىمەن "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسى ءوتتi. وندا قازاق جە­رiندە جەتiم بالانىڭ كۇيiن كەشiپ وتىرعان قازاق تiلi - مەملەكەتتiك تiلدە قوردالانىپ قالعان كۇرمەۋi كوپ قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەر كوتەرiلدi. قوعام قايراتكەرi, اقىن مۇحتار شاحانوۆ جيىننىڭ شىمىلدىعىن اشىپ، ءسوز باستادى.

"شIرIگەن جۇمىرتقا" سىيلىعى كIمگە بۇيىرادى؟

جەكسەنبi كۇنi قالالىق اكiمشiلiكتiڭ ارنايى رۇقساتىمەن، الماتى قالاسىنداعى "سارى­ارقا" كينوتەاترىنىڭ ماڭىنداعى الاڭدا ءتورت مىڭنان استام ۇلت زيالىلارى، پارتيا، قوعامدىق ۇيىم مۇشەلەرi, اقىن-جازۋشىلار، وزگە دە تiل جاناشىرلارىنىڭ قاتىسۋىمەن "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسى ءوتتi. وندا قازاق جە­رiندە جەتiم بالانىڭ كۇيiن كەشiپ وتىرعان قازاق تiلi - مەملەكەتتiك تiلدە قوردالانىپ قالعان كۇرمەۋi كوپ قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەر كوتەرiلدi. قوعام قايراتكەرi, اقىن مۇحتار شاحانوۆ جيىننىڭ شىمىلدىعىن اشىپ، ءسوز باستادى.

"شIرIگەن جۇمىرتقا" سىيلىعى كIمگە بۇيىرادى؟

ەستەرiڭiزگە سالا كەتەيiك، جاقىندا قازاق حالقىنا جانە بيلiك باسىنداعىلارعا قازiرگi مەملەكەتتiك تiلدiڭ مۇشكiل حالiن بايانداپ، ۇسىنىس ايتىلىپ، ارنايى اشىق حات جول­دان­عان بولاتىن. وندا كوتە­رiل­گەن باستى ماسەلە مىناداي: اتا زاڭىمىزدا مەملە­كەتتiك تiل - قازاق تiلi دەپ جازىلعان. سونداي-اق "مەملە­كەتتiك ۇيىمداردا جانە جەر­گi­لiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى" دەگەن تiركەس ەنگiزiلگەن. مۇحتار شاحانوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل - دۇرىس ەمەس. 1989 جىلى 22 قىركۇيەكتە قازاق تiلiنە مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسi بەرiلگەندە مۇنداي تiركەس جوق بولاتىن. ورىس تiلiنiڭ ەتنوسارالىق، حالىقارالىق تiل ەكەنiنە ەشكiمنiڭ داۋى جوق. دەگەنمەن، ورىستiل­دi باق، سونىمەن بiرگە كەيبiر ورىستانعان اعايىندار "ورىس حالقىنا، ەلiمiزدە ورىس تiلiنiڭ سالتانات قۇرۋىنا قارسى شىعۋدا" دەپ بايبالام كوتەردi. بۇل - ادiلەتسiزدiك. "وكiنiشكە قاراي، شالا قازاقتار انا تiلiن ۇيرەنۋگە قۇلىقسىز. ورىس تiلi رەسمي تiل بولعاندىقتان، مەملەكەتتiك تiل ەكەۋ دەۋشiلەر كوبەيۋدە. الەمنiڭ بارلىق ەلiندە مەم­لە­كەتتiك تiل تۋرالى ارنايى زاڭ بار. ال قازاقستاندا جوق. بيلiك باسىنداعىلاردىڭ بiردە-بiرەۋi كۇنi بۇگiنگە دەيiن بالاسىن، نە نەمەرەسiن قازاق بالاباقشاسىنا، قازاق مەك­تە­بi­نە بەرگەن جوق. كەرiسiن­شە، قازاقتى "قازاقستاندىق ۇلتقا" ەنگiزۋدi جوسپارلاپ الەككە ءتۇستi. بۇعان قارسىلىق تانىتتىق. 4 مىڭنان اسا ادام اشتىق جاريالاۋعا تiلەك بiلدiرگەندە بيلiك اياعىن تارتتى. ءسويتiپ، "قازاقستاندىق ۇلت" تiركەسi الىندى، "قازاقستاننىڭ ءاربiر ازاماتى مەم­لەكەتتiك تiلدi بiلۋi كەرەك" دەگەن سويلەم ەنگiزiلدi. سويتە تۇرا بيلiك "قازاقستاندىق ۇلتتى" قايتا ەنگiزۋگە ءالi دە نيەتتi ەكەنiن بايقاتتى". ودان ءارi قوعام قايراتكەرi بىلاي دەدi: "بiز بيلiكتەگi بiرەۋدiڭ ورنىن الۋ ءۇشiن ەمەس، بار بول­عانى ۇلتىمىزدىڭ تiلiن ساقتاۋعا جانتالاسىپ ءجۇرمiز. مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ قا­زاقتىڭ عانا ەمەس، قازاقستانداعى وزگە ۇلتتاردىڭ دا مiندەتi. ويتكەنi مەملەكەتتiك تiل - بiرەۋ. ەلدiك، ۇلتتىق ءمۇد­دەدەن ايىرىلساق بارiنەن كوز جازامىز".  سونداي-اق مۇحتار شاحانوۆ وسىدان بۇرىن جاريالانعان "شiرiگەن جۇمىرتقا" اتتى رەسپۋبليكالىق سىيلىق حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرiل­گەنiن حابارلادى. ءسويتiپ، قا­زاقتىڭ تiلiنە، ۇلتىنا قارسى شىققانداردىڭ ەڭ تاڭداۋلىلارىنا جىل سايىن "شiرiگەن جۇمىرتقا" سىيلىعى بۇيىرادى. ولار بۇكiل حالىقتىق دەڭگەيدە ۇلكەن تالقىلاۋدان وتەتiن بولادى.

ۇيقىدا جاتقان نامىستى وياتايىق

بۇل جولى "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسىنا ءوت­كەن جىلعىداي نەبارi 10 شاقتى اقىن-جازۋشى ەمەس، زيالى قاۋىم وكiلدەرi كوپ كەلدi. كەڭەس وداعىنىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاق ادەبيەتiنiڭ كلاس­سي­گi ءابدiجامiل نۇرپەيi­سوۆ تە تiل جاناشىرلارىنىڭ قاتارىنان تابىلدى. ف.ع.د.، پروفەسسور تۇر­سىن­بەك كاكiشەۆتiڭ اي­تۋىنشا، قازاق 40 جىلدان بەرi قازاق تiلiن ساۋداعا سالۋدا. تاريحقا ۇڭiلەيiك. 1927 جىلى ساكەن سەيفۋلين "قا­زاق­تى قازاق دەيiك، قاتەنi ءتۇ­زەتەيiك" دەگەن ماقالا جازدى. 1-2 ايدان كەيiن كەڭسە iستەرiن قازاق تiلiندە جۇرگiزەيiك دەپ تاعى ماقالا باستى. قازاق تiلi ءجونiن­دە باس-اياعى 9 ماقالا جاريالادى. مەملەكەتتiك تiل بولسىن دەگەن دەكرەتتi ال­دىر­عان دا ساكەن سەيفۋلين سىندى اعالارىمىز. وسى ۋاقىتقا دەيiن قازاق تiلiنiڭ مارتەبەسiن ءوسiرۋ جونiندە قانشا رەت ايتىلدى، جازىلدى. بiراق ەستي­تiن قۇلاق تا، ونى ورىندايتىن ىنتا دا جوق. "قازاق تiلi كiمگە كەرەك؟" دەگەنگە جەتكەنiمiز وكiنiشتi-اق. "بۇگiنگە قازاقستان ءارتۇرلi وداققا كiرۋدە. ەرتەڭگi كۇنi سورىمىزدى قايناتاتىن سول بولادى. تاۋەلسiزدiگiمiزدi كور­سەتiپ جۇرگەن تەڭگەمiز قالتامىزدان كەتەتiن بولسا، رۋبل شىعا كەلەدi. سول ءۇشiن ەل بولايىق، ۇيقىدا جاتقان نامىستى وياتايىق. بiر-اق ۇسىنىسىم بار. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ پارلامەنتكە كەلگەندە ورىسشا شۇلدiرلەگەندi قويسىن. تورەنi سىيلاپ قالعان حالىقپىز. ەگەر پرەزيدەنت قازاقشا سويلەسە، شوقىنعان قازاقتارعا دەيiن قازاقشا سويلەيتiنi ءسوزسiز", - دەدi پروفەسسور تiل اكتسياسىندا.

20 جىلدان بەرI تIل ماسەلەسI شەشIلمەدI. بۇعان كIم كIنالI?

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى قابدەش جۇمادiلوۆ "ماسەلەنi قولدان جاساپ الىپ، اۋرە-سارساڭعا تۇسەتiن حالىقپىز، ەلمiز، مەملە­كەت­پiز" دەپ اقيقاتتى ايتىپ سالدى. "قابىلدانعان زاڭداردىڭ ءبارi شالاعاي، شيكi. ورىس تiلi قازاق تiلiمەن قاتار قولدانىلادى دەگەن تiركەس و باستا كiرمەۋ كەرەك ەدi. بiر ءسوز بiر قارىن مايدى شiرiتۋ­دە. بيلiكتەگiلەردiڭ ساۋاتى جەتپەدi مە، الدە قۇلدىق ساناسى جiبەرمەدi مە، ءدال وسى سويلەمدi كiرگiزدi. وعان دا 20 جىل تولدى. بۇل قۇراننىڭ ءسوزi ەمەس، الىپ تاستاۋعا بولادى عوي. قازاق ۇلتى - قازاق مەم­لەكەتiنiڭ يەسi, قوجاسى. قا­زاقتىڭ ۇرپاعى قاي تiلدە سويلەيتiنiن ءوزi شەشۋ كەرەك", - دەدi ول.   "ازات" جسدپ-نىڭ تەڭ توراعاسى بولات ابiلەۆ: "ەگەمەندiكتi العاندا 20 جىلدان سوڭ قازاق تiلiن قورعايمىز دەپ ويلادىق پا؟ جوق. الەمدە تاۋەلسiزدiگiن الىپ ءوز انا تiلiن قورعاي الماعان بiزدەي ەل بار ما؟ جوق. كەڭەس وداعىنا كiرگەن كاۆكاز، بالتىق جاعالاۋى، ورتالىق ازيا ەلدەرi تiل ماسەلەسiن شەشiپ الدى. بۇل ءما­سەلە قازاقستاندا عانا بار. قازاق ەلi ءۇشiن قازاق تiلi­نiڭ ماسەلەسi وزەكتi. 20 جىلدىڭ iشiندە تiل ماسەلە­سiنiڭ شە­شiل­مەگەنiنە كiم كiنالi? پرەزيدەنت، بيلiك، پارلامەنت، "نۇر وتان" پارتياسى كiنالi. حالىققا جانى اشىمايتىننىڭ كەرi بۇل. قازاقتار كوپ شوعىرلانعان ايماقتاردى ارالاعاندا ەلi­مiزدە كەدەيشiلiك، جۇمىسسىزدىق، ادiلەتسiزدiك، جەمقورلىق سىندى ماسەلەلەر قوردالانىپ قالعانىنا كوز جەتكiزدiك. مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەلەر شەشiلمەسە قازاقتىڭ ەرتەڭگi كۇنi نە بولماق؟ ماڭعىستاۋ، جاڭاوزەندە 4 ايدان بەرi قاي­ناعان كۇننiڭ استىندا مىڭداعان مۇنايشىلار قايسارلىقپەن بيلiككە تالاپ قويۋدا. ولاردى دا ۇمىتپاي، قولدايىق». بەلگiلi جازۋشى سماعۇل ەلۋبايدىڭ پiكiرiنشە، ءبۇ­گiندە قازاقستانداعى ورىس­تiلدi باق-تا قاۋiپتi تەندەنتسيا ەتەك الدى. "م.شاحانوۆ باستاعان ۇلت پاتريوتتارى قازاقستاندا ۇلت ارازدىعىن تۋدىرۋدا، بiرلiگiمiزگە، تۇراقتىلىعىمىزعا قاۋiپ توندiرۋدە" دەيدi. وتiرiك. جالا. شىن مانiندە ۇلتتىق اۋىزبiرلiككە تونگەن قاۋiپ مىنادا. اعىمداعى زاڭ 20 جىل جۇمىس iستەدi. ورىس ۇلتىنىڭ ميلليونداعان وكiلi 20 اۋىز قازاقشا ءسوز ۇيرەنگەن جوق. ويتكەنi, اتا زاڭدا قازاق تiلi مەن ورىس تiلi تەڭ دەگەن سويلەم بار. ورىستiلدi قازاقتاردىڭ ءوزi قازاق تiلiن ۇيرەنبەدi. وسىلايشا بiرتۇتاس حالىق ەكiگە ءبولiندi. - ال بiزدiڭ تiلەك، - دەدi ول ءوز سوزiندە، - بiر بولايىق، ورىستانعان قازاقتار ەكi تiلدi بiلسiن، قازاقستان حال­قى مەملەكەتتiك تiل توڭiرەگiندە جينالسىن. اعىمداعى زاڭ ەكi تiلدi تەڭ دەپ جاريالاعانى ءۇشiن قازاقستان حالقىنىڭ بiرلiگiنە زيان كەلتiرۋدە.  

كوك تيىندىق قۇنى جوق

سونداي-اق، تiل اكتسياسىنا بiرنەشە ايماقتاردان دەلەگاتسيا كەلدi. سەمەي وڭiرiنەن ات باسىن بۇرعان 85 جاستاعى زەينەتكەر دامەتكەن نۇرعاليەۆا كونستيتۋتسياداعى "ورىس تiلi قازاق تiلiمەن تەڭ بولسىن" دەگەن سويلەمدi الىپ تاستايىق دەپ قازاقستاندىق انالار اتىنان ۇران تاستادى. ۋكراينا پرەزيدەنتiنiڭ "ۋكراين تiلi كەرەك بولماسا، ۋكراين مەملەكەتiنiڭ كەرەگi قانشا؟" دەگەن ءسوزiن العا تارتقان اق جاۋلىقتى انا قازاق قازاقشا سويلەمەسە مەملەكەتiمiز جويىلادى دەگەندi ايت­تى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسi اسىلى وسمان قازاقتىڭ جان­ايقايى دا، ۇلتتىڭ جانى، قوعامنىڭ تiرەگi, مەملەكەتتiڭ وزەگi دە - قازاق تiلi ەكەنiن قاداپ ايتتى. "قازاق - مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت. ورىستى ورىس ەتiپ وتىرعان - تiلi. قازاقتى قازاق ەتiپ وتىرعان دا - تiلi. تiلدiڭ ادام ومiرiندە الاتىن ورنى ەرەكشە. 70 جىل بويى جەلكەمiزدەن ۇستاپ جەرگە قاراتتى. 20 جىل بويعى تاۋەلسiزدiك وزگەنiڭ بەتiنە قاراتتى. كiسi بەتiن اياعاننىڭ ءوز بەتi شيقانداي بولادى. قازاق وزگەنi تورiمiزگە شىعاردى. ودان قازاق كەم بولعان جوق. بiراق توبەسiنە شىعارمايىق". - ارينە، اتا زاڭدى قادiرلەيمiز، - دەيدi اسىلى وسمان. - قازاق تiلi بولماسا، اتا زاڭ دا بولمايتىن ەدi. كونستيتۋتسيانىڭ 7-باپ، 1-تارماعىن، ياعني "قازاق تiلi - مەملەكەتتiك تiل" دەگەندi تۋ ەتiپ، باسىمدىق بەرۋ قاجەت. VIII عاسىردا الىپ ارابقا دا، حIII عاسىردا تەگەۋرiندi موڭعولعا دا، حIح-حح عاسىرداعى قاپتاعان ورىسقا دا توتەپ بەرگەن قازاق تiلi قۇرۋعا تيiس ەمەس.  

مەملەكەتتIك تIلدI بIلۋدI مIندەتتەمەگەنI ءۇشIن بيلIك كIنالI

كەڭەس وداعىنا كiرگەن رەسپۋبليكالاردا تiل ماسەلەسiن ءالi كۇنگە كوتەرiپ جۇرگەن قازاقستان عانا. "وسىنىڭ ءوزi ادامنىڭ ار-ۇياتىن، نامىسىن تاپتاۋمەن بiردەي، - دەيدi جازۋشى، دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆ. - ماسەلەن، وزبەك ۇلت بولىپ قالىپتاستى. ولاردىڭ باقىتى سوناۋ مۋحيددينوۆتان باستاپ تەك قانا ۇلت ءۇشiن جۇمىس iستەگەنiندە. ەندi وزبەكتiڭ مۇرتىن بالتا شاپپايدى. ال بiزدە شە؟ وتكەندە جولدا نەمەرەسiن جەتەكتەپ بارا جاتقان زامانداسىمدى كوردiم. نەمەرەسi قازاقشا سويلەۋدە. ال اتاسى وعان ورىسشا جاۋاپ قايتارۋدا. بۇل نە دەگەن سۇمدىق؟ ۇيدە قازاقشا سويلەمەي، تۇزدە بالا قازاقشا سويلەمەيدi. اتتەڭ، مۇنىڭ ءبارi قازاقتىڭ سانىنىڭ ازدىعىنان". مiنبەردەن ءسوز العان "جاس قازاق ءۇنi" اپتالىعىنىڭ باس رەداكتورى قازىبەك يسا بىلاي دەپ جانايقا­يىن جەتكiزدi: "اتا زاڭنان ورىس تiلi تۋرالى تارماقشانى الىپ تاستاماي، مەم­لەكەتتiك تiلدiڭ دامۋى دالباسا. وسى دالباساعا 20 جىل سەندiرiپ كەلدi. شىدامنىڭ دا شەگi بار. ەرمۇحامەد ەرتiسباەۆ پرەزيدەنتكە ەسەپ بەرگەندە ءبۇي دەدi: "اشىق حاتتى پرەزيدەنتكە، ۇكiمەتكە ەمەس، پارلامەنتكە جولداۋ كەرەك". پارلامەنتكە جولدادىق. ونى وقۋعا پرەزيدەنت كەڭەسشiسiنiڭ ميى جەتپەگەنi مە؟ اتتەڭ، سەكسەننەن اسقان بيبiگۇل تولەگەنوۆا جاقسى قارتايا المادى. بۇل - ونىڭ تراگەدياسى. قىدىرالi بولمانوۆتىڭ قازاقشا قۋىرشاقتار جاساعانىن قولدايمىن. بiراق ونىڭ بيلiككە قۋىرشاق بولىپ كەتۋiن قولدامايمىن. وزگە ۇلت وكiلدەرi مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەگەنiنە كiنالi ەمەس. وعان بيلiك كiنالi, مiن­دەتتەمەگەنi ءۇشiن. ەندiگi جەردە بيلiك بىلاي دەۋ كەرەك: "بiز سiزدەرگە مەملەكەتتiك تiلدi بiلۋدi مiندەتتەمە­گەنiمiز، ونى زاڭدا كورسەتپەگەنiمiز ءۇشiن كەشiرiم سۇرايمىز. بۇدان بىلاي مەملەكەتتiك تiلدi بiلۋگە باعىتتايتىن قۇقىقتارىڭىزدى قايتارامىز. ەندi مەملەكەتتiك تiلدi بiلۋ - مiندەتتi". سونداي-اق، مەملەكەتتiك تiل ءۇشiن كۇرەسiپ ءجۇرمiز. كۇرەسسەك، جاۋىمىز بار دەگەن ءسوز. ولار كiمدەر؟ ەرتiسباەۆقا وپپوزيتسيانىڭ كەيبiر وكiلدەرi قوسىلدى. ماسەلەن، مۇحتار ءابليازوۆ "قازاق تiلi تۇككە جارامايدى" دەپتi. قازاق تiلiنە قارسى وپپوزيتسيانىڭ تۇككە كەرەگi جوق".  مەملەكەتتiك تiلدiڭ جاۋلارىن انىقتاۋدا قازىبەك يسا مىنا ەكi ءسوزدi ايتاتىندارعا ءمان بەرۋدi سۇرادى. بiرiنشiسi, "مەملەكەتتiك تiلدi دامىتۋعا ءالi ەرتە". ەكiنشiسi, "قازاق تiلi دامي بەرسiن، بiراق ورىس تiلiن كونستيتۋتسيادان الماۋ كەرەك". ال كەشەگi اشىق حات كiمنiڭ كiم ەكەنiن انىقتاعان دەتەكتور بولدى. تiپتi سەنات توراعاسى قايرات ءمامي مەن ءماجiلiس توراعاسى ورال مۇحاممەدجانوۆ ورىستiلدi باق-تى جيناپ الىپ، كونستيتۋتسيا وزگەرمەيدi دەپ انت ەتتi. 106 دەپۋتاتتىڭ ەكەۋi-اق اتا زاڭنىڭ 7-باپ، 2-تارماعىن الىپ تاستاۋعا داۋىس بەردi. اتاپ ايتايىق، نۇرتاي سابيليانوۆ پەن جاراسباي سۇلەيمەنوۆ. قازاقشا سويلەي بiلمەسە، مينيستر بولۋعا ەشكiمنiڭ قۇقى جوق. ەگەر اقوردا مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسiن شەشپەسە، بiز الاڭدا شەشەمiز.  

مەنسIنبەگەندەر ءمانساپتان كەتسIن

"مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسىندا باسقا دا تiل جاناشىرلارى ءسوز الىپ، اشىق پiكiرiن بiلدiردi. قازىبەك يسا ايتپاقشى، الەمدە بiر-اق ەل بار تورەسi مەملەكەتتiك تiلدە سويلەمەيتiن. بiر-اق ەل بار مەم­لەكەتتiك تiل ماسەلەسiن كوتەرiپ، جينالىس اشۋعا كالينين مەن لەنين ەس­كەرتكiشiنiڭ الدىنداعى ساياسي قوقىس الاڭىن بەرەتiن. تiل جاناشىرلارىنىڭ جولىن كەسەتiن دە، "وقۋدان قۋامىز، جاتاقحانادان شىعارامىز" دەپ ستۋ­دەنتتەردi, جاستاردى ۇركiتiپ-قورقىتاتىن دا، تiپتi الاڭ ماڭىنا قاتىنايتىن قوعامدىق كولiكتەردi توقتاتاتىن دا - قازاق بيلiگi. بۇل نە دەگەن ماسقارا؟! نە دەگەن سۇمدىق؟ بۇل جولعى "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسىنا ادەتتەگiدەن جۇرت كوپ جينالدى. تiل جاناشىرلارى اشىنىپ اششى اقيقاتتى ايتتى. مەملەكەتتiك تiلدiڭ مارتەبەسiن وسiرۋگە جۇدىرىقتاي جۇمىلۋ قاجەتتiلiگiن ءتۇيiپ ايتتى. بيلiك باسىنداعىلار مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلiنە نەمقۇرايلى قاراسا، مەنسiنبەي مۇرىن شۇيiرسە ەل باسقارۋعا قۇقى جوق ەكەنiن نىقتاپ ايتتى. قوردالانىپ قالعان مەملەكەتتiك تiل ماسەلەسiن شەشۋ ءۇشiن تاعى دا ارنايى ۇندەۋ قابىلدادى، ونى بيلiككە جولدادى. ەگەر بۇل حاتقا ناقتى جاۋاپ بولماسا، 17 جەلتوقسان كۇنi رەسپۋبليكا الاڭىندا جاپپاي نارازىلىق شاراسىن ۇيىمداستىرۋعا كەلiسiپ، تاراستى. ايتپاقشى، ميتينگiگە قاتىسۋشىلاردى جەلتوقسانشى قاسەن قوجاحمەتوۆ پەن ونىڭ نوكەرلەرi كوشەگە شەرۋگە شاقىردى. مۇنى كوپشiلiك ارانداتۋ رەتiندە باعالاپ، ولاردىڭ سوڭىنان ەرمەدi. ديلارا يسا، اسىلحان ابدIرايىم (فوتو) مەملەكەتتIك تIلدI قولداماۋ- ەل بIرلIگIن قورعاماۋ 2011 جىلعى 2 قازاندا الماتى قالاسىنداعى "سارىارقا" كينوتەاترى  ماڭىنداعى الاڭدا وتكەن، رۇقسات ەتiلگەن «مەملە­كەتتiك تiلدi قولداۋ» اكتسياسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتiنە، پارلامەتiنە، ۇكiمەتiنە م ءا ل i م د ە م ە س i "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسىندا، تiل توڭiرەگiندە كوتەرiل­گەن قاداۋ-قاداۋ ماسەلەلەردi سارالاي كەلە بيلiككە، جالپى حالىققا مىنا جايتتاردى مالiمدەيمiز. قازاق تiلi مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن العان 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگiنەن بەرi ارادا 22 جىل وتسە دە، ەستە قالارلىقتاي 22 ايشىقتى قادام جاسالعان جوق. قوعامدىق ۇيىمدار پارلامەنتتە، ۇكiمەتتە قانشاما رەت داۋىس كوتەرگەنiمەن، بيلiك كۇنi بۇگiنگە دەيiن مەملەكەتتiك تiل تۋرالى ارنايى زاڭ ەندiرۋگە قارسىلىق جاساۋ­دان تانار ەمەس. كەيبiر قابىلدان­عان باعدارلامالار قازاق تiلiنiڭ وزiندiك ورنىن ايقىنداۋ بىلاي تۇرسىن مەملەكەتتiك تiلدi رەسپۋبليكامىزداعى وزگە ەتنوستار تiلiنە تەڭەستiرۋمەن كەلەدi. تiپتi, مەملە­كەتتiك تiل كونستيتۋتسيالىق قۇزىرى جوق، "رەسمي تiلدiڭ" تاساساندا قالىپ قويدى. وعان بيلiكتiڭ "قازاق تiلi وزگە تiلدەردi باسىپ كەتپەۋi كەرەك" دەگەن جىمىسقى ساياساتى جول بەرۋدە. سوندىقتان دا كونستيتۋ­تسيا­نىڭ 7-بابىندا "مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلi" دەپ بادىرايىپ جازىلىپ تۇرسا دا، 2-تارماققا "ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى" دەگەن تiركەس ەندi­رiلدi. ەلiمiزدە ورىس تiلi ەكiنشi مەملەكەتتiك تiل بولا المايتىنىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق كەڭەسi بiرنەشە دۇركiن دالەلدەپ بەرسە دە، سول بiر 7-باپتىڭ 2-تارماعى جۇرتتى ءالi شاتاستىرۋمەن كەلەدi. بiز ەلiمiزدە ورىس تiلiنiڭ جانە بارلىق ەتنوستار تiلiنiڭ، ولاردىڭ سالت-ساناسىنىڭ، رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ سالتانات قۇرۋىن، وركەن جايۋىن بار كەزدە قولدايمىز جانە قۋاتتايمىز. ورىس تiلi ەتنوس­ارالىق، حالىقارالىق تiل رەتiندە ءوز تۇعىرىندا قالا بەرەدi. الايدا بiزدiڭ بۇل ويىمىزدى كەيبiر ورىستiلدi باسىلىمدار مەن عالامتور سايتتارى كوپە-كورiنەۋ بۇرمالاپ، جالا جابۋدا. ولار تiل جاناشىرلارىن اسiرە ۇلتشىل ەتiپ كورسەتiپ، رەسپۋبليكامىزداعى وزگە ۇلت وكiل­دەرiن بiزگە قارسى ايداپ سالۋعا تىرىسىپ باعۋدا. كەيiنگi جىلدارى كەيبiر مي­نيسترلiكتەر مەن كاسiپورىنداردا، وزگە دە مەملەكەتتiك مەكەمەلەردە، قوعامدىق ورىنداردا مەملەكەتتiك تiل مارتەبەسiن كەمسiتiپ، ونىڭ قولدانىس اياسىن قاساقانا تارىلتۋ فاكتiلەرi ايقىن كورiنiس بەرۋدە. ماسەلەن، مەديتسينالىق وقۋ ورىندارىندا بيىل ورىس سىنىبىن بiتiرگەن تۇلەكتەردiڭ اراسىندا 90 بالل جيناعان تالاپكەر مەملەكەتتiك گرانتقا ءتۇستi دە، قازاق سىنىبىن بiتiرگەن وقۋشى 97 بالل جيناسا دا گرانتقا iلiگە المادى. سول سەبەپتi دە كەيبiر اتا-انالار ۇل-قىزدارىن ورىس مەكتەپتەرiنە اۋىستىرىپ جاتىر. ويتكەنi وقۋ اقىسى جىل سا­يىن شارىقتاپ بارادى. تiل توڭiرەگiندە بiز كوتەرiپ وتىرعان ماسەلەلەر - تiكەلەي مەملە­كەتتiڭ اتقارار شارۋالارى. دەمەك، ونىڭ بۇگiنگi قوردالانىپ قالعان ماسەلەلەرiنiڭ شەشiمiن تاپپاۋىنا دا تەك بيلiك جاۋاپتى. سوندىقتان بiز بۇگiنگi "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسىنا قاتىسۋشىلار اتىنان جوعارى بيلiككە قانشاما جىلداردان بەرi كوتەرiپ كەلە جاتقان تومەندەگi تالاپتارىمىزدى تاعى دا قويۋعا ءماجبۇرمiز: 1. "قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبiر زاڭنامالىق اكتiلەرiنە مەملەكەتتiك تiل ساياساتى ماسەلەلەرi بويىنشا وزگەرiستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگiزۋ تۋرالى" زاڭ جوباسىنا "2012 جىلدان باستاپ بiرتە-بiرتە مەملەكەتتiك ورگانداردا مەملەكەت­تiك تiل پايدالانىلىپ، iس-قاعازدارى قازاق تiلiندە جۇرگiزiلسiن" دەگەن نورما قوسىلسىن; 2. قر كونستيتۋتسياسىنىڭ 7-بابىنىڭ ورىس تiلiنە بايلانىستى ەكiنشi تارماعى الىنىپ تاستالىپ، ونىڭ ورنىنا "ورىس تiلi - ەتنوسارالىق، حالىقارالىق تiل" دەپ جازىلسىن; 3. قازاقستاننىڭ كەيبiر ساياسي كۇشتەرi مەن قوعامدىق ۇيىمدارىنىڭ قاتىستىرىلۋىمەن جاسالىپ جاتقان مەملەكەتتiك تiل تۋرالى زاڭ جوباسى پارلامەنتتiڭ بيىلعى كۇزگi سەسسياسىندا قارالىپ، 2012 جىلعا دەيiن قابىلدانۋىن تالاپ ەتەمiز; 4. وسىدان ءۇش جىلداي ۋاقىت بۇرىن بيلiك قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ارقىلى باستاۋىن "امەريكاندىق ۇلتتان" الاتىن "قازاقستاندىق ۇلتتى" ەندiرمەكشi بولعاندا، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ ۇدەرە قارسى تۇرعانى بەلگiلi. بiراق بيلiك ۇستiمiزدەگi جىلى "قازاقستاندىق ۇلتقا" قايتا كوشۋiمiز مۇمكiن ەكە­نiن ايگiلەدi. ولاي بولعان جاعدايدا "مەن قازاقپىن", "مەن ۇيعىرمىن", "مەن ورىسپىن" دەپ ايتساڭىز، جاۋاپقا تارتىلاسىز. ۇلتتىق، تiلدiك مۇددەلەردi تiكەلەي جويۋعا الىپ باراتىن، بۇل قادامعا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى ەكەنiمiزدi تاعى دا ەسكەرتەمiز; 5. سوڭعى جىلدارى بيلiك ء"ۇش تۇعىرلى تiل" ساياساتىن قايتا-قايتا ماداقتاۋمەن كەلەدi. سوندا وسى ء"ۇش تۇعىرلى تiلدiڭ" قايسىسى مەملەكەتتiك تiل؟ بۇل دا نەگiزiنەن ورىس تiلiن مەملەكەتتiك تiل جاساۋ ساياساتىنان تۋعان شارا. رەسپۋبليكامىزدا جاس جەتكiنشەكتەرگە ءۇش تiلدi بiردەي ۇيرەتۋ اياسىندا قىزمەت ەتە باستاعان بالاباقشالار، مەكتەپتەر، جوعارعى جانە ارناۋلى وقۋ ورىندارى اشىلا باستادى. ماسەلەن، جاپونيادا بالا 12 جاسقا دەيiن تەك ءوزiنiڭ انا تiلiندە تاربيەلەنiپ، بiرiنشi كەزەكتە انا قۋاتىن بويىنا سiڭiرەدi. مۇنان كەيiن 100 تiل مەڭگەرسە دە ءوز ەركi. وسىلاي ەتكەن جاعدايدا عانا ءبۇلدiرشiن ساناسىندا ەلدiك، ۇلتتىق، پاتريوتتىق سەزiمدەر بەرiك ورىن تەبەدi ەكەن. ال بiز وڭ قولى مەن سول قولىن انىق اجىراتا بiلمەيتiن 2 جاسار سابيگە بiردەن ءۇش تiل ۇيرەت­پەك­پiز. بۇل اپەرباقان شارا پەداگوگيكا زاڭدىلىقتارىنا مۇلدە قايشى بولعاندىقتان، بiز دە وعان قارسىلىعىمىزدى بiلدiرەمiز; بوگدە ەل جانە وتاندىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ شەكتەن شىققان ارانداتۋشىلىق تۇرعىداعى ماقالالارى تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ iشكi iسiنە نۇقسان كەلتiرۋشiلiك دەپ تانىلسىن! مەملەكەتتiك جوعارعى بيلiك ورگاندارى (ۇكiمەت) تاراپىنان مۇنداي باسىلىمدار قارجىلاندىرىلماسىن. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق اقپارات قاۋiپسiزدiگiن قامتاماسىز ەتەتiن شارالار تەز ارادا iسكە قوسىلسىن; 5. مادەنيەت مينيسترلiگiنiڭ قاراماعىندا تiل كوميتەتi قىزمەت ەتiپ كەلەدi. تۋراسىن ايتساق، مي­نيسترلiك اياسىنداعى كوميتەتتiڭ قۇزىرى قوردالانىپ قالعان مەم­لەكەتتiك تiل پروبلەمالارىن شەشۋگە دارمەنسiز. سوندىقتان "مەملە­كەتتiك تiل اگەنتتiگiن" قۇرۋدى ۇسىنامىز; 6. ەلiمiزدەگi قالالار مەن ەلدi-مەكەندەردە تۇگەلدەي دەرلiك الاباجاق جارنامالاردان اياق الىپ جۇرە المايسىز. ولار ورىسشا، اعىلشىنشا، تiپتi باسقا تiلدەردە كورiنiس تابادى. قازاقشاسى ساۋاتسىز، ساقاۋ جارنامالاردان كوز سۇرiنەدi. مۇن­داي مانسiزدiكتi جانە باسقا دا پروبلەمالاردى رەتتەۋ ءۇشiن "تiل ينسپەكتسياسىن" قۇرۋ قاجەت دەپ بiلەمiز; 7. قازiر ءاربiر مەكتەپ بiتiرۋشi تۇلەك قاي تiلدە وقىعانىنا قاراماستان قازاق تiلiنەن تەست تاپسىرادى. الايدا ورىس مەكتەبiن بiتiرگەن وقۋشىلار ءۇشiن ول تەستiڭ كورسەت­كiشi ەسەپكە الىنبايدى. سوندىقتان مەملەكەتتiك تiلدەن تاپسىرىلعان تەست بارلىق جاعدايدا ۇلتتىق بiر­ىڭعاي تەست ناتيجەسiندە ەسكەرiلۋi تيiس; 8. مەملەكەت باسشىلارى مەن لاۋازىمدى قىزمەت يەلەرi بارلىق وتاندىق، شەتەلدiك رەسمي كەزدەسۋلەردە مەملەكەتتiك تiلدە سويلەۋگە مiندەتتەلiپ، رەسپۋبليكا كولەمiن­دەگi مەملەكەتتiك iس-شارالار، مەملەكەت­تiك تiلدە جۇرگiزiلسiن. مەملەكەتتiك تiلدi بiلمەيتiندەر iلەسپە اۋدارما قىزمەتiن پايدالاناتىن بولسىن. مەملەكەتتiك تiلدi مويىندامايتىندار، ونى وقىپ، ۇيرەنۋگە تىرىسپايتىندار - مەملەكەتتiك قىزمەتكە الىنباسىن. "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" اكتسياسىنا قاتىسۋشى قوعامدىق ۇيىمدار مەن ساياسي پارتيالار ەلدەگi تiلدiك احۋالدى ۇنەمi نازاردا ۇستايتىنىمىزدى، ەگەر بيلiك جوعارىداعى تالاپتاردى كەزەڭ-كەزەڭiمەن ورىنداۋعا نيەت تانىتپاعان جاعدايدا نەمەسە "2012 جىلدىڭ ەكiنشi جارتىسىنا دەيiن ورىندايمىز" دەپ ۋادە بەرمەسە، بۇكiل رەسپۋبليكا كولەمiندە باسقا دا ساياسي ماسەلەلەرمەن ۇشتاسقان بiرلەسكەن iس-شارالار وتكiزەتiنiمiزدi, 2011 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا، ياعني جەلتوقسان كوتەرiلiسiنە 25 جىل تولعان كۇنi رەسپۋبليكا الاڭىنا شىعىپ، بيلiك­كە بۇدان دا اۋىر تالاپ قوياتىنىمىزدى جانە ادiلەتتi شەشiمگە قول جەتكiزگەنiمiزشە بۇل رۋحاني كۇرەستi توقتاتپايتىنىمىزدى مالiمدەيمiز.

(مالiمدەمە "مەملەكەتتiك تiلدi قولداۋ" ميتينگiسiندە بiراۋىزدان قابىلداندى.)

http://zhasalash.kz/sayasat/5567.html