جاراسباي سۇلەيمەنوۆ:
«پەتروپاۆلعا قىزىلجاردى قايتىپ بەرۋiمiز كەرەك» دەپ شىرىلداعانىمىزعا دا بiر جىل ءوتiپتi. ارنايى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، قىزىلجاردى قايتارايىق دەپ ۇسىنىس جاساعان قر ءماجiلiسiنiڭ دەپۋتاتى جاراسباي سۇلەيمەنوۆتiڭ بۇل جولداۋىنان كەيiن دە ەش وزگەرiس بولا قويمادى. دەپۋتات باستاپ، باق قوستاپ، قىزىلجار ءۇشiن كۇرەس باستاعانىمەن، «باياعى جارتاس - بiر جارتاس» كۇيiندە قالدى. دەپۋتاتپەن بۇگiنگi اڭگiمەمiز دە وسى قىزىلجار تاقىرىبىنان باستالدى.

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ:
«پەتروپاۆلعا قىزىلجاردى قايتىپ بەرۋiمiز كەرەك» دەپ شىرىلداعانىمىزعا دا بiر جىل ءوتiپتi. ارنايى دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، قىزىلجاردى قايتارايىق دەپ ۇسىنىس جاساعان قر ءماجiلiسiنiڭ دەپۋتاتى جاراسباي سۇلەيمەنوۆتiڭ بۇل جولداۋىنان كەيiن دە ەش وزگەرiس بولا قويمادى. دەپۋتات باستاپ، باق قوستاپ، قىزىلجار ءۇشiن كۇرەس باستاعانىمەن، «باياعى جارتاس - بiر جارتاس» كۇيiندە قالدى. دەپۋتاتپەن بۇگiنگi اڭگiمەمiز دە وسى قىزىلجار تاقىرىبىنان باستالدى.

-جاراسباي اعا، پەتروپاۆلدىڭ اتىن قىزىلجارعا اۋىستىرۋ كەرەك دەپ دەپۋتاتتىق ساۋال كوتەرگەنiڭiزگە دە مiنە، بiر جىل بولىپتى. بiر جىل وتسە دە، قالانىڭ اتى ءباز-باياعى قالپىندا. قىزىلجار بولسىن دەپ سiز باستاپ، باق قوستاپ، دابىل قاققانىمىزبەن، بيلiكتiڭ بۇعان سەلت ەتپەۋiنiڭ سىرى نەدە؟ رەسەي بiر كەزدەگi لەنينگرادتى - سانكت-پەتەربۋرگ دەپ، ستالينگرادتى-ۆولگوگراد دەپ ەسكi اتاۋىن قايتارىپ بەردi. سانكت-پەتەربۋرگتىڭ قايتا ءوز ەسiمiن يەمدەنگەنiنە رەسەيلiكتەر ەش قارسى بولا قويعان جوق. ەندەشە، بiز نەگە ورە تۇرەگەلدiك؟
- ءيا، ۋاقىتتا توقتاۋ جوق، قىزىلجار ماسەلەسiن كوتەرگەنiمiزگە بiر جىل وتە شىعىپتى. سول كەزدە مەندە ۇكiمەت باسشىسىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداسام، قالانىڭ اتاۋى بiردەن وزگەرە قالادى دەگەن وي بولعان جوق. كەيبiرەۋلەردiڭ ورە تۇرەگەلەتiنiن، وڭەشiن سوزىپ وزەۋرەيتiنiن بiلگەم. بiراق كوپ ۋاقىتتان بەرi حالىقتىڭ كوكەيiندە جۇرگەن ويدى قوزعاۋ، ورتاعا سالۋ، ءسونiپ بارا جاتقان ءۇمiتتi قايتا تۇتاتۋ كەرەك بولدى. ويتكەنi قىزىلجار اتاۋىنا قارسىلىق «بiلدiرiپ جۇرگەندەر» بiزدiڭ ايتقانىمىزدان شىعىپ قايدا باراسىڭدار، تىرپ ەتكiزبەيمiز دەپ ماسايراي باستاعانداي ەدi. ساۋال ارقىلى كوپ نارسەگە كوز جەتكiزدiك. ەلiمiزدە ۇلتتىق مۇددەنi بارiنەن جوعارى قوياتىن، سول جولدا ەشتەڭەدەن ايانبايتىن ازاماتتار بار ەكەن. قازاق ويانا باستاپتى! ساۋال جولدانعاننان كەيiن ەلiمiزدiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن كوپتەگەن ادامدار، ارالارىندا تانيتىندار دا، تانىمايتىندار دا بار، وزiمە حابارلاسىپ، قولداۋ بiلدiردi.
ساۋال جاسادىم،سونىمەن iس بiتتi دەپ قاراپ وتىرعان جوقپىن. بۇل ماسەلەگە تەرەڭiرەك بويلاپ، ونى شەشۋ جولدارىن iزدەستiردiك. ءسويتiپ بيىل شەشiلمەسە، ەرتەڭ شەشiلەتiنiنە كوز جەتكiزدiك.ءدال قازiر نە قولبايلاۋ بولىپ وتىر دەگەنگە كەلسەك، باياعى قۇلدىق سانادان ارىلا الماعانداردىڭ جاسقانشاقتىعى مەن جالتاقتىعى، قازاقتىڭ ءوز اراسىندا بiرلiكتiڭ جوقتىعى اياققا تۇسكەن تۇساۋداي iلگەرi باسۋىمىزعا مۇمكiندiك بەرمەي وتىر. سول سياقتى ەل ازاماتتارىنىڭ ءبارi بiردەي مەنiڭ وتانىم-قازاقستان دەگەن ۇعىمعا باس يە قويعان جوق. سانادا سiلكiنiس جاساپ، ۇلتىن شىن سۇيەتiن ازاماتتاردىڭ قاتارىن قالىڭداتا الساق الداعى كەزەڭدە مۇنداي ماسەلەلەر جەڭiل ءارi تەز شەشiلەتiن بولادى. بۇدان بۇل ونداعان جىلدارعا سوزىلاتىن جۇمىس دەگەن ۇعىم تۋمايدى. بiزگە ونوماستيكا تۋرالى جاقسى زاڭ كەرەك. ەشكiمگە جالتاقتاماي، سول زاڭدى ۇلت مۇددەسiنە قىزمەت ەتەتiندەي ەتiپ جاساي الساق، كوپ نارسەدەن ۇتارىمىز انىق. كۇنi كەشە عانا وزiمiزبەن بiر شاڭىراقتىڭ استىندا بiرگە ءومiر سۇرگەن ەلدەر - قىرعىزستان، رەسەي، بەلورۋسسيا، ۋكراينانىڭ تاجiريبەسiنەن وسىنى اڭعارۋعا بولادى. ولاردا «گەوگرافيالىق اتاۋلار تۋرالى» ارنايى زاڭ قابىلدانىپ، جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ مەملەكەتتiك كاتالوگى جاسالعان. پولشا، تۇركيا، ۆەنگريادا دا وسى سالاداعى جۇمىستار ارنايى زاڭعا سايكەس جۇرگiزiلەدi. وسى زاڭداردا كوشە اتاۋلارىن نەمەسە ۇيلەردiڭ نومiرلەرiن وزگەرتۋدiڭ جەڭiل جولدارى قاراستىرىلعان. ال بiزدە بۇل ورايدا كەدەرگiلەر كوپ. - قىزىلجار عانا ەمەس، جالپى ەلiمiزدەگi كەڭەستiك كەزەڭنiڭ كوزiندەي بولىپ كەلە جاتقان كەيبiر اۋداندار مەن اۋىلدار دا ءالi كۇنگە ءوزiنiڭ بايىرعى اتتارىن قايتارا الماي وتىر. وناماستيكا دەمەكشi, حالىقتىق جەر-سۋ، قالا اتاۋلارىنىڭ ءوزi ەرەكشە اۋەزدiلiگi, اۋەندiلiگiمەن بiردەن جاتتالىپ قالادى ەمەس پە؟!
-بايقايسىز با،ويىمىز بiر جەردەن شىعىپ وتىر. شىن مانiندە كەزەگiن كۇتiپ تۇرعان iستەر ۇشان-تەڭiز. ءوزiنiڭ ءوسiپ-ونگەن جەرiنە، تاۋى مەن تاسىنا، وزەنi مەن كولiنە، ساي-سالاسىنا دەيiن ات قويىپ، ايدار تاعىپ وتىرعان، تاريحىن تاسقا قاشاعان، ءوزiنiڭ بولمىس-بiتiمiن، ەجەلدەن كەلە جاتقان دالالىق دۇنيەتانىمىن، تiلi مەن دiلiن، مادەني ەرەكشەلiگiن، رۋحاني قۇندىلىقتارىن شاشاسىن شىعارماي، شاشىپ-توكپەي بولاشاق ۇرپاققا اماناتتاي بiلگەن قازاق ءۇشiن بەلگiلi جازۋشى، عالىم-ەتنوگراف مارقۇم اقسەلەۋ سەيدiمبەكتiڭ تiلiمەن ايتساق، «...اتاۋ ارقىلى بەلگiلi بiر جاراتىلىس پەن قۇبىلىستىڭ مازمۇندىق ءمانiن تانىپ-تۇسiنۋگە جول اشىلادى، باعدار ايقىندالادى». ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ: «بiزدiڭ قازاق - جەر اتى، تاۋ اتىن ءاماندا سول ورتانىڭ سىر-سيپاتىنا قاراي قويا بiلگەن جۇرت. قايدا، قانداي بiر ولكەگە بارساڭ دا جەر، سۋ جاپان تۇزدە كەزدەسكەن كiشكەنە بۇلاق اتىنىڭ وزiندە قانشاما ءمان-ماعىنا، شەشiلمەگەن قۇپيا سىر جاتادى»، - دەسە، حالقىمىزدىڭ بiرتۋار پەرزەنتi شوقان ءۋاليحانوۆ: «كونە تۇركi سالت-سانا، ادەت-عۇرپىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان قازاقتاردا ءومiردiڭ بiر سالاسىن قامتيتىن تاريحي وقيعالارمەن بايلانىستى جەر-سۋ اتاۋلارى، ادام اتتارى، تاعى دا باسقالارى ەستە ساقتالىپ، اتادان بالاعا جالعاسىپ جاتادى» دەپ، جەر-سۋ اتاۋلارى ەلدiڭ بولمىسى، سالت-ءداستۇرi, تiلi-دiنi ەكەنiن، ەشقاشان ءجون-جوسىقسىز، ويسىز-ءمانسiز كەزدەيسوق قويىلا سالماعانىن داتتەيدi.سايىپ كەلگەندە، مۇنىڭ ءبارi بiزدiڭ بۇگiنگi تاڭدا تەك تاريحي-مادەني مۇرا رەتiندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعامدىق-ساياسي ماڭىزعا يە بولىپ وتىرعان ونوماستيكا ماسەلەلەرiنە كوزقاراسىمىزدى ايقىنداۋعا تيiس.
ەلباسىمىزدىڭ قازاقستاننىڭ بۇگiنi مەن بولاشاعى جايىندا وي تولعاعاندا ۇنەمi ونىڭ كونە تاريحىنا شولۋ جاساپ، ودان تاعىلىم الۋ قاجەتتiگiن ەسكەرتiپ وتىرۋى دا كەزدەيسوق ەمەس. وسى ارادا نۇرسۇلتان ءابiشۇلىنىڭ: «ونوماستيكا ماسەلەلەرi اركەز ەل باسشىلىعىنىڭ نازارىندا بولادى. بۇل رەتتە جالتاقتاۋدىڭ ەش قاجەتi جوق. جەردiڭ بايىرعى تاريحي اتاۋىنا ۇيلەسپەيتiن، حالقىمىزدىڭ ابىرويى مەن بەدەلiنە كولەڭكە تۇسiرەتiن، وتارلىق كەزەڭنەن قالعان اتاۋلاردان ارىلۋ كەرەك»، - دەگەن سوزدەرiن ەسكە سالا كەتسەك ارتىق بولماس.
ءيا، بۇگiنگi تاڭدا وتارشىلدىق پەن توتاليتارلىق رەجيمدەر يدەولوگتارىنىڭ ونوماستيكانى قوعامنىڭ تاريحي-مادەني ساناسىنا اسەر ەتۋدiڭ ساياسي قۇرالىنا اينالدىرعانى، سونىڭ سالدارىنان قازاق ونوماستيكاسىنىڭ وزiندiك بولمىسىنا، ۇلتتىق ەرەكشەلiگiنە، اسiرەسە ونىڭ توپونيميكالىق جانە انتروپونيميكالىق جۇيەلەرiنە وراسان زيان كەلتiرiلگەنi, قازاقستان كارتاسىنىڭ ەداۋiر بۇرمالاۋلارعا ۇشىراعانى تايعا تاڭبا باسقانداي بەلگiلi بولىپ وتىر. كەشەگi سولاقاي ساياسات ەلدi-جۇرتتى سالت-ساناسىنان ايىرىپ، رۋحاني تامىرىنان اجىراتۋ ءۇشiن الدىمەن جەر-سۋ اتتارىن وزگەرتتi, حالىق ساناسىندا سان جىلدار سiڭiستi بولعان اتاۋلاردىڭ سىرىنا ۇڭiلمەي، تۋ-تالاقاي ەتتi. تاۋەلسiزدiگiمiزگە بiز وسىنداي ءمۇساپiر حالدە قادام باستىق. «اتاۋ-نىسانعا تاڭىلىپ قالعان نارسە ەمەس، ول تەك قانا قوعامدا ءومiر سۇرەدi جانە ءاربiر الەۋمەتتiك قۇبىلىس سياقتى ارقاشان تاريحي زاڭدىلىقتارعا باعىنادى»، - دەگەندi ەسكە الساق، ونوماستيكالىق جۇمىستاردى ۇيلەستiرۋگە، ۇلتتىق مۇددەمiزگە سايكەستەندiرۋگە، ونوماستيكا جونiندەگi قاعيدالارىمىز بەن تۇجىرىمدارىمىزدى قازاقستان تاۋەلسiزدiگiنiڭ بۇگiنگi رۋحاني بيiگiنەن قايتا قاراۋعا، ەسكi اتاۋلاردى قالپىنا كەلتiرۋگە، تاريحي ادiلەتتiلiكتi ورناتۋعا جەدەل كiرiسiپ كەتۋiمiز كەرەك ەدi. تاۋەلسiزدiكتiڭ تاڭىندا وسىنداي بiر قۇلشىنىستىڭ ەل تاريحىن قۇرمەتتەيتiندەردi تىڭ iزدەنiستەرگە باستاعانى انىق.
- وسى اتقارىلعان iستەر ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان باستاپ ۇلتتىق ونوماستيكا كەڭiستiگiن ءوزiنiڭ ءتول ناقىشتارىمەن اجارلاندىرۋعا بەرiك باعىت ۇستادى دەۋگە نەگiز بولا الا ما؟
- بۇل ارادا نىق سويلەۋ قيىن،سودان دا جاۋابىمىز اركەز سولقىلداق شىعادى. كوسiلiپ سويلەي الماي كۇمiلجيمiز.ويتكەنi وتارشىلدىق پەن توتاليتارلىق داۋiرلەردەن قالعان اتاۋلاردان بiرتiندەپ ارىلىپ كەلەمiز دەسەك تە، ءالi شەشiلمەگەن ماسەلەلەر، كەزەگiن كۇتiپ تۇرعان iستەر جەتiپ ارتىلادى.توقەتەرiن ايتساق، ەلiمiز، جەرiمiز ءۇش عاسىرعا سوزىلعان وتارلاۋ كەزەڭiنiڭ ونوماستيكالىق بەلگiلەرiنەن تۇبەگەيلi تازارتىلماي وتىر. اسiرەسە، ەلiمiزدiڭ سولتۇستiك، شىعىس، ورتالىق وبلىستارىندا ورىسشا اتاۋلار ءالi دە سiرەسiپ تۇرعانى كiمدi دە بولسىن قىنجىلتپاي قويمايدى. - وتكەن عاسىرلارداعى وتارشىلدىق زاماندى، ودان كەيiنگi كەشەگi كەڭەستiك كەزەڭدi ەسكە سالاتىن قالالار مەن اۋدانداردىڭ جانە جۇزدەگەن ەلدi مەكەندەردiڭ اتاۋلارى ءالi كۇنگە ورىس تiلiندە تابجىلماي تۇرعانىنا ناقتى كiم كiنالi?
- ۇلتتىق مۇددە ۇتاتىن جەردە ارقانى كەڭگە سالىپ، ماسەلەنiڭ شەشiلۋiن ساعىزداي سوزىپ، تاۋەلسiز ەلدiڭ توپونيميكاسى دا تاۋەلسiز بولۋى كەرەك دەگەندi ەسكەرمەي كەلە جاتقان ءوزiمiز كiنالiمiز.وسى iسپەن تiكەلەي اينالىساتىن ونوماستيكالىق كوميسسيالاردىڭ بەلسەندiلiگi تىم تومەن ەكەنiن جاسىرۋدىڭ قاجەتi جوق. ولار جۇيەسiزدiككە جول بەرiپ، ەڭسەسiن تiكتەگەن ەگەمەن ەلiمiزدiڭ بۇگiنگi جاڭارۋ، وركەندەۋ ۇردiسiنە iلەسە الماي وتىر. جالپى، وسى iستi العا باستىرامىز دەسەك،ونوماستيكالىق كوميسسيالاردىڭ جۇمىسىن تۇبiرiنەن قايتا قۇرۋىمىز كەرەك. ولار وشكەنiمiزدi زەرتتەۋمەن، زەردەلەۋمەن اينالىساتىن،وسى iسكە ۇزدiكسiز قوزعاۋ سالىپ وتىراتىن،تۇراقتى جۇمىس iستەيتiن عىلىمي ورتالىقتارعا اينالۋعا تيiس
. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، جەر-سۋ اتاۋلارىن وزگەرتۋ تۋرالى باستامالاردىڭ حالىقتان شىعۋى - مiندەت ەمەس. سەبەبi, بۇرىن وسى اتاۋلاردى وزگەرتكەندە بيلiك ەشكiمنەن سۇراعان،ەشكiممەن اقىلداسقان جوق. پەتروپاۆلعا ەجەلگi قىزىلجار اتاۋىن قايتارۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرiلگەندە حالىق اتىنان سويلەۋگە قۇمارلار نە iستەدi دەڭiز؟! قىزىلجارداعى مەملەكەتتiك تەلەارنا قوعامدىق پiكiرتالاس كلۋبى دەگەن سايت اشىپ، داۋىس بەرۋ ۇيىمداستىردى. ورىسى ورمانداي وڭiردە ونىڭ ناتيجەسi قانداي بولاتىنى ايتپاساق تا تۇسiنiكتi عوي. مۇنى ەلiمiز ءۇشiن ماڭىزدى، بولاشاق ءۇشiن ماڭىزدى جۇمىستى العا باستىرماۋدى ويلاعان الدەكiمدەردiڭ جىمىسقىلىعى دەپ بiلەمiن. ءوز باسىم ەلدi مەكەندەرگە، كوشەلەرگە، نىساندارعا دۇرىس ات بەرۋ، تۇپتەپ كەلگەندە، قازاق ەلiن، ۇلتتى، تاريحتى قۇرمەتتەۋ دەپ تۇسiنەمiن. قازاقتىڭ جەرiن باسىپ،سۋىن iشiپ جۇرگەن باۋىرلارىمىز وسىنى ۇمىتپاسا ەكەن دەيمiن.
تاريحي اتاۋلاردىڭ ۇرپاق يگiلiگi, اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلە جاتقان اسىل مۇرا، قايتالانباس قۇندىلىق ەكەنiن ەسكەرiپ، ونى جاڭا مازمۇنمەن بايىتا ءتۇسۋدi مەملەكەتتiلiكتi نىعايتۋدىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ بiرi رەتiندە قاراستىرۋىمىز جانە ونى ەشقانداي داۋ-دامايسىز شەشۋiمiز كەرەك. ونى جەر يەسi - قازاق جاقسى تۇسiنەدi. ال باسقالار شە؟ وكiنiشكە قاراي، تاۋەلسiزدiك العانىمىزعا جيىرما جىلداي ۋاقىت وتسە دە، ورىندى ۇسىنىسقا قارسى ورە تۇرەگەلۋ، قوقان-لوقىلىق جاساۋ تيىلماي وتىر.

«تiلدi ساتۋ تۋعان اناڭدى ساتۋمەن بiردەي»
- جۋىردا مەملەكەتتiك تiلگە بايلانىستى «ۇكiمەتارالىق جيىندار، رەسمي كەزدەسۋلەر مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلسiن!» دەگەن ساۋال كوتەردiڭiز. رەسمي كەزدەسۋلەر مەن ۇكiمەتارالىق جيىنداردىڭ تۇبەگەيلi مەملەكەتتiك تiلدە جۇرگiزiلۋiنە مۇمكiندiك بار دەپ ويلايسىز با؟
- ولاي ويلاماسام بۇل ماسەلەنi كوتەرمەس ەدiم. مەملەكەتتiك تiلiمiزدiڭ اسا زور قوعامدىق جانە ساياسي ماڭىزىن ەشكiم جوققا شىعارا المايدى.حح عاسىردىڭ اياعىندا قازاق حالقىنىڭ تiلi مەن مادەنيەتi جويىلىپ، قۇرىپ كەتۋگە از-اق قالعانى بارشاعا بەلگiلi. سول سەبەپتi, ۇلتىمىزدىڭ جوعىن قايتا تۇگەندەۋگە ۇمتىلىپ جاتساق، ونىڭ نەسi ايىپ.انا تiلiنiڭ ۋىزىنا جارىپ وسكەن، ونىڭ قادiر-قاسيەتiن بiر ادامداي بiلەتiن ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزiنiڭ "تاريح تولقىنىندا" دەپ اتالاتىن كiتابىندا : "داۋعا سالسا الماستاي قيعان، ءومiردiڭ كەز كەلگەن ورايىندا ءارi قارۋى، ءارi قالقانى بولعان، ءارi بايىرعى، ءارi ماڭگi جاس، وتتى دا ويناقى انا تiلiنەن ارتىق قازاق ءۇشiن بۇل دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن؟ ارينە، ودان قىمبات ەشتەڭە جوق دەپ ايتۋعا بولادى. عاسىرلار بويى قازاقتىڭ ۇلت رەتiندەگi مادەني تۇتاستىعىنا ەڭ نەگiزگi ۇيىتقى بولعان - ونىڭ عاجايىپ تiلi"دەپ جازعان بولاتىن. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi 1998 جىلدىڭ 8 جەلتوقسانى كۇنi قول قويعان "قازاقستان رەپۋبليكاسىنداعى تiل تۋرالى" زاڭنىڭ 4-بابىندا: "قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن مەملەكەتتiك تiلدi مەڭگەرۋ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءاربiر ازاماتىنىڭ پارىزى. ۇكiمەت، وزگە دە مەملەكەتتiك، جەرگiلiكتi وكiلدi جانە اتقارۋشى ورگاندار قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتiك تiلدi بارىنشا دامىتۋعا، ونىڭ حالىقارالىق بەدەلiن نىعايتۋعا مiندەتتi", - دەپ كورسەتiلدi.كورiپ وتىرسىزدار، پرەزيدەنت تاراپىنان قامشىلاۋ از بولىپ جاتقان جوق.
مەملەكەت تاراپىنان تۇراقتى كوڭiل ءبولiنۋi ناتيجەسiندە قازاق تiلiنiڭ قالىپتاسۋ جانە ونى دامىتۋ پروتسەسi قوعامدا بارعان سايىن بۇقارالىق قولداۋ تاۋىپ، ورگە باسۋدا. مەملەكەتتiك تiلدiڭ قاجەتتiلiگi مەن قولدانىلۋ اياسى كەڭەيە ءتۇستi,مەملەكەتتiك تiلدi دامىتۋدىڭ تيiستi زاڭنامالىق، ينستيتۋتتىق جانە ادiستەمەلiك بازاسى جاسالدى. 1997 جىلى مەملەكەتتiك تiلدiڭ تەك بiر عانا تiل - قازاق تiلi بولۋىن بەكiتكەن "تiلدەر تۋرالى" زاڭ قابىلداندى. وسىلايشا، مەملەكەتتiك تiلدiڭ ءرولiن، جەكە ادامنىڭ قوعامعا تابىستى كiرiگۋiنiڭ اسا ماڭىزدى شارتتارىنىڭ بiرi رەتiندە ونى مەڭگەرۋدiڭ قاجەتتiلiگiن بiرتە-بiرتە، بiراق تۇپكiلiكتi سەزiنۋ جۇزەگە اسىپ كەلەدi.
ارينە، جوعارىدا كەلتiرiلگەن دەرەكتەر"تiل تۋرالى" زاڭ قابىلدانعاننان بەرگi جيىرما جىل ءۇشiن بۇل سونشالىقتى ماقتان ەتەرلiكتەي كورسەتكiش بولماعانىمەن، كوڭiلدە "قازاقستاننىڭ ... مەملەكەتتiك تiلدi دامىتۋعا باعىتتالعان دايەكتi ويلاستىرىلعان ساياساتى" ارقاسىندا قازاق تiلiن ناسيحاتتاۋ، ۇيرەتۋ باعىتىنداعى جۇمىس وسى قارقىنمەن جۇرگiزiلە بەرەتiن بولسا، بولاشاقتا بۇل كورسەتكiشتەر ۇلعايا تۇسەدi دەگەن ءۇمiت ۇيالايدى.
ول ءۇشiن بيلiك تە، اتقارۋشى ورگاندار دا، جالپى جۇرتشىلىق تا بۇل كورسەتكiشتەردi ۇلعايتۋدىڭ بار امالىن قولدانۋى كەرەك. ورايى كەلگەندە، مەملەكەتتiك تiل اياسىن كەڭەيتە ءتۇسۋ ءۇشiن تاعى بiر تيiمدi امالعا وسى ۋاقىتقا دەيiن جەتكiلiكتi دارەجەدە كوڭiل بولiنبەي كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارعىم كەلدi. ول تۋرالى ەلباسىمىزدىڭ وسىدان ون جىل بۇرىن حالىقارالىق قازاق تiلi قوعامى وزiنە "انا تiلiنiڭ ايبارى" التىن بەلگiسiن تاپسىرۋ ءراسiمi كەزiندە: "...انا تiلiمiزدiڭ قولدانىلۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋ امالدارىنىڭ بiرi - بۇكiل رەسپۋبليكا كولەمiندە ۇلكەن ماجiلiستەردi iلەسپە اۋدارمامەن قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، قازاق تiلiندە جۇرگiزۋگە كوشۋ" دەپ ايتقان بولاتىن.
- ساۋالىڭىزدا «الاشقا اتى شىققان ازاماتتار! كوسەمدiكتەرiڭدi اداسپاي، ءتۇزۋ iستەڭدەر! سەندەر اداسساڭدار، ارتارىڭنان الاش اداسادى» دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ ءسوزiن مىسالعا كەلتiرگەن ەكەنسiز. حالىقتىڭ كوشiن باستاۋشى كوسەمدەرi - زيالى قاۋىم وكiلدەرi ەكەنi بەلگiلi. بiزدiڭ زيالى قاۋىم قانشالىقتى ءتۇزۋ جولمەن كوش باستاپ كەلەدi دەگەن ويداسىز؟
- تiل ماسەلەسiنە كەلگەندە زيالى قاۋىم وكiلدەرiنە كiنا تاعۋعا بولمايدى. تەك بiزدە سولاردىڭ جانايقايىنا قۇلاق اسۋ جاعى كەمشiن. دەسەك تە،قازiر كiمنiڭ زيالى ەكەنiن،كiمنiڭ زياندى ەكەنiن اجىراتۋ قيىن. بiر عانا مىسال كەلتiرەيiن،بiزدiڭ ەلiمiزدە جۇزگە، رۋعا ءبولiنۋ ءورشiپ بارادى. سونىڭ وتىن كوسەپ جۇرگەندەر- قاراپايىم حالىق ەمەس، زيالىسىماقتار. قازiر زيالى ادامنىڭ بوركiن كيiپ الىپ،سونىڭ سالماعىنا شىداي الماي ءسۇرiنiپ-قابىنىپ جۇرگەندەر كوپ. قانشاما ۋاقىت وتسە دە، الاش ارىستارىنىڭ، ماعجاننىڭ، سماعۇلدىڭ ورىندارى ۇڭiرەيiپ بوس تۇر.
- سىرتتا جۇرگەن، شەت مەملەكەتتەردە تۇراتىن قازاق قانداستارىمىزدىڭ كوبi «وزگە ەلدە» جۇرسە دە، انا تiلiن ۇمىتپاي، قازاق تiلiندە ەمiن-ەركiن سويلەيدi دە، جازا دا الادى. بiزدە، ءوز مەملەكەتiمiزدە ۇلتى قازاق بولا تۇرا، ءوز تiلiن بiلمەيتiندەردiڭ سانى جەتەرلiك. بۇل نەنiڭ كورiنiسi?
- جوعارىدا ونوماستيكاعا سالاسىندا بولعان زورلىق-زومبىلىق تۋرالى ايتتىم عوي. بۇل دا وتارلاۋدىڭ زاردابى.وسىلاي دەپ جۋىپ-شايساق، جاۋىردى جابا توقۋ بولىپ شىعادى. سودان بەرi دە جيىرما جىل ءوتتi عوي. وكiنiشكە قاراي، قانداستارىمىز ءوز تiلدەرiن مەڭگەرە الماي دوسقا كۇلكi, دۇشپانعا تابا بولۋدا. بۇعان نە دەيسiز. نامىس جوق. ۇلتتىق سانا-سەزiم تومەن، توعىشارلىق باسىم. وسىلاي تiزە بەرسەك، انا تiلiن بiلمەيتiن، بiلگiسi كەلمەيتiن قازاقتاردىڭ كەيپi تىم سيىقسىز بولىپ شىعارى انىق. وكiنiشتiسi سول، ولار از ەمەس.ۇيرەنەم دەگەندەر ۇيرەنiپ جاتىر عوي. مەن ءوز باسىم قازاق تiلiن بiلمەيتiندەردەن قورقام.تiلدi ساتۋ تۋعان اناڭدى ساتۋمەن بiردەي. ال اناسىن ساتقان ادامنان نە كۇتۋگە بولادى؟!

- ءماجiلiس دەپۋتاتتارى سوڭعى اپتادا كوتەرگەن ماسەلەلەردiڭ بiرi - دiنگە قاتىستى وربiگەنi بەلگiلi. سiزدiڭ دiنگە كوزقاراسىڭىز قالاي؟ ءوزiڭiزدi قانشالىقتى دiنشiلمiن دەپ ويلايسىز؟
- جاقىندا ءماجiلiس قابىلداعان «دiني قىزمەت جانە دiني بiرلەستiكتەر تۋرالى» زاڭدى تالقىلاۋعا مەن دە قاتىستىم، ۇسىنىستار بەردiم، بiرازى قابىلداندى. دiن دەگەندە مەنiڭ كوز الدىما اكەم كەلەدi. ءومiر بويى كوممۋنيست بولعان اكەم زەينەت دەمالىسىنا شىقپاي جاتىپ نامازعا جىعىلدى. بiراق مەنi تاڭعالدىرعانى بۇل ەمەس،ورتا مەكتەپتi بiتiرەردە اكەم قايدا بارماق ويىڭ بار دەپ سۇراعاندا، جۋرناليست بولعىم كەلەدi دەدiم. ول ويلانىپ وتىردى دا،سامارقاندتا دiن قىزمەتكەرلەرiن دايارلايتىن وقۋ ورنى بار دەيدi, سوعان بارساڭ قايتەدi دەدi. بۇل مەن كۇتپەگەن ءسوز ەدi. نە دەرiمدi بiلمەي قالدىم، ۇندەمەي قۇتىلدىم. اكەم دە ءتۇسiندi عوي دەيمiن، ودان ءارi قينامادى. سوڭعى جىلدارى مەنiڭ دە دiنگە كوزقاراسىم كۇرت وزگەردi. قۇدايعا سەنەتiن بولدىم. دiني ادەبيەتتەردi كوپ وقيمىن. قايدا جۇرسەم دە،تاڭەرتەڭ دە، كەشكە دە اللا تاعالاعا جالبارىنىپ، ەلiمنiڭ تىنىشتىعىن، قازاعىمنىڭ، وتباسىمنىڭ، بالا-شاعامنىڭ اماندىعىن سۇراپ جۇرەمiن. بiراق ناماز وقىمايمىن.دiنگە دەن قويۋ ءۇشiن بەلگiلi بiر دايىندىق، جاعداي كەرەك. ول ءۇشiن مىنا قاربالاس تiرشiلiكتەن، لاس دۇنيەلەردiڭ بارiنەن شەتتەۋ كەرەك. ازiرشە مەندە ونداي مۇمكiندiك جوق.
- ەلiمiزدە بيىل بۇرىن-سوڭدى بولماعان استىق جينالعالى تۇر. ول استىققا سولتۇستiك قازاقستاننىڭ دا قوسقان ۇلەسi مول. ءاربiر جينالعان استىقتا قاراپايىم ديقانشىنىڭ ماڭداي تەرi مەن تىنىمسىز ەڭبەگi جاتقانى بەلگiلi. قىرۋار استىق جيناپ، ەلدi «اس اتاسىمەن» قامتاماسىز ەتiپ وتىرعان ديقانشى جەرلەستەرiڭiز سiزگە پروبلەماسىن ايتىپ، جيi كەلە مە؟
- سولتۇستiك قازاقستان وبلىسى - ەجەلدەن مول استىعىمەن داڭقى شىققان ءوڭiر عوي. بيىلعى استىقتىڭ شىعىمى تiپتi ەرەسەن. جازدا اۋىلدا بولعاندا، ارمانسىز ارالادىم، ءوز كوزiممەن كوردiم. وعان ەندi اۋا-رايى دا اسەر ەتكەن شىعار. دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى ەلiمiزدiڭ قاي وڭiرiندە بولماسىن ەگiنشiلiك مادەنيەتiنiڭ ايتارلىقتاي جاقسارعانى انىق.
ماعان دەپۋتات رەتiندە شاعىم ايتىپ، كومەك سۇراپ كەلەتiندەر از ەمەس.تەك ءوزiم سايلانعان وبلىستان عانا ەمەس،باسقا وڭiرلەردەن دە حابارلاسىپ جاتادى. كiمگە دە بولسىن ەسiگiم اشىق. بۇل - بiر. ەكiنشiدەن،ءوزiم ايماققا شىققان سايىن قالادا كوپ بوگەلمەي، اۋىلعا اسىعامىن. سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىندا مەن بارماعان اۋىل جوق دەسەم، ماقتانعاندىق بولمايدى. سول سياقتى قىزىلوردا، پاۆلودار وبلىستارىنىڭ دا بiراز اۋىلدارىن ارالادىم. جاسىراتىنى جوق، قازiر اۋىلداعى جاعداي ءماز ەمەس، تۇيتكiلدەر باستان اسىپ جاتىر.
- بيىل تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ - 20 جىلدىعى. 20 جىلدا ەلiمiز بiرقاتار ەكونوميكالىق كورسەتكiشتەرگە قول جەتكiزدi. 20 جىلدا اتقارىلعان شارۋالار دا از ەمەس. جالپى، ۇلت رەتiندە جەتكەن جەتiستiگiمiز قانداي، جوعالتقانىمىز شە؟
- حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويعى ارمانى جۇزەگە اسىپ، بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان بوساپ، تاۋەلسiزدiگiمەن قاۋىشقانىنا، ازات ەل بولعانىنا جيىرما جىل تولعالى وتىر. جيىرما جىلدا بiز كەرەمەت جەتiستiكتەرگە قول جەتكiزدiك. قىتايلار:ء"داۋiر الماسىپ جاتقاندا ءومiر سۇرمە", - دەيدi ەكەن. سورىمىز دەۋگە كەلمەيدi, باعىمىز شىعار، بiزدiڭ زامانىمىز ەكi دۇنيە ارپالىسقا تۇسكەن عاسىرلار توعىسىنا تۇسپا-تۇس كەلدi. بiز «قوي ۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان» كەڭەستiك زاماندى دا كوردiك، نارىقتىڭ داۋىلىن دا باستان كەشتiك...ءبارi جادىمىزدا جاتتالىپ قالعان. بابالارىمىز «وتكەن كۇندە بەلگi جوق» دەسە دە، ۇمىتىلمايدى،جىلدارمەن بiرگە جاڭعىرا بەرەدi.
...1965 جىلدىڭ جازىندا قىزىلجارداعى №2 قازاق مەكتەپ ينتەرناتىنىڭ بiر توپ جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى ماسكەۋگە باراتىن بولدىق. قۋانىشىمىزدا شەك جوق. ماسكەۋ-كەڭەستەر ەلiنiڭ استاناسى، ونى كورگەن دە، كورمەگەن دە ارماندا. بiراق ماسكەۋ توپىراعىنا تابانىمىز تيگەننەن كەيiن قۋانىشىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. مۇنداعىلار «قازاقستاندى بiلمەيمiز» دەيدi. قازاقپىن دەسەڭ كادiمگiدەي ويلانىپ قالادى،قينالادى، ەستەرiنە تۇسiرە المايدى. سەنگiمiز كەلمەيدi. «قازاقستاندى،وداقتىڭ قۇرامىنداعى ەڭ iرi رەسپۋبليكالاردىڭ بiرiن، سول ەلدiڭ يەسiن قالاي بiلمەيدi? بۇلار تاريحتى، جاعراپيانى وقىماي ما؟» دەپ تاڭ-تاماشا قالامىز. قازiر ويلاپ وتىرسام، بiلگەن دە شىعار-اۋ،بiراق جەكە ەل، تiلەكتەس حالىق دەپ كوزگە iلمەگەندەرi انىق ەدi. وسىدان كەيiن باسقالار - سوناۋ مۇحيتتىڭ ار جاعىندا جاتقان امەريكا، انگليا، جاپونيا تۋرالى نە ايتۋعا بولادى. وسىلاي بالا جۇرەك تۇڭعىش رەت نامىسىمىز تابانعا تاپتالىپ، تاريحتا ەسەمiز كەتiپ جاتقانىن سەزگەندەي بولىپ ەدi.
سول وداق اياق استىنان ىدىراپ، كەڭەستiك قۇندىلىقتار دالادا قالعان، بارشانى قايتiپ ەل بولامىز، قايتiپ كۇن كورەمiز دەگەن ساۋالدار مازالاعان كەزدەر دە ۇمىتىلا قويعان جوق. دۇنيە بiر-اق كۇندە استاڭ-كەستەڭ بولدى. جارتى الەمگە ءامiرiن جۇرگiزiپ، قويداي جۋساتىپ ورگiزگەن كەڭەستiك بيلiك كەلمەسكە كەتتi. بiر شاڭىراقتىڭ استىندا ءتۇتiن تۇتەتiپ كەلگەن رەسپۋبليكالار بiرiنەن سوڭ بiرi ەگەمەندiك الىپ جاتتى. بiز دە جاڭا زاماننىڭ ەسiگiن اشتىق. يمەنە اشتىق.سول كەزدەرi كوڭiلدە ۇمiتتەن كۇدiكتiڭ باسىمىراق بولعانى شىندىق. بۇل ەل ادامداردىڭ الەۋمەتتiك كۇيزەلiسi مەن بەيجايلىعى، پسيحولوگيالىق شيەلەنiسi ءتارiزدi الەۋمەتتiك دەرتتەردiڭ سىناعىنا تۇسكەن كۇردەلi كەزەڭ ەدi. پرەزيدەنتتiڭ ءوزi "قازاقستان جولى" دەپ اتالاتىن ەڭبەگiندە: "بiز "تالماۋ كۇيدiڭ" ءولiارا جاعدايى سونشالىقتى تۇراقسىز جانە ەكiجاقتى بولاتىنىن، كەز كەلگەن كەشiگۋ مەن تەرiس شەشiم قابىلداۋدىڭ زاردابى "ولiممەن اياقتالاتىنىن" تۇسiندiك" دەپ جازدى عوي.
ءسۇيiنiشتiسi سول، تاريح سىنىنان سۇرiنبەي وتتiك. جيىرما جىل - تاريح ءۇشiن كوپ ۋاقىت ەمەس،قاس-قاعىم ءسات! الايدا،وسى ۋاقىت iشiندە ۇلى دالانىڭ توسiندە جاڭا مەملەكەت قۇرىلىپ، ونىڭ تيiمدi باسقارۋ قۇرىلىمدارى قالىپتاستى. ال مۇنىڭ ءوزi ءومiرiمiزدiڭ بارلىق سالالارىن جەدەلدەتە جاڭعىرتۋعا، ەلدiگiمiزدi نىعايتىپ، بولاشاققا نىق قادام جاساۋىمىزعا جول اشتى. ەل دە، ادام دا وزگەردi, ءومiردiڭ قاي سالاسى بولماسىن، وزگەشە سيپات الىپ، جاڭا ارناعا ءتۇستi. قازiر بiزدiڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق ءوسiم دەڭگەيi جوعارى قارقىنمەن دامىپ كەلە جاتقان، مەملەكەتتiك جانە قوعامدىق نەگiزدەرi بەرi قالىپتاسقان، نارىقتىق ەكونوميكاعا باتىل قادامدار جاساعان ەل ەكەنiمiزدi بۇكiل الەم مويىنداپ وتىر.
جوعالتقانىمىز دا از ەمەس. مەنi, اسiرەسە، اۋىلدىڭ بۇگiنگi جايى الاڭداتادى.اۋىل جۇدەپ كەتتi.اۋىلداعى احۋال بۇزىلدى.اۋىل قۇندىلىقتارىنان ايرىلدى.وسىنىڭ ءبارi مەن ءۇشiن ۇلكەن وكiنiش. ونىڭ ۇستiنە ادامي قۇندىلىقتاردان ايىرىلىپ جاتقانىمىز دا جىعىلعانعا جۇدىرىق بولىپ تيiپ جاتىر. قالتاسى قامپيىپ جۇرگەندەردiڭ iشكi دۇنيەسi شiرiك. رۋحانيات دەپ اتالاتىن بايتەرەكتiڭ تامىرى سۋالىپ بارادى. بالالار كiتاپ وقۋدان قالدى.قوعامدى قاتiگەزدiك جايلاپ كەتتi... وسىلاي تiزە بەرسەك،ەتەگiمiز جاسقا تولادى.
- دەپۋتات رەتiندە، ايتىڭىزشى، ۇلت ءۇشiن نە iستەدiم دەپ ويلايسىز؟
- رەنجiمەسەڭiز،وسى سۇراعىڭىزعا جاۋاپ بەرمەي-اق قويايىنشى. انانى iستەدiم،مىنانى iستەدiم دەۋگە تiپتi اۋزىم بارمايدى.

اڭگiمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاسوۆا

06.10.2011

http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=37&id=6685