ەسكەرتكىش - ەل يدەولوگياسىنىڭ قۇرالى. تاريحتا بولعان تۇلعالاردىڭ تاس مۇسىندەرىنە بۇگىنگى ۇرپاق تامسانا وتىرىپ، ولاردىڭ اتقارعان ءىس-ارەكەتتەرىنەن ءتالىم-تاربيە الۋى قاجەت. الايدا  قازاق بيلىگى كوپ جاعدايدا بۇل قۇرالدى دۇرىس پايدالانا الماي وتىر. مىسالى قىزىلجارداعى ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن ەڭ ۇلكەن ەسكەرتكىش لەنيندىكى جانە بىرەۋ ەمەس ۇشەۋى تۇر. ال قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن تالاي تارلاننىڭ مۇسىندەرى پرولەتاريات كوسەمىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويۋدا. سوندا ءبىز جاستارعا كىمدى ۇلگى ەتىپ، نەگە تاربيەلەپ جاتىرمىز؟

ابايدان كەيىنگى اقىنعا بالانعان ماعجان جۇماباەۆ قىزىلجار ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. العاشقى جىر-شۋماقتارى دا وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەن. بىراق جەرلەستەرى اقىنىنا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتا الماي وتىر. ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى قازىرگى ءمۇسىنى كوپتىڭ كوڭىلىنە قونباۋدا. ادەتتە، ەسكەرتكىش الىستان كورىنىپ تۇرۋى ءۇشىن بيىك تۇعىرعا ورناتىلۋى قاجەت قوي. ال ماعجاندى كورپە توسەپ، جەرگە وتىرعىزا سالعانداي اسەر قالدىرادى. يىعىنا مىنگىزىپ قويعان قۇسقا قاراپ، بۇل اقىن ەمەس اڭشى ما دەپ تە قالاسىڭ.

ماعجاننىڭ 115 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جاڭا ءمۇسىن جاساتىپ جاتىر ەكەن دەگەن سىبىس شىققان. بىراق مەرەيتوي وتكەلى قاشان؟ ءالى جىم-جىرت. جاس اقىن فارحات تاستامبەكوۆ جەردە وتىرعان ماعجاندى كەيبىر بۇزاقىلار مازاق قىلعانىنا قىنجىلادى. ادامنىڭ بويىنان كوپ اسا قويمايتىن ماعجاننىڭ ۇستىنە ءمىنىپ الىپ، بەت اۋزىن بوياپ كەتەتىندەر دە تابىلادى ەكەن.

ەسكەرتكىش - ەل يدەولوگياسىنىڭ قۇرالى. تاريحتا بولعان تۇلعالاردىڭ تاس مۇسىندەرىنە بۇگىنگى ۇرپاق تامسانا وتىرىپ، ولاردىڭ اتقارعان ءىس-ارەكەتتەرىنەن ءتالىم-تاربيە الۋى قاجەت. الايدا  قازاق بيلىگى كوپ جاعدايدا بۇل قۇرالدى دۇرىس پايدالانا الماي وتىر. مىسالى قىزىلجارداعى ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن ەڭ ۇلكەن ەسكەرتكىش لەنيندىكى جانە بىرەۋ ەمەس ۇشەۋى تۇر. ال قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن تالاي تارلاننىڭ مۇسىندەرى پرولەتاريات كوسەمىنىڭ تاساسىندا قالىپ قويۋدا. سوندا ءبىز جاستارعا كىمدى ۇلگى ەتىپ، نەگە تاربيەلەپ جاتىرمىز؟

ابايدان كەيىنگى اقىنعا بالانعان ماعجان جۇماباەۆ قىزىلجار ءوڭىرىنىڭ تۋماسى. العاشقى جىر-شۋماقتارى دا وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەن. بىراق جەرلەستەرى اقىنىنا ەڭسەلى ەسكەرتكىش ورناتا الماي وتىر. ۋنيۆەرسيتەت جانىنداعى قازىرگى ءمۇسىنى كوپتىڭ كوڭىلىنە قونباۋدا. ادەتتە، ەسكەرتكىش الىستان كورىنىپ تۇرۋى ءۇشىن بيىك تۇعىرعا ورناتىلۋى قاجەت قوي. ال ماعجاندى كورپە توسەپ، جەرگە وتىرعىزا سالعانداي اسەر قالدىرادى. يىعىنا مىنگىزىپ قويعان قۇسقا قاراپ، بۇل اقىن ەمەس اڭشى ما دەپ تە قالاسىڭ.

ماعجاننىڭ 115 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي جاڭا ءمۇسىن جاساتىپ جاتىر ەكەن دەگەن سىبىس شىققان. بىراق مەرەيتوي وتكەلى قاشان؟ ءالى جىم-جىرت. جاس اقىن فارحات تاستامبەكوۆ جەردە وتىرعان ماعجاندى كەيبىر بۇزاقىلار مازاق قىلعانىنا قىنجىلادى. ادامنىڭ بويىنان كوپ اسا قويمايتىن ماعجاننىڭ ۇستىنە ءمىنىپ الىپ، بەت اۋزىن بوياپ كەتەتىندەر دە تابىلادى ەكەن.

قىزىلجاردا قول-اياعى جوق مۇسىندەر وتە كوپ. جانە ونىڭ بارلىعى قازاقتىڭ زيالىلارىنا قويىلعان. قازاقتىڭ تۇڭعىش ەتنوگراف-عالىمى، ساياحاتشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اسكەري كيىمدەگى سۇلۋ ءمۇسىنىن جاساپ قويسا قالاعا كەرەمەت ءسان بەرەر ەدى عوي. بىراق اقشا جەتپەدى مە، الدە نيەت جەتپەدى مە؟  ايتەۋىر، اعاشتىڭ اراسىندا ءبيۋستى عانا تۇر. سوڭعى كەزدەرى عالىمدار شوقاندى قۇسمۇرىندا ەمەس، سىرىمبەتتە تۋدى دەپ ءجۇر. سىرىمبەت سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايماعىندا. سوندا قازاق ءۇشىن ەۋروپاعا اشقان تەرەزەگە بالانعان شوقانعا كورسەتكەن قۇرمەتتىڭ ءتۇرى وسى.

قىزىلجاردان شىققان قوس جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ پەن ءسابيت مۇقانوۆقا دا ءجىبى ءتۇزۋ ءمۇسىن بۇيىرماي تۇر. وبلىستىق كىتاپحانانىڭ الدىندا ءسابيتتىڭ باسى قويىلعان، ال قالانىڭ شەتكەرى جاعىندا «قول-اياعى شابىلعان»، كوزىلدىرىگى سىنىپ عابيت مۇسىرەپوۆ تۇر. بۇل دا بۇزاقىلاردىڭ ءىسى ەكەنى انىق. تولىق ءمۇسىنىن جاساۋعا تاس جەتپەي قالعانداردىڭ قاتارىندا اقىن جامبىل جاباەۆ، عالىم ەۆنەي بوكەتوۆ، سازگەر ۇكىلى ىبىراي ساندىبايۇلى، تاريحشى ماناش قوزىباەۆتار دا بار.

ۇيقىدا جاتقان قازاقتى ماسا بولىپ شاققان احمەت بايتۇرسىنوۆ تا،  «ويان، قازاق» دەپ جار سالعان مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا مۇندا ۇمىت قالعان. تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋىنشە، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ اتاقتى «ويان، قازاق» ولەڭىن وسى قىزىلجاردا جازعان ەكەن. سوندىقتان تاريحشىلار وعان ەڭسەلى ەسكەرتكىش جاساتىپ، استىنا «ويان، قازاق» دەپ جازىپ قويۋدى ۇسىنعان. بىراق ءالى ۇيقىدا جاتقان جەرگىلىكتى بيلىك بۇل ۇسىنىستى ەستىر ەمەس.

قىزىلجار ءوڭىرىنىڭ تۇلەگى سماعۇل سادۋاقاسوۆ تا ءدال وسى قالادا ازامات رەتىندە قالىپتاستى. «جاس ازامات» جاستار ۇيىمىن قۇرىپ، ونىڭ جانىنان قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحىنداعى تۇڭعىش جاستار گازەتىن اشتى. گازەت تە «جاس ازامات» دەپ اتالعان-دى. الايدا سماعۇلعا دا ءبىر ەسكەرتكىش نەمەسە ءبىر كوشەنىڭ اتى بۇيىرماۋدا.

كەرىسىنشە، پرولەتاريات كوسەمى لەنيننىڭ ەڭسەلى ءۇش ەسكەرتكىشى مەن مۇندالايدى. قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتتارى مەن ارداگەرلەر كەڭەسى ۇسىنىس جاساپ، شاھار شەتىندەگى ءبىر ءمۇسىنىن ورتالىققا ورناتقىزىپ الدى. ارداگەرلەر جارايدى، ال كىلەڭ «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرىنەن تۇراتىن ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ بۇل نە ساسقانى؟ الدە وسىدان جيىرما جىل بۇرىن وزدەرى قاتارىنان شىعىپ كەتكەن كوممۋنيستىك پارتيانى ءالى كوكسەپ ءجۇر مە ەكەن؟

زارقىن تايشىباي، پروفەسسور:

- بۇل ازاماتتاردىڭ ارقايسىسى ەلى ءۇشىن كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بىلىمدەرىن دە، ونەرلەرىن دە، ءتىپتى جاندارىن دا وسى جولدا پيدا ەتتى. ال بۇگىنگى بيلىك سولاردىڭ مۇسىندەرىن جاساۋعا اقشا ايايدى. مەنىڭشە بۇل جەردە دە جەمقورلىقتىڭ ءيسى شىعاتىن سياقتى. بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجىنى تالان-تاراجعا سالىپ، قالعانىنا جارتى دەنەسىن جاساتادى سالادى.

ەسكەرتكىش تە، ەلدى مەكەن نەمەسە كوشە اتاۋى دا - ول ۇلتتىق يدەولوگيا بولۋى كەرەك. قازاق جاستارى سول ەسكەرتكىشتەرگە قاراپ، بوي    تۇزەيدى. كەزىندە پارتيالىق يدەولوگيا بولاتىن، سوندىقتان دا لەنيننىڭ ەسكەرتكىشى قاپتاپ كەتتى عوي. جانە ەسكەرتكىش ءبىر جۇيەمەن قويىلۋى قاجەت، ورتالىقتىڭ رۇقساتى بولعانى ءجون. قازىرگىدەي ەكى-ءۇش شال مەن كەمپىر حات جازدى ەكەن دەپ لەنيندى تورگە شىعارىپ قويۋعا بولمايدى. ءاربىر ەسكەرتكىش جوعارى تالعاممەن، ساپالى جاسالىپ، جۇيەمەن ورناتىلۋى كەرەك. ايتپەسە، قازىرگى قىزىلجارداعىداي قول-اياعى كەسىلگەن مۇگەدەك مۇسىندەر كوبەيىپ كەتەدى.

فارحات تاستامبەكوۆ، جاس اقىن:

- بۇزاقىلار قاي قوعامدا دا بارشىلىق قوي. كەيبىر وزگە ۇلت وكىلدەرى ماعجان بابامىزدى مازاق قىلادى. ساياباق ىشىندە جەرلەنگەن اكەسى بەكەننىڭ باسىنا قويىلعان تاستى سىندىرىپ كەتكەن سوڭ نە دەۋگە بولادى؟ ەگەر ەسكەرتكىش ەڭسەلى ەتىپ ورناتىلعاندا، جانىنا جاقىنداۋعا دا جۇرەكسىنەر ەدى.

«اباي-اقپارات»