اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ ونەربايانىنان وي يىرىمدەرى

باندىنى قۋعان «حاميت»

اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆتىڭ ونەربايانىنان وي يىرىمدەرى

باندىنى قۋعان «حاميت»

كوزى قاراقتى كورەرمەن ونى العاش حاميت دەپ تانىدى. كادىمگى «باندىنى قۋعان حاميت». ءبىر قىزىعى، وسى حاميت ەسىمىنىڭ ونىڭ ومىرىندە ەرەكشە ءرول وينايتىنىن سول كەزدە ول بىلگەن جوق. ءبىرى - ونى اكتەر دەپ تانىتقان كينوداعى كەيىپكەرى بولسا، ءبىرى ونىڭ ۇلكەن ونەرگە اتتاعان العاشقى قادامىنا «قۇتتى بولسىن» ايتىپ، باتاسىن بەرگەن - اقىن حاميت ەرعاليەۆ.
ءيا، ءبىر كەزدەرى ۇكىسى بۇلعاقتاپ، دومبىراسىنىڭ اۋەنىمەن كۇللى قازاقتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرعان اقانعا دا اينالدى. كادىمگى اتاعى ارقادان اسىپ، الاشقا جايىلعان، اقتوقتىعا عاشىق بولعان سەرى اقان. راس، ويناعان رولدەرى كوپ. ونىڭ دەنىندە ونەرگە ىنتىق كەيىپكەرلەردى سومدايدى. بىراق «ءبىرجان سالدىڭ» ءجونى ءبىر بولەك. قۇددى ەرنازاردىڭ ەرتوستىگى سەكىلدى. بۇل جايىندا كەيىنىرەك باياندارمىز. ءبىرجان سال دەگەننەن-اق باعامداعان بولارسىز، ءبىز بەلگىلى اكتەر، رەجيسسەر، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق ءارتىسى دوسحان جولجاقسىنوۆ تۋرالى ءسوز قوزعاپ وتىرمىز.
ساحناعا سەرى بولىپ كەلىپ، كينودا سال ءرولىن سومداپ، ءسان-سالتاناتقا كەنەلىپ ءھام سارى ۋايىمعا سالىناتىن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سەزىمنىڭ ادامى -اكتەر دوسحان جولجاقسىنوۆتى كورەرمەن ارقا توسىندە دۇنيە ەسىگىن اشقان كوكشە باۋرايىنىڭ پەرزەنتى بولار دەپ بولجاۋى عاجاپ ەمەس. راس، سال مەن سەرىنىڭ وبرازىن ويداعىداي جەتكىزۋ ءۇشىن سەرى بولىپ ويناۋ ءبىر بولەك، سالدار تۋعان جەردە تۋ كەرەك دەيتىندەر دە تابىلار. بىراق دوسحان ارقادان الشاقتاۋ جاتقان زايسان كولىنىڭ جاعاسىنداعى الاقانداي اۋىلدا دۇنيەگە كەلدى. بۇل قۇرتتاي قۇمداۋىت اۋىل - بالىقشىلاردىڭ مەكەنى ەدى. ول تۋرالى اكتەردىڭ ءوزى بىلاي دەپ ساعىنىشپەن ەسكە الادى:
«مەن ءۇشىن تۋعان اۋىلىم كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ كەرەمەتىنەن كەم ەمەس. ال بالىقشىلار دۇنيەسى دەگەن مۇلدە بولەك الەم ەدى. بىرەۋلەر بالىقشىلار قارماق پەن اۋدان باسقانى بىلە مە دەپ ويلار. راس، بارلىعى دەرلىك اۋىلدان ءارى بارماعان جاندار. بىراق شەتىنەن رۋحاني توق بولاتىن. بۇگىن قاراپ وتىرسام، ولاردىڭ ءبارىنىڭ كوڭىلدەرىنە قاناعات ۇيا سالعان ەكەن عوي. قاشان كورسەڭ شات-شادىمان قالىپتارىنان تانعان ەمەس. ال اكەم مەن انام ەكەۋى دە ونەرگە جاقىن جاندار ەدى. اكەمنىڭ قولىنان دومبىرا تۇسپەيتىن. كەرەمەت كۇيشىلىگى، سۋىرىپ سالما اقىندىعى بولاتىن. ۇيگە كەلەتىن قوناقتاردىڭ دا كوكىرەكتەرىنە قۇيعانى مول، قادامى قۇتتى جاندار ەدى. مەن ەڭ العاش ءبىرجان سال، اقان سەرى، ماحامبەت، سەگىز سەرى، جاياۋ مۇسا، ءمادي، اباي ەسىمدەرى مەن شىعارمالارىن سولاردىڭ اۋزىنان ەستىدىم. قازاق ونەرىنىڭ جامپوزى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، كامال قارمىسوۆ سىندى تۇلعالار شاڭىراعىمىزدان ءدام تاتقان ازاماتتار ەدى. اكەمنىڭ داۋىسىنا قىزىققان جۇسەكەڭ ءتىپتى ونى الىپ تا كەتپەك بولىپتى. كەيىن دە اكەمنىڭ كوزىن كورگەن جانداردىڭ «اكەڭنىڭ داۋى­سى عاجاپ ەدى» دەپ ايتىپ وتىراتىنىن ءجيى ەستىدىم. ال انامنىڭ «كورشى-كولەم، اۋىل-ايماقتان كيىم-كەشەك، ءتۇرلى جيھاز-جابدىقتاردى جيىپ الىپ، بەيىمبەت ءمايليننىڭ «شۇعاسىن» ويناۋشى ەدىك» دەپ ايتاتىنى ەسىمدە. بۇل دا بولسا قازاق دالاسىنداعى بەكزات ونەردىڭ بيىگى - تەا­تر ونەرىنىڭ العاشقى باسپالداقتارى بولسا كەرەك. وسىنداي ورتادان شىققان مەنىڭ ونەرگە ولەردەي عاشىق بولماۋىم مۇمكىن ەمەس ەدى».
«اقان مەن ءبىرجان تۋرالى ءسىز بالالىق شاعىڭىزدا-اق ءبىلىپ، ءتۇيىپ وسكەنسىز-اۋ» دەگەنىمىزگە:
«...مەنىڭ كەيىنگى تۇيسىنگەن، تۇيگەن دۇنيەلەرىمنىڭ ءبارى سول شاقتاعى ەستىگەندەرىمنىڭ بۇگىندە جادىما قايتا ورالۋى دەر ەدىم. ۇلى بايرون: «مەنىڭ جازىپ جۇرگەنىمنىڭ بارلىعى - مەنىڭ بالالىق شاعىمدا كورگەندەرىم» دەپتى عوي. سول سانا-جادىڭدا جاتتالىپ قالعان دۇنيەلەر كەيىن كەلە كەزەڭ-كەزەڭىمەن الدىڭنان كولدەنەڭ شىعىپ وتىراتىنىنا كوزىم جەتتى. جاستىقتىڭ بۋى بۇرقىرىپ، جالىنداپ تۇرعان شاعىمدا اقاندى ويناسام، مەن ول كەزدەگى سەرىنىڭ ءرولىن سومداي الدىم دەپ بىلەمىن. اقان دا ونەرگە ولەردەي عاشىق ەدى. سەرىلىك قۇردى. ءسان-سالتاناتقا كەنەلدى. سەزىمگە ەرىك بەردى. ال بۇگىن ءبىرجاندى ويناسام ءدال قازىرگى شاعىمداعى سالدىڭ وبرازىن بەردىم. ياعني ءبىرجاننىڭ ەلۋدى ەڭسەرگەن، كەمەلدەنگەن، سەزىمنەن ەلدىكتى بيىك قويعان، اقىل توقتاتقان ونەر ءارى وي يەسى بولىپ قالىپتاسقان وبرازىن سومدادىم» دەيدى ونەر يەسىنىڭ ءوزى.
سوزىنەن اڭعارساق، ءسابي شاعىنان دومبىرانىڭ ۇنىنە ەلىتىپ ءوسۋى، سال مەن سەرىنىڭ ءومىر دەرەگىنە قانىعىپ ەرجەتۋى ونىڭ وسى وبرازدارى مۇلتىكسىز الىپ شىعۋىنا سەپ بولعان بولۋى كەرەك. اكتەردىڭ ايتۋىنشا، بالا كەزىنەن ەلدەن ەرەك وزىق جۇرۋگە ۇمتىلىپتى. ءوزى قاتارلاس بالالاردىڭ الدى بولىپ قانا قويماي، ەرەسەكتەرگە ءۇيىر جۇرەدى ەكەن.ءتىپتى مەكتەپتە ۇلدار مەن قىزداردىڭ اراسى الشاقتاپ كەتسە، ەلشى بولاتىن دا سول - بالا دوسحان. جىگىتتىك جاساپ جۇدىرىقتاسا قالسا، ءىستىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ بەرەتىن دە وسى. ءتۇرلى ساۋىقشىل ورتاعا كەزىگە قالسا، قولىنا ۇكىلى دومبىراسىن الىپ، كەشتىڭ كورىگىن قىزدىرىپ جىبەرەتىن ونەرلى جىگىت تە اتانىپتى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بالا قيالعا قانات ءبىتىرىپ، الماتىعا كەلەدى.
قىزىعى سول، بۇگىنگى اكتەر بىردەن ونەر جولىن تاڭداماپتى. ءار بالانىڭ قىزىعىپ وسەتىن اسكەري وقۋىنا بارماق نيەتتە ەمتيحان تاپسىرۋعا بەكىنگەنىمەن جولى بولماعان. نەگە دەيسىز عوي؟ بۇيرىق سولاي بولعان بولۋى كەرەك، اياقاستىنان قۇلاعى اۋىرىپ، الىنباي قالىپتى. سول كەزدە اتاقتى اكتريسا حاديشا بوكەەۆا اكتەر ماماندىعىنا تۇسكىسى كەلەتىن ەكىن­شى توپتان ەمتيحان قابىلداپ جاتىر ەكەن. ءسويتىپ، باعى جانعان بولاشاق اك­تەر ونەردىڭ ءوز ورتاسىنان ءبىر-اق شىعىپتى.

«تەاتر - حاس سۇلۋدىڭ
كوز جاسى»

«قازاق ونەرىنىڭ كوگىندە ەكى جۇلدىز جاندى. ونىڭ ءبىرى - دوسحان، ءبىرى - ليديا». بۇل سوزدەردىڭ اۆتورى - قازاقتىڭ ايتۋلى اقىنى حاميت ەرعاليەۆ. كەز كەلگەن دۇنيەگە كولگىرسۋدى ۇناتپايتىن حاماڭنىڭ بۇل پىكىرى قاشان جانە قاي جەردە ايتىلىپ ەدى؟ ونى اكتەردىڭ ءوز اۋزىنان تىڭدالىق:
«وقي ءجۇرىپ ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى بالالار جانە جاسوسىپىرىمدەر تەاترىنىڭ قوسالقى ترۋپپاسىنا قابىلداندىم. كەيىن وقۋ بىتىرگەنىمدە وسى تەاتردان مەنى وزدەرىنە قالدىرۋ تۋرالى ۇسىنىس حات كەلىپتى. باردىم. وسى تەاتردا جۇماباي تاشەنوۆ پەن يگور ءساۆۆيننىڭ بىرلەسىپ جازعان «قالادان كەلگەن قىلجاقباس» پەساسى مەنىڭ اكتەر بولىپ تانىلۋىنىڭ العاشقى باسپالداعى ەدى. بۇل قويىلىمدا اكتريسا ليديا كادەنوۆا ەكەۋمىز وينادىق. مەن - جىگىت، ول - شاباننىڭ قىزى. وسى قويىلىمنىڭ العاشقى كورەرمەنى حاماڭ (حاميت ەرعاليەۆ) بولدى. سپەكتاكلدەن سوڭ ديرەكتوردىڭ كابينەتىنە جيىلدىق. جاڭا قويىلىمنىڭ باعاسىن ەستۋ ءۇشىن. جاس اكتەرلەر بولعاندىقتان جۇرەكسىنىپ وتىرعانىمىز جاسىرىن ەمەس. ارىپتەستەر ادەمى سوزدەرىن ايتىپ، ماقتاۋلارىن اسىرىپ جاتتى. الايدا اۋزى دۋالى جالعىز ادامنىڭ ويى ءبىز ءۇشىن باعالىراق ەدى. ول - حاماڭ. ءبىر كەزدە حاماڭا ءسوز جەتكەندە ءبىز تىنا قالدىق. ول كىسى قىسقا دا قاداپ ايتاتىن جان ەدى عوي جارىقتىق. ورنىنان تۇرىپ: «بۇگىن قازاق ونەرىنىڭ كوگىندە ەكى جۇلدىز جاندى. ونىڭ ءبىرى - دوسحان، ءبىرى - ليديا» دەپ قىسقا قايىردى. ءبىز ءۇشىن بۇدان اسقان ماقتاۋ دا، ماراپات تا كەرەك ەمەس ەدى! بۇل - مەنىڭ حاماڭمەن العاشقى كەزدەسۋىم».
ال اكتەردىڭ حاميت ەرعاليەۆپەن ەكىنشى كەزدەسۋى ۇلت تاعدىرى تارازىعا تۇسكەن قيىن قىستاۋ شاق ەكەن. ول كەزدە دە دوسحان - تيۋز-ءدىڭ اكتەرى.
جەلتوقسان كوتەرىلىسى كەزى. كوزگە ىلىگىپ جۇرگەن جاستاردىڭ ءبارىن جازۋشىلار وداعىنا جيناپ العان. مىنبەگە ءمۇيىزى قاراعايداي ادامدار بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ سويلەپ جاتىر. ولار شەتىنەن الاڭعا شىققان جاستاردى جاپپاي جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ باقتى. ول كۇندى اكتەر بىلاي دەپ ەسكە الادى: «...سول كەزدە مەن ارتقى جاقتا وتىر ەدىم. ءبىر كەزدە ودان ءارى توزە المايتىنىمدى سەزدىم دە قولىمدى كوتەرىپ، ءسوز سۇرادى. بەرمەيدى. شىداماي بارامىن. ءبىر كەزدە كەزەك كەلدى-اۋ... باعانادان تاماعىما تىعىلىپ تۇر ەكەن، اقتارىلدىم كەپ... بىرەۋ ءسوزىمدى قاعىپ كەتەردەي قىلعىنىپ سويلەپ جاتىرمىن، سويلەپ جاتىرمىن... بۇلاي سويلەۋىمە باستى سەبەپ - سول كەزدەگى باسىنا كۇن تۋعان قازاقتىڭ كۇيى ەدى. ياعني بۇل - مەنىڭ ىشكى ءۇنىم، جان داۋىسىم بولاتىن. تۇپتەپ كەلگەندە مەنىڭ اۋزىممەن ايتىلعان سول كەزدەگى جاپپاي الاڭعا شىققان قازاق جاستارىنىڭ ءسوزى ەكەنىن مەن كەيىن ءبىلدىم. ءسوزىمدى ارەڭ ءبىتىردىم-اۋ دەگەندە كوزىمنەن جاس پارلاپ كەتتى. جۇرت سىلتىدەي تىنعان. ءبىر ۋاقىتتا ورىندىقتار تىقىرلاپ، ورنىنان بىرەۋ اۋىر قوزعالىپ تۇردى دا وكتەم ۇنمەن: «مىنا سويلەگەن كىم؟» دەپ ءدۇر ەتتى. بۇل حاماڭ ەدى. ەل وعان «بۇل تيۋز-دىڭ جاس اكتەرى» دەپ سىبىرلاسىپ جاتتى. «اتى كىم؟» دەدى. «دوسحان جولجاقسىنوۆ» دەستى ەل كۇبىرلەپ. سول كەزدە حاماڭ: «دوسحانعا دەيىن سويلەگەنىڭنىڭ، دوس­حاننان كەيىن سويلەگەنىڭنىڭ ءسوزى - ءسوز ەمەس!» دەپ قاھارلى ءۇن قاتتى دا تاياعىن ورتاداعى كىلەمنىڭ ۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى. بۋلىعىپ وتىرعاندار بارشى­لىق ەكەن، دۋ ەتىپ قول شاپالاقتاپ جىبەر­دى. بۇل - مەنىڭ حاماڭمەن ەكىنشى كەز­دەسۋىم ەدى».
سول كەزدە اتى ايگىلى كەي اپالارى­مىزدىڭ دوسحاننىڭ بۇل ارەكەتىن بەتىنە باسىپ، «بۇعان قالاي باردىڭ؟ جاستاردى بۇلاي تاربيەلەۋگە بولمايدى. باسىلىڭدار!» دەپ بۇيىرا سويلەگەندەرى دە بولىپتى.
وسى ۋاقىتتان 2004 جىلعا دەيىن اتالعان تەاتردا قالتقىسىز قىزمەت ەتتى. قازاق كينوسىنىڭ ايگىلى اجەسى ءامينا ومىرزاقوۆا باستاعان اكتەرلەردىڭ وتىنىشىمەن 7-8 جىلداي سول تەاتردا باسشىلىق قىزمەتتە بولدى. سول جىلدارداعى سانالى عۇمىرىن تەاتر تۋىندىلارىنىڭ كورەرمەن كوڭىلىنەن شىعۋىنا ارنادى. قىسىلتاياڭ شاقتاردا «قىز جىبەكتى» ساحناعا شىعارۋ قانداي قيىن ەدى؟! ەڭبەكتى عانا ەمەس، قىرۋار قارجىنى قاجەت ەتەتىن. بىراق قازاق جىرىنىڭ جاۋھارى «قىز جىبەك» قازاق ساحناسىندا قويىلدى. «اقان سەرى - اقتوقتى» دا كورەرمەنگە جول تارتتى. اقان تۋرالى ايتقان كەزدە اكتەر قىزىقتى جاعدايلاردى ەسكە ءتۇسىرىپ كۇلىپ الادى. سول كەزدەگى تالانتتى ورىس رەجيسسەرلەردىڭ «اقاندى قويامىز» دەپ قانشا تەر توككەنىمەن تۇك شىعارا الماعانىن دا قىزىقتى جەتكىزەدى. اقاننان ماحامبەت جاساعىسى كەلگەن رەجيسسەردىڭ رەپەتيتسياسىن كورگەن عابەڭنىڭ ۇشىپ تۇرىپ: «ءجۇر، بايبىشە. ەتو - نە مويا پەسا! يا ۋمىۆايۋ رۋكي» دەپ كەتىپ قالعان كەزىن دە كۇلىپ وتىرىپ ەسكە الادى. ءيا، «تەاتر - حاس سۇلۋدىڭ كوز جاسىنداي ءمولدىر دۇنيە» دەپ باعا بەرگەن عابەڭنىڭ بۇلاي كەتۋىنەن باتىرلىق ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك تەكتىلىككە ءسۇيسىنۋ كەرەك. وسىلايشا دوسحاننىڭ تەاترداعى وبرازدارىن ويمەن شولساڭىز تالاي رولدەردىڭ تىزبەگى كوز الدىڭىزدا تۇرا قالادى. بىراق دوس­حان تەاتردان كەتتى. نەگە؟..

«ءبىرجان سال» -
قازاقتىڭ جان داۋىسى

«مەن ءبىرجاننىڭ الدىندا قارىز ەدىم. ولاي دەيتىنىم بەلگiلi رەجيسسەر تالعات تەمەنوۆ ەكەۋiمiز 90-شى جىلداردىڭ باسىندا «بiرجان سال» تۋرالى فيلم تۇسiرە باستاعان ەدiك. وندا بiرجان تۋرالى تەك جاي عانا جالپىلاما باياندالاتىن. قاراجاتتىڭ جوقتىعىنان جۇمىس ورتا جولدان توقتادى. بۇل بىز­گە وڭاي تيگەن جوق. ءسويتىپ، مەن ءبىر­جان الدىندا قارىزدار بولىپ قالا بەر­دىم. اقىرى بۇل بورىشتان قۇتىلۋ ءۇشىن مەن تەاتردان كەتتiم. مەنىڭ بۇل كەز­دەگى جانىمنىڭ قالاۋى، كوڭىلىمنىڭ قۇلاق ­بۇراۋى - سال-سەرىلەر كەزەڭى ەدى. كوپ وقىدىم. بايقاعانىم، ءبىرجاننىڭ تاعدىرى ءبىر بولەك ەكەن. ونى سابايدى، ماتايدى، ەل ەركەسىنە ويلارىنىڭ كەلگەنىن ىستەپ باعادى. كينوعا سۇرانىپ تۇرعان تاعدىر. وڭاي ەمەس. بىراق وعان ستسەناري جازاتىن ادامدى قايدان تاپتىم؟.. ءسويتىپ ءجۇرىپ بەلگiلi مادەنيەت­تانۋشى ءاليا بوپەجانوۆامەن كەزدەسكەنىمدە وسى ويىمدى ورتاعا جايىپ سالدىم. ول بiراز كۇننەن سوڭ مەنi شاقىرىپ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆ دەگەن بiلiمدار ازاماتپەن جولىقتىردى. ونى كەزىندە الماتىعا سەمەيدەن مۇحتار ماعاۋين الىپ كەلگەن ەكەن. بايجiگiتتiڭ كۇيلەرiن بۇگiندە تالاسبەكتەن باسقا ەشكiم ورىنداي المايدى. ءسويتiپ، تالاسبەكپەن تانىستىم. ءسوزى ءتۇزۋ تالاسبەككە بiرجاننىڭ قيلى تاعدىرىن كورەرمەنگە اشىپ كورسەتiپ، وعان قوسا بۇعان بۇگiنگi كۇننiڭ كەلبەتىن قوسا جەتكىزۋىمىز كەرەك دەگەندى ايتتىم. بۇل تۋىندى رۋحاني الەمنەن اجىراپ، ۇلتتىق ساناسى ۋلانىپ بارا جاتقان بۇگىنگى قازاققا وي تاستايتىن دۇنيە بولسىن دەپ وزىمە سەرت ەتتىم. تالاسبەكتىڭ ستسەناريىمەن العاش تانىسقاندا كوزىمە جاس كەلدى. ويىمدى وقىعانداي بولىپتى. تۋرا مەنىڭ ىشكى تولعانىسىم قاعاز بەتىنە ءسوز بولىپ ءورىلىپتى! مەنىڭ بالا كۇننەن جيعان رۋحاني قازىنام اقتارىلعان ەكەن...» دەيدى اكتەر وتكەندى ويمەن شولىپ.
ءيا، «بىرجانعا» كەزەك جەتتى. اسىلىق ايت­ساق، اللا كەشىرسىن، قازاق كينوسى­نىڭ سوڭ­عى جيىرما جىلدىق كەزەڭىندە ءجو­نى ءتۇزۋ كينو تۇسىرىلمەپتى. قازاق قازاقى مى­نەزدەگى كينوتۋىندىعا شولدەگەنى بىلاي تۇرسىن، رۋحاني اشىرقاپ، اشكوزدەنە اينالاسىنا انتالاي باستاعان. وسى ساتتە كۇللى قازاق مەنتاليتەتىنە كەراعار اعىمداعى كينوسىماق دۇنيەلەر كوپتەپ رۋحاني اش الەمگە اقتارىلىپ جاتتى. سونىڭ ءبىرى - «كەلىن». ادام لوقسىعىسى كەلەتىن بۇل دۇنيەلەر قازاقتىڭ رۋحاني قاجەتتىلىگىن وتەي الماسى انىق ەدى. كەيىن، قاشاننان ىشىنە تاس بولىپ سەمىپ، سىرتقا شىعارا الماي كەلگەن قازاقتىڭ كۇيىنىشى، اۋىزبەن ايتۋعا بولامايتىن اڭسارى اقتارىلىپ، قىسقاسى، قازاقتىڭ جان داۋىسىن ەستىرتكەن «ءبىرجان سال» ومىرگە كەلگەندە بار قازاق «بارەكەلدى!» دەستى.
كىم نە دەسە و دەسىن، بۇل سال مەن سەرىنىڭ ءومىرىن سيپاتتاعان دەرەكتى جالاڭ دۇنيە ەمەس. بۇل - قازاقتىڭ كەشەسى مەن بۇگىنى. بۇگىنگى قازاقتىڭ ايتا الماي كەلە جاتقان جان سىرىن ءبىرجاننىڭ اۋزىمەن ايتۋى ەدى. قازاق قوعامىنىڭ كوز-سۇيەلى - ادىلەتسىزدىككە لاعىنەتتى وسى سال-سەرىلەردىڭ اۋزىنا سالۋ دا وسى فيلمنەن كورىنگەن.
فيلمگە ءۇڭىلىڭىزشى. كوكجالدى قايداعى ءبىر كەلىمسەك اتىپ تۇسىرەدى. كوكجال قازاقتىڭ جانى، رۋحى بولاتىن. ول دا كوككە قاراپ ۇلىپ، ءولىپ بارادى. فيلمدە ءبىرجاندى تابالايتىن كىم؟ قازاقتىڭ ءوزى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا بۇل فيلم - قازاقتىڭ ساڭىلاۋسىز ساناسىن سويىپ سالۋ، قازاقتىڭ ءوزىن قان شىعارماي باۋىزداۋ. جاي سوزبەن ايتساق، نامىسىن قايراي وتىرىپ، جىگەرىن جانۋ. استارىندا اقيقات جاتىر. بۇگىننىڭ شىندىعى بار. موينىمىز بۇعاۋدان بوساعالى قاشان، ال سانامىز شە؟ استارىندا وسىنداي اۋىر سۇراق بار.
«اياق-تاباق جالاعان ساراي ءانشىسى ەتىگىمەن تورگە وزا ما دەپ قورقامىن. باعلان ونەردىڭ باسى تابالدىرىقتا قالا ما دەپ قورقامىن» دەگەن ءسوز­دى الىڭىزشى. كيەلى ساحناسىنا قاسيەت­سىزدەر قاپتاعان بۇگىنگى قازاق ونەرىنىڭ ءبىر اقساعان تۇسىن قالاي ءدوپ سىناعان دەسەڭىزشى! «ءبىرجاندى» بىرەۋلەر ويلاعان­داي ءسان-سالتاناتىمەن،ۇلدە مەن بۇلدەگە وراپ، اندەرىن ايتقىزىپ، ءاپ-ادەمى، موپ-موماقان كۇيىندە تۇسىرۋگە بولار ەدى. بۇل - تازا ەتنوگرافيالىق تانىمدىق فيلم بولىپ قانا كادەگە جارايتىن. ال مەنىڭ كوزدەگەنىم بۇل ەمەس. بۇل «ءبىرجان» - مەنىڭ جانىم. ال ول قازاقتىڭ جانىنا اينالسا مەنىڭ بۇل دۇنيەدەگى ميسسيامنىڭ ورىندالعانى. سولاي!» وسىلاي سوزىنەن قورىتتى «ءبىرجان».

ونەردىڭ كيەسى مەن يەسى

ونەر يەسى ونەردە دە، ومىردە دە تالاي تارلان بوزدارمەن بىرگە ءجۇردى. ابدوللا قارساقباەۆتار باستاعان اعا بۋىننىڭ وكشەسىن باسا ءجۇرىپ، ءبىراز دۇنيەنى ساناسىنا ءتۇيدى. ولاردىڭ جان دۇنيەسىنە، ونەردەگى وزىندىك بولمىستارىنا ءالى كۇنگە تاڭعالۋمەن، تامسانۋمەن كەلەدى. ال بۇگىندە كەي ءىنى بۋىن يا ۇزەڭگىلەس رەجيسسەرلەردىڭ شالىس قادامدارىن كورگەندە قاتتى قىنجىلادى.
«ونەردى ءسۇيۋ ارقىلى تۋدىرۋ مەن ونەردى ۇيرەنۋ ارقىلى قولدان جاساۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ول قانعا سىڭبەسە، ارالاسپاسا ونى وقىپ، ۇيرەنگەننەن ەشتەڭە ونبەيدى. ال ءبىر جەرىنەن شاشاۋ كەتكەن نارسەدەن ەشۋاقىتتا جۇپ-جۇ­مىر دۇنيە تۋمايدى. ونىڭ مىسالى بۇگىندە شاش ەتەكتەن. كوبى كينو ءتۇسىرۋدىڭ سحەماسىن جاتقا بىلەدى. بىراق ءار جاعىندا تۇك جوق. مىسالى، «ءبىرجان سالدان» ءسال ەرتەرەك «كەلىن» دەگەن كينو ءتۇسىرىلدى. ونىڭ رەجيسسەرى كەيىن ونىسىن «قازاق انالارىنا قويعان ەسكەرتكىشىم» دەگەن كەششەلىك ۇعىمعا دەيىن بارعانىن بىلەمىز. مىنە، بۇل دا سونىڭ تاعى ءبىر دالەلى» دەيدى ول.
عابيت مۇسىرەپوۆ، حاميت ەرعاليەۆ­تەردەن بولەك دوسحان اتاقتى جازۋشى، سىنشى اسقار سۇلەيمەنوۆتىڭ الدىن كورگەن ادام. وسىناۋ الاشتىڭ اسىل ازاماتىنىڭ قىزىن جار ەتىپ العان اكتەر ول كىسى تۋرالى ايتۋعا كەلگەندە ءبىراز توسىلادى. ويتكەنى ونىڭ ايتۋىنشا، اسقار اعا تۋرالى ايتۋ وڭاي ەمەس، اۋىر. ول كىسى ادام تۇلعاسىنان الدەقايدا بيىكتەپ، ادامزاتتىق دەيگەيگە دەيىن اسقاقتاپ كەتكەن جان. «كەيدە وعان وتاعاسى، جاي عانا اكە دەپ قاراۋ ءبىر قىزىق ەدى. وعان ونداي قاراپايىم وبرازدار قونبايتىن. ول تىم بيىك ەدى! ۇيگە كىرگەن ادامنىڭ ءوزى ول كىسىدەن يمەنىپ تۇراتىن. قوعامنىڭ قاي سالاسىنان بولماسىن اسا جەتىك ءبىلىمدار ەدى. تالاي «مەنمىن» دەگەندەردىڭ اسقار اعانىڭ الدىندا مىسى باسىلعانىن كوزىممەن كوردىم. تىم ءور دە اسقاق ەدى. بولمىسى بيىك، پاراساتتى جان ەدى. كەزىندە عابەڭنىڭ ءوزى وعان ءوزىن «سەن» دەپ ايتۋعا رۇقسات بەرگەنىن الىڭىزشى. مىنە، ناعىز تالانتتى باعالاۋ ءھام مويىن­داۋ. وسىنداي ادامزات اسىلىنىڭ الدىن كورۋ، اسىلدىڭ سىنىعىن قولىما قوندىرۋ مەن ءۇشىن زور باقىت»
دوسحان - اعا. ەرىكتەي ءىنىسى بار. كينو كەڭىستىگىندە وزىندىك ءىز قالدىرىپ كەلە جاتقان ەرىك جولجاقسىنوۆ جايىن­دا اعالىق لەبىزىن بىلدىرگەن اعاسى: «وزىمنەن كەيىنگى باۋىرلارىمنىڭ ونەر جولىن تاڭداعانىن قالاماعان ەدىم. بۇيرىق سولاي شىعار، ەرىك اكتەرلىكتى قالادى. قادامى جامان ەمەس. بىراق قانشاما كينولاردا كورىنگەنىمەن باعىن اشىپ، ەسىمىن ەلدىڭ اۋزىنا ىلىكتىرەتىن تۋىندى كەزدەسپەي كەلەدى. وعان ول كىنالى ەمەس. بىراق ونىڭ ىزدەنىسىنە، شەبەرلىگىنە اعا عانا ەمەس، اكتەر رەتىندە دە كوڭىلىم تولادى» دەپ ءبىر قايىردى.
كەيدە ۇلىلاردىڭ اتىن شىعارعان دۇنيەلەرىن ويمەن تارازىلايتىنىمىز بار. سولاردىڭ ىشىندە وزگەدەن ەرەك كوزگە ىلىگەتىندەرى كەزدەسەتىنى وتىرىك ەمەس. تۋ­را سول تۋىندىسى ونىڭ تۇلعاسىن ايشىق­تاپ، ەلگە تانىمال ەتكەنىن بايقايمىز. مىسالى، بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم - قوجاسى». جازۋشىنىڭ بۇدان بولەك ءبىراز شىعارمالارى وقىرمان قاۋىممەن قاۋىشقانىمەن، قوجانىڭ ورنى قاشان دا بولەك. ونى قالامگەرلەر دە، وقىرمان قاۋىم دا قوجا دەپ تانىدى. ال ونى قويعان ابدوللا قارساقباەۆ شە؟ ونىڭ دا قانشا كينوتۋىندىلارى كورەرمەنگە جول تارتقانىمەن كۇللى قازاقتىڭ جۇرەگىنە جول تاپقانى «مەنىڭ اتىم - قوجا» ەدى عوي. ەندەشە دوسحاندى ەلدىڭ سۇيىكتىسى ەتكەن وبراز بولسا، ول - ءبىرجان. ءبىرجان - بىرەگەي. بۇگىندە الپىستىڭ اسقارىنا اياڭداپ كەلە جاتقان دوسحان اكتەردىڭ ومىرىندە ءبىرجانداي تۋىندى، ءبىرجانداي ءرول ەكى رەت بۇيىرۋى ەكىتالاي. ەندەشە بەس كۇندىك جالعاندا بۇگىنىن ۇمىتا جازداپ جۇرگەن قازاققا ءبىرجانىن ورالتقان ونەر كيەسىنە ءھام ونەر يەسىنە العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.

دينارا ىزتىلەۋ