...ول جىلى قاسىم جيىرما بەستە بولاتىن. جاسى ناعىز جىگىتتىك داۋىرگە كىرسە، اقىندىق ساپارى ۇزاق جولعا ءتۇسىپ ەدى. سول جىلدار جازىلىپ، ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن عانا جارىق كورگەن «حان ءتاڭىرى»، «سابىر ەتشى» سياقتى ولەندەرى اقىننىڭ ۇزاق ساپارى ءساتتى بولاتىنىن ايقىنداي­دى. مۇنىڭ العاشقىسىندا شۇبالاڭدىق بايقالا تۇرسا دا، ءتىل بايلىعى قانداي:
«حان ءتاڭىرى جاتىر ەدى ۇيىقتاپ،
ايدى جاستاپ، كوك كورپەسىن تۇيىقتاپ.
حابارشىسى سۇلۋ ساعىم سىلاڭداپ،
جەتىپ كەلدى تىم اسىعىس بۇلاڭداپ،
جايلاپ جىلجىپ ءجۇردى ساعىم جاعالاپ،
حان ءتانىرىنىن كوينى-كونىشىن ارالاپ،
كەنەتتەن بۇلت ءبىر ۇلىپ، ءبىر ابالاپ
توكتى جاسىپ كۇيدى نوسەر سابالاپ...»
ال «سابىر ەتشى» دەپ اتالىپ، وعان جال­عاس اتى قويىلماي كەتكەن جانە ءبىر ۇزاق ولەڭى اقىننىڭ جاستىق سىرلارىنان حابار بەرەدى. اتسىز ولەڭى:
«قاراي-قاراي كوزىمنىڭ نۇرى بىتپەس،
ايتا-ايتا كونىلىمنىڭ سىرى بىتپەس،
جالىن جۇرەك، جاسىن ءتىل، جاس اقىننىڭ

...ول جىلى قاسىم جيىرما بەستە بولاتىن. جاسى ناعىز جىگىتتىك داۋىرگە كىرسە، اقىندىق ساپارى ۇزاق جولعا ءتۇسىپ ەدى. سول جىلدار جازىلىپ، ءوزى قايتىس بولعاننان كەيىن عانا جارىق كورگەن «حان ءتاڭىرى»، «سابىر ەتشى» سياقتى ولەندەرى اقىننىڭ ۇزاق ساپارى ءساتتى بولاتىنىن ايقىنداي­دى. مۇنىڭ العاشقىسىندا شۇبالاڭدىق بايقالا تۇرسا دا، ءتىل بايلىعى قانداي:
«حان ءتاڭىرى جاتىر ەدى ۇيىقتاپ،
ايدى جاستاپ، كوك كورپەسىن تۇيىقتاپ.
حابارشىسى سۇلۋ ساعىم سىلاڭداپ،
جەتىپ كەلدى تىم اسىعىس بۇلاڭداپ،
جايلاپ جىلجىپ ءجۇردى ساعىم جاعالاپ،
حان ءتانىرىنىن كوينى-كونىشىن ارالاپ،
كەنەتتەن بۇلت ءبىر ۇلىپ، ءبىر ابالاپ
توكتى جاسىپ كۇيدى نوسەر سابالاپ...»
ال «سابىر ەتشى» دەپ اتالىپ، وعان جال­عاس اتى قويىلماي كەتكەن جانە ءبىر ۇزاق ولەڭى اقىننىڭ جاستىق سىرلارىنان حابار بەرەدى. اتسىز ولەڭى:
«قاراي-قاراي كوزىمنىڭ نۇرى بىتپەس،
ايتا-ايتا كونىلىمنىڭ سىرى بىتپەس،
جالىن جۇرەك، جاسىن ءتىل، جاس اقىننىڭ
سۇيگەنىنە ارناعان جىرى بىتپەس»، - دەپ باستالادى دا، ءوزىنىڭ قۇمار بولعان قىزدان كوڭىلى قايتىپ، وپىق جەگەن وكىنىشىن باياندايدى. سىرشىل دا، شىنشىل ماحابباتتى ايرىقشا قاسيەت تۇتاتىن اقىن قىزدان ءتۇڭىلىپ، كوڭىل كۇيىنىڭ رەنىشىن داپتەرىنە عانا جازعان ەكەن. قانشا ۇيرەنىسىپ، سىرلاسا جۇرسەك تە، جاستىق جالىننىڭ مۇنداي قالتارىس جايلارىن اشىپ كورگەن جوق ەدى. وتىز سەگىزىنشى جىلى ءبىر كۇنى وتە كوڭىلدى، شابىتتى ءبىر ءساتىن بايقادىم. ەكەۋمىز ماكسيم گوركي اتىنداعى پارككە شىققانبىز. جوقتان وزگەگە كۇلىپ، قاي-قايداعى ءبىر وتكىر سوزدەر تىلىنە وڭاي ورالىپ كەلە جاتتى. سول قالپىندا، وتكەن ءبىر سىرىن اشىپ-اق سالعانى عوي.
- كەشە كەشتە ءبىر قىزىققا دۋشار بولدىم، - دەپ ىركىلىپ قالدى دا، - قىزىق ەمەس پە؟ - دەپ مىرس ەتىپ كۇلىپ الدى. - ورالدا ءبىر قىزعا قۇمار بولعانىم باردى. بولماشى ءبىر نارسەدەن سوڭىمنان ءسوز ەرىپ، كومسومول جيىنىندا تالقىعا ءتۇستىم. الگىدەن كەيىن بۇرىن توننىڭ ىشكى باۋىنداي بولىپ جۇرگەن قىزىم تەرىس اينالىپ جۇرە بەردى. قاتتى رەنجىدىم. مۇڭىمدى كۇندەلىگىمە شاقتىم دا قويدىم. قايتەم، امال نەشىك!.. ال كەشە سول قىزىمدى كورىپ قالعانىم عوي. جايراڭداپ ءوزى كەلىپ قول الىستى. ءىش-باۋىرىما كىرىپ بارادى. عاجاپ تا قىزىق. باسىڭا ءبىر ءىس تۇسكەندە تەرىس اينالىپ، جاقسى كەزىڭدە جىلانداي موينىڭا ورالاتىن قىزعا نە ايتارسىڭ؟ ماحاببات، شىركىن ماحاببات...
وسىنى ايتىپ كىدىرە بەرگەندە، ءبىر سۇراقتى قويىپ قالعام:
- نەسى بار، سۇيگەن ادامىڭنىڭ ونداي قاتەسىن كەشەسىڭ دە. ءوزىڭ بويداقسىڭ. ۇيلەنەرسىڭ، ءتىپتى؟
قاسىم تىكتەپ قارادى دا:
- شىن ايتاسىڭ با؟ - دەپ وزىمە سۇراۋ قويدى. مەن كۇلىپ كەلە جاتىر ەدىم. قۇبىلىسىمدى اڭعارا قويدى:
- باسە... ويناپ ايتىپ كەلە جاتىر ەكەنسىڭ عوي. مەنىڭشە، ماحاببات ءارى بەرىك، ءارى وتە نازىك نارسە. قىلى ۇزىلسە جالعاۋ جوق تا، ءبىر بەرىلگەن ادامنان وزگەگە بۇرىلۋ جوق. انا قىزعا دەگەن ماحابباتىمنىڭ قىلى ءۇزىلىپ كالعان-دى. ەندى قايتىپ جالعارمىن؟ ال ونىڭ ماحابباتى تالاي ءۇزىلىپ، تالاي جالعانسا كىم ءبىلىپتى... ۇيلەنۋ اسىعاتىن جاي ەمەس. ىزدەپ ءجۇرمىن. قاتالاسىپ اداسۋىم دا ءمۇم­كىن. بىراق تاپقانشا شارشاماسپىن. شىن ماحابباتىم قازىر تابىلدى - ولەڭىم بار. مۇمكىن ءتىپتى ودان ارتىك سىرلاسىم ومىردە بولماس تا...
وسىنداي كوڭىلدى ساتىندە قاتار جۇرگەن دوسىنان ەشتەڭەنى دە ىرىكپەستەن، بار شىنىن اقتارىپ سالاتىن. تۇپتەگى ءبىر ويلارىن، نە جايىندا جازاتىنىن دا ورتاعا سالىپ وتىرۋشى ەدى. ونىڭ «ولەڭنەن ارتىق سىرلاسىم مۇمكىن بولماس تا. شىن ماحابباتىم - ولەڭ» دەگەنى راس تا ەدى. جوعارىدا ايتىپ وتتىك، ونىڭ ەڭ العاشقى العان ءنارى: حالىق جىرلارى، حالىقتىڭ ءان-كۇيلەرى، مۋزىكا، دومبىرا، گارمون، سكريپكا; ەل اۋزىنداعى ونەگەلى ءسوز - ماقال-ماتەلدەر بولسا، اقىندىعىنىڭ سابيلىك شاعىندا بۇل قورلاردى بويىنا ءسىڭىرىپ ءتىلىن بايىتىپ، ۇستارتىپ، ەل ومىرىنەن وقىپ، توقىپ الدى دا، وتىز بەس-وتىز التىنشى جىلداردان باستاپ، ادەبيەت كلاسسيكتەرىن كۇنىعا زەرتتەپ، پۋشكين، لەرمونتوۆ، شەۆچەنكو، بايرون، رۋستاۆەلي، نيزامي، ماياكوۆسكي شىعارمالارىن كوپ اۋداردى.
وسىدان كەيىن-اق قاسىمنىڭ اقىن­دىعى كۇشەيىپ جۇرە بەردى. «بۋراباي تولقىندارى»، «كوكشەتاۋ» سياقتى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ۇزاق ولەڭدەرى، «جامبىل تويىندا»، «قۇپيا قىز»، اۋەلى «ازعىنباەۆ»، كەيىننەن «بيكەش» بولىپ تۇزەتىلگەن داستاندارى وتىز بەسىنشى جىلداردان قىرقىنشى جىلدارعا ەڭكەيگەن داۋىردە اقىننىڭ جىل سايىن بوي سالىپ بىردەن-بىرگە ەسەيىپ قالعانىن بايقاتاتىن ەدى. بۇل ەڭبەكتەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا قالاي تۋعاندىعى جونىنەن سول كەزدە قاتار جۇرگەن جولداستارىنا ءمالىم ەدى. بىزگە دە ءمالىم.
سوعىسقا دەيىنگى ەڭ ۇزاق، ءارى ءماندى ەڭبەگى، اسىرەسە، «قۇپيا قىزدىڭ» تاريحى كوز الدىمىزدا. وتىز توعىزىنشى جىلى لەنين كومسومولىنىڭ جيىرما جىلدىعى تويلاناتىن بولدى. سوعان ارناپ قازاقستان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتى الدىن الا پوۆەست، پوەمالارگا بايگە جاريالادى. جاسىرىن اتپەن ءبارىمىز دە جارىسىپ كەپ كەتتىك. جيىرما جىلدىق وتكەننەن كەيىن بارىپ جيۋري­دىڭ قورىتىندىسى شىقتى: پوەمالاردان قاسىمنىڭ «قۇپيا قىزى»، ديحاننىڭ، قاليجاننىڭ، قاپاننىڭ پوەمالارى، مەنىڭ «ارمان اعىسى» اتتى پوۆەسىم سىيلىققا ءىلىندى. ءالى ەسىمدە: قازاقستان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتى وندا وسى كۇنگى ۇكىمەت ۇيىندە بولاتىن. ءبىر ءساتتى كەشتە ءبارىمىز العىسپەن قاتار سىيلىعىمىزدى الىپ قايتتىق. ال قىر­قىنشى جىلى كومسومول باسپاسى پوەمالاردى ءبىر بولەك ەتىپ باسىپ شىعاردى. بايگە قورىتىندىسى جاريالانباستان بۇرىن گازەت، جۋرنالدار بەتىندە اتالعان پوەمالار دا، جەكە پوۆەستەر دە كەيى تۇتاس، كەيى ءۇزىندى ەسەبىندە باسىلعان-دى.
قىسقاشا تۇيسەك، مەنىڭشە، قا­سىم­نىڭ تۆورچەستۆولىق ءۇش مەكتەبى بولدى دەر ەدىم. ءبىرىنشى مەكتەبى - جوعارىدا ايتىلعان حالىق قاينارى، ەكىنشى مەكتەبى - ادەبيەت كلاسسيكتەرى، ءۇشىنشى مەكتەبى - ەڭ ۇلكەن مەكتەپ - بولشەۆيكتىك باس­پاسوز. ارينە، جاراتىلىسىندا دارىنى جوق ادام كانشا توپەلەگەنمەن اقىن بولمايدى عوي. وعان ەشكىم دە داۋلاسا الماس. ايتسە دە اقىندى وسىرەتىن، جەتىلدىرەتىن ءوز زامانى، ورتاسى، ومىردەن وكۋ، توقۋ. تاپ وسى جونىندە كوپ جىلدار باسپاسوزدە قىزمەت ەتۋ قاسىمعا شىن ماعىناسىنداعى مەكتەپ بولدى.
ول اۋەلى «قىزىل اسكەر»، «ەكپىندى قۇرىلىس»، «لەنينشىل جاس»، ودان سوڭ «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرىندە جالعاسىنان ون شاقتى جىل قىزمەت ەتتى. گازەتتە قىزمەت ەتۋدىڭ پايداسى كوپ. ءبىر ماقالا جازۋدىڭ وزىندە قانشا ماتەريالدى اقتارىپ، قانشاما ويلار كەشىپ، پىكىرىڭدى تۇيىندەپ الاسىڭ. ءبىر ماسەلە جايىندا ويلانىپ كەلگەن ءتۇيىنىڭدى كەيىننەن كەستەگە، بەينەگە اينالدىرساڭ كوركەم شىعارما تۋىپ قالۋى عاجاپ ەمەس قوي. ءيا، ءبىر وچەرك، ءيا، ءبىر فەلەتون ماتەريالدارىنان دا ۇلكەن شىعارماعا نەگىز توسەلۋى مۇمكىن. ونىڭ ۇستىنە گازەت جۇمىسى ىسكەرلىككە، ەل ءومىرىن نەعۇرلىم جاقسىراق بىلۋگە تالپىندىرادى. قاسىم وسىنداي ىسكەر بولىپ ءوستى. جاريالانعان باس ماقالا، وچەرك، يا، فەلەتون، سىن ماكالا ءوز الدىنا، حات قورىتۋ، اۋدارمامەن دە ءجيى شۇعىلدانىپ، گازەتتىڭ كادىمگى «قارا جۇمىسىن» ول كوپ اتقاردى. كۇنبە-كۇنگى كەلەلى جيىنداردا دا، ەل اراسىندا دا كوپ بولدى. سونىڭ ءبارى قاسىمدى ەل ومىرىمەن، پارتيامىزدىڭ ءار كەزدە العا قويعان ۇلى ماقساتتارىمەن تىعىز بايلانىستىردى. قاسىم وسىنىڭ پايداسىن كورىپ، تەل ءوستى.
بىراق تا اركىمدە ءارتۇرلى مىنەز بولادى عوي. ول ەرەكشە دارقان، ءوزى ءجون دەگەن جاقتان اۋمايتىن ءبىر بەت، كەزى كەلگەندە ونى-مۇنىعا قارايلامايتىن اق كوڭىل دە اڭقىلداق، ءسابي مىنەزدى جىگىت بولدى. سەنگەن ادامىنا جۇرەگىن دە سۋىرىپ بەرگەندەي ادال جان ەدى. وتىز سەگىز، وتىز توعىز، قىرقىنشى جىلدارى، قىرىق ءبىرىنشى جىلى مايدانعا كەتكەنشە وتە-موتە جۇپ جازباي بىرگە بولاتىن جولداس­تارى - قاليجان، قاپان، ءانۋار وماربەكوۆ، جۇماعالي ساين، قابىش سيرانوۆتار ەدى. ىشىندە ءبىز دە بار ەدىك. ءانۋار - وتە ءبىر كۇلدىرگى، جۇرگەن جەرىن ءماز ەتەتىن، ءوزى جاقسى ءانشى، ازىلكەش جىگىت ەدى (مايداندا قازا تاپتى). ول قايتىس بولعاندا قاليجان جاقسى ولەڭ جازدى:
«جىگىت ەدى ءازىلى بار، ءانى بار،
جىگىت ەدى ءبىزدىڭ ەركە ءانۋار.
جىگىت ەدى، بوزداعى ەدى حالقىمنىڭ
ەركىن ەركە جايراڭداعان جانى بار».
وسى ولەڭدى قاسىم مىنەزىنە ارناپ ايتۋعا دا بولار ەدى. ونىڭ ءوزى جازعان «اقىن مىنەزى» دەگەن ولەڭىندە ءوز باسىنا لايىق ايتىلعان سوزدەر بار:
«اكىننىڭ الا قۇيىن مىنەزى بار،
جانىنىڭ جەلى جوقتار قايتىپ ۇعار...
سارى اياز ساقىرلاعان ۇسكىرىكپىن،
كەيدە جاز، كەيدە كۇزبىن، كەيدە بۇلتپىن...
تابيعات اناما مەن تارتىپ تۋعام،
تۋعاندا كۇن نۇرىمەن بەتىم جۋعام...»
شىندىعىندا دا، تابيعاتتىڭ اۋما­لى-توكپەلى، كەيدە اشىق، كەيدە جاۋىن مەزگىلدەرىندەي ەركىن دە، ەركە، جايراڭداعان جانى بار قاسىم، ءار ورايدا ءارتۇرلى مىنەز كورسەتەتىن. قىرقىنشى جىلى ۇيلەنگەنىنە جىل تولماي-اق، ال­عاشقى نەكەلى بولعان ايەلىنەن ايرىلىپ كەتتى. ول مىنەزىن وعاش كوردىك تە، سوكتىك تە. بىراق قايىسپادى. دالەلى قانداي ەدى؟ - «قوسىلماي جاتىپ جالعان سويلەيتىنىن ءبىلىپ قالدىم. بارا-بارا نەبارقادار تاپتىرادى؟!». بىرقاتار جولداستارى وعان وكپەلەدى. ءوز دەگەنىنەن باسقانى ول ءجون كورگەن جوق. سول بەتىنشە كاتتى سىناعان جولداستارىنا رەنجىپ ءجۇرىپ، ارمياعا اتتانعانىندا دا، ءتىپتى مايداندا جۇرگەندە دە ءبىر كەزدەگى رەنىشىن ۇمىتپادى.
البەتتە جولداستىق سىن ءبىر باسقا عوي. كەيبىرەۋلەر قاسىمعا جامانات تاعىلعان كەزدى پايدالانىپ، ونى مۇقاتۋ نيەتىندە بولماعاندى بولدى دەپ وسەك-اياڭ تاراتقان جايلار دا بار ەدى. وندايعا جانى توزبەيتىپ ءسابي مىنەزدى قاسىم مايداندا ءجۇرىپ عاليعا جازعان العاشقى حاتىندا:
«زاماننىڭ جەڭىل اۋىز جەڭتەلمەنى،
ماقتار ەد ءولىپ كەتسەم ەرتەڭ مەنى.
قيسايىپ، قىڭىرلىقپەن كەلەم ولمەي
باتقان جوق سوعىستىڭ دا وت شەڭگەلى»،-
دەگەن ءبىر وتكىر سوزدەردى دە شىعارىپ ەدى. مۇندا تۇرعان قاتە جوق. اقىننىڭ وزىنە ءتان مىنەزىن اشىپ تۇرعانى ايقىن.

قاڭتار، 1956 جىل

عابدول سلانوۆ