قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىندا ەتنوسارالىق كەلىسىم باستى ءرول اتقارعانىمەن، ونىڭ جۇزەگە اسۋ مەحانيزمدەرى ءومىر تالابىنا ساي ايقىندالماعان. ەل قاۋىپسىزدىگىنىڭ ىشكى سيپاتى اتالمىش سالاعا باسىمدىق بەرىلگەنىمەن، ونىڭ ساياسي نەگىزدەمەسى ەلدەگى ۇساق ەتنوستاردىڭ مۇددەسىن قازاق ۇلتى مەن قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسى ەسەبىنەن قامتۋ قولعا الىنعان. بۇل سايىپ كەلگەندە ءوزىن اقتايتىنداي ساياسي تەتىك بولماي وتىر. مۇنىڭ سالدارىن سوڭعى جىلدار ىشىندە ەلدە بولىپ جاتقان ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ ورىن الۋىنا اكەلىپ سوعۋدا.

قازاقستانداعى ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ ءوزى نە نارسەگە نەگىزدەلگەنىن ايىرۋ قيىن. ءبىر قاراعاندا، ەلدەگى ازاماتتاردىڭ قۇقىق تەڭدىگى عانا ەمەس، ەتنوستاردىڭ دا تەپە-تەڭدىگى ساياسي جالاۋشا جەلبىرەيدى. الايدا، بۇل تەڭدىكتىڭ تامىرى نەدە ەكەندىگى جانە قانداي كريتەريلەرگە نەگىزدەلگەندىگى تۇبىرىمەن انىق ەمەس. عىلىمي نەگىزسىز جانە زەرتتەمەسىز قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتاۋىنىڭ وزىنەن «حالىقتارى» ءسوزىنىڭ جۋىردا عانا ىعىسۋى مەملەكەتتىڭ سۋبەكتىلىك سيپاتىندا قانداي قاۋىپتىڭ بولىپ كەلگەندىگىن كورسەتىپ بەردى. بۇل قۇرىلىم قازىرگى كەزدە كونستيتۋتسيالىق قايشىلىققا ۇرىندىرىپ وتىرعان زاڭنامالىق كوپ فاكتوردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىندا ەتنوسارالىق كەلىسىم باستى ءرول اتقارعانىمەن، ونىڭ جۇزەگە اسۋ مەحانيزمدەرى ءومىر تالابىنا ساي ايقىندالماعان. ەل قاۋىپسىزدىگىنىڭ ىشكى سيپاتى اتالمىش سالاعا باسىمدىق بەرىلگەنىمەن، ونىڭ ساياسي نەگىزدەمەسى ەلدەگى ۇساق ەتنوستاردىڭ مۇددەسىن قازاق ۇلتى مەن قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مۇددەسى ەسەبىنەن قامتۋ قولعا الىنعان. بۇل سايىپ كەلگەندە ءوزىن اقتايتىنداي ساياسي تەتىك بولماي وتىر. مۇنىڭ سالدارىن سوڭعى جىلدار ىشىندە ەلدە بولىپ جاتقان ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ ورىن الۋىنا اكەلىپ سوعۋدا.

قازاقستانداعى ەتنوسارالىق كەلىسىمنىڭ ءوزى نە نارسەگە نەگىزدەلگەنىن ايىرۋ قيىن. ءبىر قاراعاندا، ەلدەگى ازاماتتاردىڭ قۇقىق تەڭدىگى عانا ەمەس، ەتنوستاردىڭ دا تەپە-تەڭدىگى ساياسي جالاۋشا جەلبىرەيدى. الايدا، بۇل تەڭدىكتىڭ تامىرى نەدە ەكەندىگى جانە قانداي كريتەريلەرگە نەگىزدەلگەندىگى تۇبىرىمەن انىق ەمەس. عىلىمي نەگىزسىز جانە زەرتتەمەسىز قۇرىلعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى اتاۋىنىڭ وزىنەن «حالىقتارى» ءسوزىنىڭ جۋىردا عانا ىعىسۋى مەملەكەتتىڭ سۋبەكتىلىك سيپاتىندا قانداي قاۋىپتىڭ بولىپ كەلگەندىگىن كورسەتىپ بەردى. بۇل قۇرىلىم قازىرگى كەزدە كونستيتۋتسيالىق قايشىلىققا ۇرىندىرىپ وتىرعان زاڭنامالىق كوپ فاكتوردىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.

اسسامبلەيانىڭ قۇرىلۋ ماقساتى مەن قالىپتاسۋ ءادىسى دە، جولى دا ساياسي جانە زاڭدىق قيسىنعا كەلمەيدى. ەگەر اسسامبلەيانىڭ ماقساتى ەلدەگى ۇساق ەتنوستاردى قازاق ۇلتىمەن تەڭەستىرۋ بولسا، ونىڭ تۇبىندە قانداي پيعىل جاتسا دا، مەملەكەتتىڭ ۋنيتارلىق قۇرىلىمى مەن مۇراتىنا قاراما-قايشى. ال اسسامبلەيا مارتەبەسىنىڭ انىقتالماعاندىعى ءوز الدىنا، ەندى ونىڭ اتىنان مەملەكەتتىك باستى ورگانداردى جاساقتاۋ مۇمكىندىگىنىڭ  جارتىلاي زاڭدانۋى ەلدىڭ ىشكى ساياساتىن تۇيىققا تىرەيتىن تاعى ءبىر فاكتورعا اينالاتىن ءتۇرى بار. ماسەلەن، دەموكراتيالىق تا، زاڭدى جولعا دا تاتىمايتىن ادىسپەن اسسامبلەيا اتىنان پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توعىز دەپۋتاتىنىڭ سايلانباي تاعايىندالۋى (سايلاۋ تەك قانا سايلاۋشىلار تاراپىنان اتقارىلاتىن اكت) ازاماتتار تەڭسىزدىگىنىڭ جاڭا كورىنىسىن ايگىلەپ وتىر. ونىڭ ۇستىنە ۇساق ەتنوستاردىڭ تىكەلەي جوقشىلارى پارلامەنت دەڭگەيىندە پايدا بولىپ، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە قازاق ەتنوسىنىڭ مۇددەسىن قورعايتىنداي زاڭدىق موتيۆاتسياعا نەگىزدەلگەن مانداتتى تۇلعا بولماي قالۋدا. مۇنىڭ ءوزى قازاق ۇلتى تاراپىنان زور قارسىلىق تۋىنداتۋدا. ءسويتىپ، و باستا ەلدەگى ەتنوسارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋعا ءتيىستى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ميسسياسى كەرەعارلىققا تاپ بولۋدا.

ونىڭ ۇستىنە ءسوز ەتىپ وتىرعان ورگاننىڭ نە مەملەكەتتىك ەكەنى، نە قوعامدىق ەكەنى بەلگىسىز، مارتەبەسى ايقىندالماسا دا، جوعارعى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن تەڭەستىرىلۋى ەلدىڭ ستراتەگيالىق ساياسي باعىتىنا ۇلكەن وزگەرىس اپارۋعا يتەرمەلەۋدە. ماسەلەن، 2030 جىلعا دەيىنگى ەلدىڭ ستراتەگيالىق دامۋ پروگرامماسىنا سايكەس بولاشاقتا ازاماتتاردىڭ ەتنوستىق تەگىن مويىنداماۋ ارقىلى قازاقستاندىق ۇلت اتالماقشى كوسموپوليتتىك پيعىل وسى جايتتان تۋىنداپ وتىرعان ساياسي سالدار دەۋگە بولادى. بۇل پيعىلعا قازاق حالقى تۇگىلى ۇساق ەتنوستاردىڭ ءوزى وزدەرىنىڭ جۇتىلۋ قاتەرى رەتىندە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى.

اسسامبلەيانى قۇرايتىن ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردىڭ جاساقتالۋى دا كوكەيگە كوپ تۇيتكىل تۋىنداتاتىن ماسەلە. قازىرگى كەزدە قازاقستانعا كەزدەيسوق كەلگەن كەز كەلگەن ازاماتتار توبىنىڭ الدەبىر ەتنوسقا بىرىگۋ كورىنىسى ساياسي جانە زاڭدىق مارتەبەگە يە بولا بەرەتىن ءتۇرى بار. قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن ءبىر ەتنوسقا بىرىككەن ونشاقتى ازاماتى ەلدىڭ كەز كەلگەن وڭىرىندە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەني ورتالىق قۇرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىر. ماسەلەن، تارازدىق دۇڭعاندار استاناعا ساۋدامەن جايعاسىپ الىپ، اسسامبلەيا مەن ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى تاراپىنان تەگىن تاراتىلاتىن گرانتتى الۋ مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزۋ ءۇشىن تاعى دا ەلوردادا ۇلتتىق مادەني ورتالىق قۇرىپ العان، سولتۇستىككە بۇرىن سوڭدى جولاماعان ۇيعىر، وزبەك، تاجىكتەر دە ءبىر ءبىر وتاۋ تىگىپ ۇلگەرىپتى. شىن مانىندە استانادا گاستەربايتەرلەردەن وزگە مۇددەلى بولىپ وتىرعان اتالمىش ەتنوستىق توپ بار دەۋگە بولمايدى.

استانا قالاسى بوي كوتەرگەلى جينالعان ءتۇرلى ەتنوستىق شەتەلدىك توپتارعا دەيىن ۇلتتىق ورتالىقتار قۇرۋ مۇمكىندىگى ەشبىر ناقتى تالاپسىز، كريتەريسىز تۇردە مادەني ەتنوستىق وشاقتارىن قۇرۋمەن بىرگە كاسىپتىك نىساندارعا دا يە بولۋدا. مىسالى، ۋكرايندار استانا ماڭىنان گەكتارلاپ جەر الۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مادەني ىقپالدارىن كۇشەيتۋدى قولعا الۋدا، وعان ۋكراينا  ەلشىلىگى قارجىلاي جانە زاتتاي جاردەم بەرمەك بولعانى بار (ونىڭ قانشالىقتى ناتيجەسى بارىنان حابارسىزبىز), ونىڭ ۇستىنە قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى تاراپىنان بولىنەتىن گرانت تاعى بار. وسىنداي ماقساتپەن ەلوردا ماڭىنان ۇيعىرلار دا قاۋىمداسقان تۇردە جەر تەلىمىن الۋدا. بولگارلار پاۆلوداردان جەر ىزدەۋدە. ءبىر قاراعاندا، مۇندا تۇرعان ەشتەڭە دە جوق سەكىلدى، ۇساق ەتنيكالىق توپتارعا مادەني مۇمكىندىك بەرىلىپ جاتقانداي سىڭاي بار.

الايدا، بۇل تەرەڭ ويلاستىرىلىپ، ادىلەتتى سيپات الىپ وتىرعان شارا ەمەس. ەلدەگى ۇساق ەتنوستىق توپتار اراسىندا كەلىسىمدى نىعايتۋدان گورى ەگويستىك ءوزارا باسەكە بارى انىقتالا تۇسۋدە. ەلدە كىمنىڭ ىقپالى مەن مۇمكىندىگى مول بولسا، سول قارپىپ قالۋعا تىرىسۋدا. مىسالى، بايىعىش تا بىرىككىش وكىلدەرى ارقاسىندا كارەي دياسپوراسى دا وزدەرىن ماتەريالدىق جانە مادەني جاعىنان اجەپتاۋىر ەركىن سەزىنۋدە. ال، نوعاي، قاراقالپاق سەكىلدى جوقشىسى جوق ەتنوستىق توپتاردىڭ حالى كەرىسىنشە مۇشكىل. ءسويتىپ، ەلدەگى ءاربىر بيلىكتەگى ىقپالدى نەمەسە باقۋاتتى ەتنوس وكىلى ءوز ەتنوسىن ساياسي الەمگە جەتەلەيتىن لوكوموتيۆتىڭ ءرولىن اتقاراتىنداي احۋال قالىپتاسقان.

اسسامبلەيا تاراپىنان ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان شارالاردىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتىپ جاتقانىنا كۇمان كەلتىرەرلىكتەي جاعدايلار دا ورىن الۋدا. مىسالى، انا ءبىر جىلى تىلدەر مەرەكەسى كۇنى استانانىڭ ورتالىق ستاديونىندا ەتنوسارالىق سپورت جارىسى بولىپ ءوتتى. سول جارىستاعى ايەلدەر اراسىندا وتكەن قولكۇرەس ناتيجەسىندە دۇڭعاندار مەن تاجىكتەردىڭ اراسىندا توبەلەس بولا جازداعانى بار. بۇل شارانىڭ نە ماقساتتى كوزدەگەنى دە بەلگىسىز، سپورتتى ناسيحاتتاۋ ما، الدە ەتنوستاردى سپورتتىق باسەكەسىن ارتتىرۋ ارقىلى كيكىلجىڭگە ۇرىندىرۋ ما؟ مۇنداي ەتنوسارالىق سپورت باسەكەسى كىمگە كەرەك ەدى دەگەن ساۋال وزىنەن ءوزى تۋىندايدى. مۇنىڭ ءوزى اسسامبلەيا تاراپىنان بولىنەتىن قارجىنىڭ جۇمسالۋىن ويلاستىرىلماعانى، ارنايى جوبا رەتىندە راسىمدەلمەگەنى كوزگە قوراش كورىنەدى.

جالپى، ەلدەگى ەتنوسارالىق ساياسات شىنايىلىقتان گورى سىرت كوزگە جاقسى اتتى بولۋدى كوزدەگەن جالاڭ ناسيحاتتان تۇراتىندىعى بارعان سايىن اشىلا باستاۋدا. بىرنەشە جىل بۇرىن ءبىرىنشى مامىردا قازاقستان حالىقتارىنىڭ بىرلەسۋ كۇنى اتالاتىن مەرەكەگە بايلانىستى استانا قالالىق كىشى اسسامبلەيا مۇشەلەرى بولىپ تابىلاتىن ءتۇرلى ەتنوستىق مادەني ورتالىقتار وزدەرىنىڭ ونەرلەرىن دايارلاۋ ساتىندە ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردىڭ باسشىلىعى مىندەتسىپ، بۇلدانا وتىرىپ، كىشى اسسامبلەيا حاتشىسىنا باعىنباي ونى جىلارمان ەتكەنى بار. سوعان قاراعاندا، كىشى «ۇلتتاردىڭ» شارۋاسى ابدەن تۇگەلدەنىپ، مەملەكەتتىڭ قامقورلىعى ولار ءۇشىن مىندەتتى الديگە اينالا باستاعان سەكىلدى. ءتىپتى، ءار ۇلتتىڭ ءانىن شىرقاپ، كيىمىن كيىپ، ءبيىن بيلەپ جۇرگەن قازاقتىڭ ۇل-قىزدارىن كورگەندە نە دەرىڭدى بىلمەيسىڭ!

ءبىر قىزىعى، بىرنەشە ءجۇز مىڭداعان قازاقتار اتىنان استانالىق اسسامبلەياعا تەك  ءبىر عانا «ءتىل جانە مادەنيەت» قوعامدىق بىرلەستىگى ەنگەن. شىن مانىندە اسسامبلەياعا ەنۋ ءتارتىبى  مەن تالابى تياناقسىز، ناقتى ايقىندالماعان. استانادا تۇراتىن كەزدەيسوق كەلگەن ون جاپون دا، بوگدە پلانەتالىق پريماتتار دا قازاقتىڭ تولقۇجاتىن قولعا تۇسىرسە بولعانى، ۇلتتىق ورتالىق قۇرىپ الاتىن قۇقىعى بار، ال ون ميلليون قازاق تا ولارمەن تەڭەستىرىلىپ، ءبىر ۇيىممەن بارلىق مادەني مۇمكىندىگىن دامىتۋعا قاناعات ەتۋدە.

باسقا جاعىنان العاندا اسسامبلەيا قۇرامىنىڭ بىرىڭعاي ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتارمەن بىرگە قوعامدىق ساياسي قوزعالىستاردان دا قۇرالعانى تاڭ قالارلىق جاعداي. «لاد»، سلاۆيان قاۋىمداستىعى مەن كازاكتار قوعامىن قانداي ەتنوستىق مادەني ورتالىقتارعا جاتقىزۋعا بولاتىنى تۇسىنىكسىز.

قازاقستانداعى ۇلت پەن ەتنوس جانە ەتنوستىق توپ ۇعىمدارى اجىراتىلماعان. ەلدەگى ەتنوستاردىڭ ەرىكسىز ساياسيلانۋى بارعان سايىن تەرەڭدەي ءتۇسىپ، ونىڭ ارتى ەتنوسارالىق شيەلەنىسكە اپاراتىن ءتۇرى بار. بۇل جاعدايدى ۇيلەستىرىپ، باقىلاپ وتىرعان مامان دا، ورگان دا جوق. قازىرعى اسسامبلەيا اتالاتىن مەملەكەتتىك قۇرىلىم تەك قانا دياسپورالارعا قارجى تاۋىپ بەرىپ، سولاردىڭ مۇددەسىن كوزدەۋ ارقىلى الگى اسسامبلەياداعى جەكەلەگەن قازاق قىزمەتكەرلەرى وزدەرىنىڭ دە جەكە مانسابىن كوزدەيتىندەي احۋال ورناعان.

ال، ەلدەگى قازاق ەمەستەردىڭ قازاقتارعا قاتىناسى جالاڭ ۇران مەن ناسيحاتقا قۇرىلعانىن ەسكەرسەك، مۇنىڭ ارتى جاداعاي ساياسي ناتيجەگە ۇرىندىراتىنى ءسوزسىز. ەلدى ەگەسىزدىك بيلەپ بارا جاتقانداي اسەر بار. قازاققا دەگەن قۇرمەت ەمەس، ونى مۇسىركەۋ ورىن العان.

جوعارىدا اتالعان ۇلتتىق ورتالىقتاردىڭ بەلسەندىلەرى قازاقستاننىڭ پاتريوتتارى ەمەس، ەڭ الدىمەن وزدەرىنىڭ تاريحي وتاندارىنىڭ وسىنداعى ءبىر بولشەگى سەزىنەدى. استاناداعى بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايىندا رەسپۋبليكا كۇنىنە ارنالعان ۇلتىق مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىر كونتسەرتى كەزىندە ارميانداردىڭ كوركەمونەرپازدارى ارقالارىنا بادىرايتىپ «ارمەنيا» دەپ جازىپ الىپتى. ءسويتىپ، ولاردىڭ قاي ەلدىڭ رەسپۋبليكا كۇنىن تويلاپ جۇرگەنى كۇدىك كۇيىندە قالدى. ايتا بەرسە، مۇنداي كورىنىس جەتكىلىكتى. ماسەلە، ەلدەگى ەتنوس وكىلدەرىنىڭ قازاقتى نە قازاقستاندى مەنسىنبەۋىندە ەمەس، ەتنوسارالىق ساياساتتىڭ بەيباستاق كەتۋىندە جانە ەلدىڭ ەتنوستىق ساياسي مارتەبەسىنىڭ ناقتى ايقىندالماۋىندا. بۇل سالانىڭ ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنىڭ ماڭىزدى بولىگى رەتىندە ساليقالى ساياساتقا اينالماي وتىرعاندىعىندا.

قازاقستانداعى ەتنوسارالىق كەلىسىم ىشكى ساياسي ساۋداعا اينالماس ءۇشىن، جوعارىداعى جايتتاردى اتاي كەلىپ، مىناداي ۇسىنىستاردى العا تارتۋدى ءجون كورەمىز:

1. قازاق حالقىن مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتىندە رەسمي تۇردە مويىنداۋ قۇجاتى كەرەك;

2. اتالعان قۇجات قازاق ۇلتىنىڭ ميسسياسى مەن ونىڭ رۋحاني-مادەني دامۋ تۇجىرىمداماسىن جانە باعدارلاماسىن قامتۋى كەرەك;

3. ەلدەگى ەتنوستىق توپتاردىڭ مادەني ساقتالۋى جونىندەگى ءوز الدىنا بولەك باعدارلاما جاسالۋى كەرەك;

4. قازاقستاندى ەتنوستىق ساياسيلانۋدىڭ قۇربانى ەتكەلى وتىرعان اسسامبلەيا اتالاتىن جاساندى زاڭسىز ورگاننان قۇتقارۋ كەرەك;

5. ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتاردىڭ زاڭدىق فورماسى ناقتىلانىپ، ولاردىڭ قۇرىلۋ جانە جاساقتالۋ جولدارى زاڭداندىرىلۋى قاجەت;

6. ۇلتتىق-مادەني ورتالىقتار، ەتنوستىق-مادەني ورتالىقتار اتالىپ، ولاردىڭ قىزمەت ەتەتىن ەتنوستىق توپتارى ساندىق جانە ساپالىق جاعىنان اجىراتىلۋى كەرەك جانە ولاردىڭ قىزمەتتەرىن تۇراقتى باقىلايتىن، مونيتورينگ جاسايتىن، سونداي-اق ماتەريالدىق جاعدايدى ۇيىمداستىراتىن ارنايى تىگىڭكى باعىتتاعى قۇرىلىم بولۋى كەرەك;

7. ەتنوسارالىق كەلىسىم شارالارى مەن ەتنوستىق مادەني تالاپتاردى ورىنداۋ شارالارى ءبىر-بىرىنەن اجىراتىلاتىنداي ناقتى جوبالار بىلىكتى مامانداردىڭ قاتىسىمەن جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت.

«اباي-اقپارات»