زۇلحارناي سەيىتوۆ: قازاق تاعامدارىن ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ ءۇشىن ارنايى قاۋلى، نە مىقتى زاڭ كەرەك
قازاقتىڭ بال سۋسىنى قىمىزدى زەرتتەۋگە بۇكىل عۇمىرىن ارناعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زۇلحارناي سەيىتوۆپەن جاقىندا، الماتىدا جولىعىپ، كوكەيدە جۇرگەن بىرقاتار سۇراققا جاۋاپ بەرۋىن وتىنگەنبىز.
- زۇلحارناي سەيىتۇلى، ۇستا پىشاققا جارىمايتىننىڭ كەرى كەلىپ، بارىمىزدى باعالاپ كورسەتە الماعاندىقتان با، ءبىرىمىز بال قىمىز، ءبىرىمىز سارى قىمىز دەپ تامسانىپ جۇرگەن قىمىزىمىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعى گانس تسولمان دەگەن نەمىستىڭ قانجىعاسىندا كەتىپتى. ءسىزدىڭ بۇدان حابارىڭىز بار ما؟
قازاقتىڭ بال سۋسىنى قىمىزدى زەرتتەۋگە بۇكىل عۇمىرىن ارناعان قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن عىلىم قايراتكەرى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زۇلحارناي سەيىتوۆپەن جاقىندا، الماتىدا جولىعىپ، كوكەيدە جۇرگەن بىرقاتار سۇراققا جاۋاپ بەرۋىن وتىنگەنبىز.
- زۇلحارناي سەيىتۇلى، ۇستا پىشاققا جارىمايتىننىڭ كەرى كەلىپ، بارىمىزدى باعالاپ كورسەتە الماعاندىقتان با، ءبىرىمىز بال قىمىز، ءبىرىمىز سارى قىمىز دەپ تامسانىپ جۇرگەن قىمىزىمىزدىڭ اۆتورلىق قۇقىعى گانس تسولمان دەگەن نەمىستىڭ قانجىعاسىندا كەتىپتى. ءسىزدىڭ بۇدان حابارىڭىز بار ما؟
- (عالىم ويلانىپ وتىرىپ قالدى.) قىمىزدىڭ الەمدەگى ءبىرىنشى پاتەنتى قازاقتا. № 330. مۇنى ءبىر دەپ قويىڭىز، ەكىنشى - قۇرعاق قىمىز ۇنتاعىنىڭ، ءۇشىنشى - شۇباتتىڭ، ءتورتىنشى - قويىتىلعان قىمىزدىڭ، بەسىنشى - بيە ساۋمالىنىڭ، التىنشى - شۇبات ۇنتاعىنىڭ، جەتىنشى - بيە ءسۇتىن انىقتايتىن ءادىستىڭ، سەگىزىنشى - قازاق بالزامىنىڭ پاتەنتى ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇر. پاتەنت تۋرالى اڭگىمە قوزعاپ جۇرگەن باۋىرلارىم ءتىرى سەيىتوۆتى شاقىرىپ سۇراسا، توقسانعا قاراعان جاسىمدى ەلەمەي، بارىپ ايتىپ بەرەر ەدىم. مەن قىمىزدى زەرتتەگەلى 60 جىلدان اسىپ كەتتى. تالاي ەمەن ەسىكتى اشتىم، توردە وتىرعان ازاماتتارعا «بىزدەردە مىنانداي بار، مىنانداي بار» (سۇلتانماحمۇت) دەدىم. «جاقسى» دەگەن سوزدەردى ەستىپ، ءۇمىتىمدى ۇكىلەدىم. ساعىم سىنعان تۇستار دا، قولىمدى ءبىر سىلتەپ، تەرىس اينالعان ساتتەرىم دە از ەمەس. ارتىنان ۇلتتىق رۋحى اتويلاپ تۇرعان ءبىر ازاماتتى كورىپ قالسام، نە جىلى ءسوزىن ەستىسەم، قايتادان اتقا قوندىم.
- اراق داۋىرلەپ، سىرا قولدان تۇسپەي تۇرعاندا ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەگەن قىمىزدى زەرتتەۋگە قالاي كەلىپ ءجۇرسىز؟
- مەن جوعارى ءبىلىمدى ومبىدا الدىم. بۇكىل فاكۋلتەتتە جالعىز قازاق ەدىم. قولدا باردا التىننىڭ قادىرى بولعان با؟! كەۋدەڭدە ساۋلە بولسا، سىرتتا جۇرگەندە ۇلتىم، جۇرتىم دەگەندە نامىستان جۇرەگىڭ تايداي تۋلايدى. مەن وزگەلەرگە حالقىمنىڭ جاقسى ۇلگىسىن ماقتانىشپەن ايتاتىن ەدىم. ونى دالەلدەيتىنمىن. ۇلتتىق سۋسىنىمىز قىمىز دەپ كەۋدەلەيتىنمىن. جوعارى وقۋ ورنىن ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ينجەنەر-تەحنولوگى دەگەن ماماندىق بويىنشا ءبىتىردىم. بۇل 1951 جىل بولاتىن. سودان مەنى اسپيرانتۋراعا قالدىردى. ديسسەرتاتسيا تاقىرىبى قىمىزدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا پايداسى تۋرالى بولدى. جەتەكشىم وتە ءبىلىمدار پروفەسسور يا.س.زايكوۆسكي ەدى. ول كىسىنىڭ جارى نادەجدا نيكولايقىزى دا پروفەسسور ەدى. ول ششۋچينسك، كوكشەتاۋ قالالارىنداعى تۋبەركۋلەز ديسپانسەرىندە مەدبيكە بولىپتى. مەنىڭ تالپىنىسىمدى ەكەۋى دە قۋانا قۇپتادى. تاقىرىپتى بەكىتۋ ءۇشىن وقۋ ورنىنىڭ عىلىم ءجونىندەگى پرورەكتورىنا باردىق. ول «ءبىز حح عاسىردا، اتوم ءداۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. ال سەندەر ارتقا كەتىپ، سكيفتەر تۇتىنعان قىمىزدان عىلىم جاساماقسىڭدار ما؟ بۇل العا ۇمتىلۋ ەمەس، كەيىنگە شەگىنۋ عوي»، دەپ مۇرنىن ءشۇيىردى. جەتەكشىم ونىڭ ايتقانىنا كەلىستى. مەن كونىڭكىرەمەپ ەدىم، تالاسىپ قايتەسىڭ، بىلايشا زەرتتەي بەر دەدى. سويتسەم، زايكوۆسكي اشىق پىكىرلەرى ءۇشىن ورتالىقتان وڭىرگە قۋىلعان عالىم بولىپ شىقتى. ديسسەرتاتسيانى قورعاپ، كانديدات دەگەن اتاقتى العان سوڭ، ەلگە قايتۋعا ءبىرجولا بەكىندىم. الماتىعا كەلىپ، جوعارى وقۋ ورىندارىن ارالاپ كوردىم. سول كەزدە بۇرىنعى زووتەحنيكالىق مال دارىگەرلىك ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، اتاقتى عالىم فازىل مۇحامەدقاليەۆ ەكەن. ول كىسى ءۇي بەرەمىن، كەل دەدى. ماعان كەرەگى دە سول ەدى.
وتانىما كەلگەن سوڭ، جاتپاي-تۇرماي قىمىزدى زەرتتەۋ ءىسىن تەرەڭدەتە بەردىم. اقىرى 1958 جىلى قىمىزدىڭ قۇرعاتىلعان ۇنتاعىن الۋعا قول جەتتى. بۇل باسپاسوزدە جاريالاندى. سودان ءبىر كۇنى الماتى قالالىق اتقارۋ كەڭەسىنىڭ توراعاسى احمەت ءادىلوۆ شاقىرىپ جاتىر دەدى. باردىم. ەڭسەسى بيىك، ەر تۇلعالى ازامات ەكەن. «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىنان كەپتىرىلگەن قىمىز جايلى ماقالانى وقىدىم. جاقسى ەكەن، ەلگە كەرەك، قازاققا كەرەك تاعام عوي بۇل. ەگەر سەن وسىنى دۇرىس جولعا قويساڭ، الماتىنىڭ ءدال ورتاسىنان وزىڭە ارناپ ءۇي سالىپ بەرەمىن. كۇندەلىكتى تىرلىكتە نە كەرەك ەكەنىن ايت» دەدى. «قىمىزدى كەپتىرەتىن قۇرال-جابدىق كەرەك ەدى» دەدىم يمەنىپ. «ول قايدا بار، قايدان الۋعا بولادى؟» «روستوۆ قالاسىندا بار» دەپ ەدىم، ول ءبىر ورىنباسارىن شاقىرىپ، اقىلداستى. ءسويتىپ، ەكى ينجەنەردى روستوۆ قالاسىنا ءىسساپارعا جىبەرىپ، تاپسىرىس بەردى. «جۇمىسىم ىلگەرى باساتىن بولدى. الماتىنىڭ قاق ورتاسىندا سالىنعان ۇيدە تۇرامىن» دەگەن ءۇمىت، شىركىن، كەۋدەنى كەرنەگەندە توبە شاشىم جەلپ-جەلپ ەتتى. الايدا، بۇل ءۇمىت سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ۇلت قۇندىلىعىنا ۇيىتقى بولۋعا ۇمتىلعان احمەت ءادىلوۆ باسقا قىزمەتكە اۋىسىپ كەتتى. سەڭ سوققان بالىقتاي بولىپ، مەن قالا بەردىم.
- قۇرعاق قىمىزدان كەيىن قىمىزدى ۇزاق ساقتاۋ ءادىسىن ويلاپ تاپتىڭىزدار ەمەس پە؟!
- مۇنىڭ دا قيىندىقتارى از بولعان جوق. كەڭەس ءداۋىرىنىڭ كەنەۋى كەتىپ بارا جاتقان تۇسى ەدى. سولاي بولسا دا، قىمىزدى ۇزاق ساقتاۋدىڭ جولىن قايتسەك تابامىز دەگەن نيەت كوڭىلدەن ءبىر ءسات كەتپەيتىن. تەوريا جۇزىندە العىشارتتار بار. ەندى ونى تاجىريبەدە جۇزەگە اسىرۋ كەرەك. مەنىمەن قاتار قوي شارۋاشىعىن زەرتتەگەن بەلگىلى عالىم، دەگەرەس قويىن وسىرگەن پروفەسسور، مارقۇم ەركىن ەسەنتاەۆ تا ات سالىستى. قىمىزدى زەرتتەۋ ءۇشىن جىلقىمەن اينالىساتىن ۇلكەن شارۋاشىلىق كەرەك ەدى. ونى دا تاپقان سول ەركىن بولدى. بۇرىنعى جەزقازعان وبلىسى، جاڭاارقا اۋدانىنا قاراستى «جەڭىس» سوۆحوزىندا بيە بايلاپ، قىمىز باپتايتىن ادامدار بار بولىپ شىقتى. ساۋىن بيەنىڭ ۇزىن سانى 400-دەن اسادى. جۇرتتىڭ ءىلتيپاتىنا بولەنىپ جۇرگەن سول ازاماتتار دا ماۋسىمدىق جۇمىستا جيناعان قىمىزدى قايتسەك ۇزاق ساقتايمىز دەپ ءجۇرىپتى. ولاردا تاجىريبە مول، بىزدە تەوريا بار. ويىمىز ءبىر جەردەن شىقتى. اۋىل التىن بەسىك قوي. كەيدە ءبىز ءوزىمىزدى زور سانايمىز. سول اۋىلدان وقىماسا دا توقىعانى كوپ ادامدار كەزدەستى. ءبيبىجامال دەگەن ايەلدىڭ بارماعى بال دەسە جاراسار. ۇستاعان قىمىزىن ىشسەڭ، ىشە بەرەسىڭ. ءوزى دە اقىقتاي تاپ-تازا جان ەكەن. ونىمەن بىرگە جۇرگەن وركەن، اپاقايلاردىڭ دا ءجونى ءبولەك. ىزەتتى، يناباتتى. ولار ماعان قازاعىمنىڭ باياعى اسىلدارىنان قالعان كوزدەي، سارقىلمايتىن سارقىتتاي كورىندى. ورتاق جۇمىستى ءتۇسىنىسىپ، بەس قولدىڭ سالاسىنداي، ءبىر كىسىنىڭ بالاسىنداي بولىپ ىلگەرى جىلجىتتىق. بەرەكە-بىرلىككە ۇيىعان جەردە ەتكەن ەڭبەك، توككەن تەر زايا كەتكەن بە؟ اقىرى قىمىزدى ءبىر جىل ساقتاۋدىڭ ءادىسىن تاپتىق. وعان كوز جەتكەڭ سوڭ، 6 ليتر قىمىزدى جۇمىس بولمەمە اكەلىپ قويدىم. ون اي وتكەن سوڭ قىمىزدى ىشسەك، سول قالپى. بۇعان بىرەۋ سەندى، بىرەۋ سەنبەدى. ەندى قۇجاتپەن دايەكتەۋگە بەكىندىم. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنە قاراستى ستاندارتتاۋ، مەترولوگيا جانە سەرتيفيكاتتاۋ كوميتەتىنە اپاردىم. باستىعىنا كىرىپ، قولىمدا ەرەكشە قىمىز بارىن، الايدا، ونى تەكسەرتۋگە قاراجاتىمنىڭ كەمشىن ەكەنىن، پروفەسسوردىڭ ايلىعى 7 مىڭ تەڭگە بولىپ تۇرعانىن جەتكىزدىم. يمان ءجۇزدى ادام ەكەن، مۇنداي دۇنيە تەگىن جاسالادى، تەگىن ساقتالادى دەدى. سودان 3 اي سايىن مەنىڭ كوزىمشە قىمىز قۇرامىن تەكسەرىپ وتىردى. كوزدەرى جەتىپ، كوڭىلدەرى سەنگەن سوڭ قورىتىندىسىن شىعارىپ، التى ادامعا پاتەنت بەردى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى دە قىمىزدىڭ ادام اعزاسىنا تەك قانا پايداسى بار دەپ قورىتىندى شىعاردى. ەندىگى مىندەت وندىرىسكە ەنگىزىپ، حالىققا جەتكىزۋ. «جەڭىس» سوۆحوزىندا ءوزىمىز بىلەتىن قىمىز بار.
- بۇل تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، جاڭا ءداۋىر باستالىپ، كەتكەن ەسەمىزدى قايتارساق، جوعىمىزدى تۇگەندەسەك، دەپ شارق قۇرىپ جۇرگەن جىلدار ەمەس پە ەدى.
- دۇرىس ايتاسىڭ. كوپتەن كوكەيدە جۇرگەن شارۋانىڭ ەندى وڭتايى كەلەتىن شىعار دەگەن كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيمەن وسى ءبىزدى قولدايدى-اۋ دەپ كەيبىر مەكەمەلەرگە ءۇش پروفەسسور وتىرا قالىپ ءوتىنىش حات جازامىز. «جاقسى، تاماشا، جاۋاپ بەرەمىز» دەيدى. بىراق ءبارىنىڭ ءۇنى ارتىنان قۇمعىپ، قايتا شىقپاي قالادى. دۇرىس ۇعىنباي ءجۇر مە دەپ، الدارىنا بارامىز. سىپايى قارسى الىپ، ادەمى سوزبەن كەلگەن جولعا سالادى. سودان 1994 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ اتىنا جاعدايىمىزدى ايتىپ، ءوتىنىش جىبەردىك. ەلباسىعا ريزامىز. ۇشان-تەڭىز جۇمىسىنا قاراماي، بىزگە جىلى جاۋابىن بەردى. «كومەكتەسىڭدەر، بۇل قولداۋعا تۇرادى» دەپ پرەمەر-ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنا (ا.ەسىموۆ), ەكونوميكا مينيسترىنە ء(و.شۇكەەۆ) تاپسىرما بەرىپتى. ولار ونى «قازاگروبانككە» جىبەرىپتى. سول تۇستا شۇباتقا دا پاتەنت العام. بۇل كەزدە قىمىز بەن شۇباتتىڭ پايداسىن جاقسى ءبىلىپ العان نەمىس جۇرتى، ونىڭ ەلىمىزدەگى ەلشىلىگى سىرتقا قىمىز شىعارساڭىزدار، ءبىز الۋعا دايىنبىز دەپ جۇرگەن. ءوز ەسەبىمىز بويىنشا جۇمىسىمىز ءجۇرىپ كەتسە، جىلىنا گەرمانياعا 2 تونناداي قىمىز جىبەرۋگە مۇمكىندىگىمىز بار دەگەنبىز. تۇركيا قازاقتارى 1000 توننا جىبەرىپ تۇرادى ەكەن. ءسويتىپ، جوسپار-جوبا جاساپ جۇرگەندە، اتالمىش بانك باسشىلىعى، «سيىردى كەپىلگە المايمىز» دەپ جاۋاپ جىبەرىپتى. ءبىز: «اينالايىندار-اۋ، ءوتىنىش حاتتىڭ ىشىندە سيىر دەگەن ءسوز اتىمەن جوق»، دەپ شىر-پىر بولامىز. ەلباسى قولداپ وتىر دەيمىز. ولار: «ءبىر ءۋاج ايتۋىمىز كەرەك قوي، ونىڭ ۇستىنە اقشا بىزدىكى، بەرۋ-بەرمەۋ ءوز قۇقىعىمىز» دەيدى شىمىرىكپەستەن. سونىمەن بۇل ءىس ءبىتىپ، جازعان قۇلدا جازىق جوق. «ەكسيمبانككە» «اۋىز سالدىق». 900 مىڭ دوللار نەسيە سۇرادىق. ولار: «الدىمەن بىزگە ەكسپەرتيزا جاساۋ ءۇشىن 145 مىڭ دوللار اكەلىپ بەرىڭىزدەر، سودان سوڭ بارىپ، سىزدەرگە نەسيە بەرەمىز» دەدى. ونداي اقشامىز بولسا سەندەردىڭ الدارىڭا كەلىپ، نەمىز بار دەيمىز.
مەن قىمىز ءۇشىن كىمگە ءوتىنىشپەن شىقپادىم. ۆيتسە-پرەمەر الەكساندر پاۆلوۆقا 12 ۇسىنىسپەن حات جازدىم. ول سول كەزدەگى ءتيىستى مينيسترلەرگە (س.مىڭباەۆقا، ق.كوشەرباەۆقا) زەرتتەپ، ۇسىنىستارىڭدى بەرىڭدەر دەپتى. كەزەكتى اۋىس-ءتۇيىس باستالدى دا، 12 ۇسىنىستىڭ بىرىنە دە جاۋاپ الا المادىم.
- سول كەزدە بولۋ كەرەك، پروفەسسور ەركىن ەسەنتاەۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستانعا» ماقالاسى شىققان. ونى جۇرت جىلى قابىلدادى. جاقسى جاڭالىق دەپ تانىدى...
- ءيا، وسى ماقالانى وقىعان سول كەزدەگى جەزقازعان وبلىسىنىڭ اكىمى قاجىمۇرات ناعمانوۆ ءبىزدى ارنايى شاقىردى. اۋدان باسشىلارىن تۇگەل جيناپ، «ەلباسى وبلىسقا كەلگەن ساپارىندا عالىمداردىڭ ۇزاق ساقتالعان قىمىزىن ءىشىپ كورىپ، جوعارى باعالادى. بۇل ۇلكەن بايلىق. اياق استىندا قالدىرۋعا بولمايدى. قولداۋ كەرەك. وڭىردەگى قىمىز ءوندىرۋ ىسىنە 1 ميلليون دوللار ءبولۋدى قاراستىرايىق»، دەدى. «بارەكەلدى، ەڭبەگىمىز جاناتىن بولدى!» دەپ بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. امال قانشا، قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى دەگەننىڭ كەرى كەلدى. ق.ناعمانوۆ شىعىس قازاقستان وبلىسىنا اكىم بولىپ اۋىسىپ كەتتى. جەزقازعان جابىلدى، قاراعاندى وبلىسىنا قوسىلدى. ەندىگى وبلىس باسشىسى قىمىزعا قىرىن قارايتىن بولىپ شىقتى.
- نارىق زامانىنا ەرتە بەيىمدەلگەن جەكە كاسىپكەرلەر قارايلاسپادى ما؟
- ءبىز جوعارىداعىلاردىڭ ارى يتەرىپ، بەرى جىققانىنان شارشاعان سوڭ ۇلتتىق دۇنيەگە سەرگەك قارايتىن ازاماتتارعا قولقا سالدىق. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرى وزدەرى تالپىنىس جاسادى. مىسالى، الاتاۋ باۋرايىنىڭ ازاماتى قۇرمان جاڭاارقا اۋدانىنا جاقىن جارىق ستانساسىندا ءوز كاسىپكەرلىگىن قىمىز ءوندىرۋ بويىنشا باستاپ كەتكەندە، ءاي، ءبىر جاساپ قالدىق. ءبىز بەرگەن تەحنولوگيا بويىنشا لابوراتوريا، قىمىز ساقتايتىن ورىن ازىرلەپ، ميني زاۋىتتى ىسكە قوستى. بارىپ كوردىك، ەندىگى ءۇمىتىمىز ءوزىڭدە دەپ قايتتىق. بىراق جەرگىلىكتى جەردەگى اشكوزدىك ونىڭ ءىسىن ىلگەرى باستىرمادى. كەتىرىپ تىندى. قۇرمان قاجىرلى جىگىت بولاتىن. العان بەتىنەن قايتپادى. حانتاڭىردىڭ باۋرايىنداعى كەگەن-قارقارا ءوڭىرىنەن ۇيىمداستىردى. تاعى دا ميني زاۋىت جاساقتادى. اشىلۋ سالتاناتىنا قاتىستىق. ساتتىلىك تىلەدىك. مەن سول راسىمدە: «اعايىندار، وسىنىڭ ءبارى قۇرماننىڭ ماڭداي تەر، تابان اقىسىمەن كەلىپ وتىر. قازىر جوعارىدان اقشا قۇيىلىپ جاتاتىن بۇرىنعى كولحوز، سوۆحوز جوق. ونىڭ ۇستىنە ءبىر جەردە بايلاۋلى تۇرعان جۇزدەگەن بيەنى دە كەزدەستىرمەيسىڭ. ءار ادامنان، ءار اۋىلدان قاسىقتاپ، شومىشتەپ جينايدى. جينالعان قىمىزدىڭ ءبارى تالاپقا ساي بولا بەرمەيتىنى جانە بار. وسىنى ەسكەرىپ، ەلگە ءبىر پايدام ءتيسىن دەگەن جىگىتكە جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك جاساڭىزدار دەدىم. الايدا قۇرماننىڭ 2 جىلدان كەيىن ول جەردەن دە تاۋى شاعىلىپ، اۋىلىنا قايتتى. بىراق كوڭىلىن جاسىتپاي، كەلىن ەكەۋى ءالى العا ۇمتىلۋمەن كەلەدى. امان بولسا، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ول ازامات ماقساتىنا جەتەدى دەگەن ويدامىن.
مەن - قىمىز، شۇباتپەن اينالىسامىن دەگەندەرگە پاتەنت يەسى رەتىندە تارلىق جاساماي، قامقورلىق كورسەتىپ كەلە جاتقان اداممىن. سەمەيدە اسقار دەگەن جىگىت وسى ءىستى ادەمى باستادى. تاعى دا بارىپ، اق باتامدى بەردىم. مەن ەشكىمنەن ەشتەمە دامەتكەن ەمەسپىن. ەلگە كەرەك، ۇلتقا كەرەك دەسە، قىمىز ساقتاۋدىڭ تەحنولوگياسىن، ستاندارتىن ۇسىنام. كەيدە وسى جاڭالىقتى اشۋعا ۇلكەن ەڭبەك سىڭىرگەن اناۋ قيانداعى اۋىلدا جاتقان ازاماتشالارعا، ەركىن ەسەنتاەۆ مارقۇمنىڭ جارىنا قارايلاسىپ قويىڭدار دەيمىن.
- گەرمانيادا وندىرىلگەن قىمىزدىڭ ءدامىن تاتىپ كوردىڭىز بە؟
- بالام ميۋنحەنگە ساپارمەن بارعاندا اكەلدى. بىرەۋدىڭ ارتىنان ءسوز ايتۋ اعاتتىق. امال نە، كوڭىلىمنەن شىقپادى. ءبىزدىڭ ەلدەن ءوز اتامەكەنىنە كەتكەن نەمىستەر جىلقى اسىراپ، بيە ساۋدى جاقسى مەڭگەرگەن. جالپى، سەرگەك حالىق قوي. ءبىزدىڭ وتانىمىزدان ەلىنە بارعان ءبىر ازامات جىلقى جيناپ، بيە بايلاپ، قىمىزمۇرىندىق جاساپ، قازاقستاننىڭ ءبىر كەزدەرى سول ەلدە ەلشىسى بولعان ەرىك اسانباەۆتى شاقىرىپتى. سول شاراعا قاتىسقاندار: «قىمىزدارى ناشار، بىراق زاۋىتى، جەرى، كۇتىمى كەرەمەت» دەدى. بىزدە جەردەن كەندە ەمەسپىز. ال انانداي قامقورلىقتا جەتىلدىرە بەرسە، جاقسارىپ كەتەرى ءسوزسىز. ءبىز ۇلتتىق سۋسىنى دەپ كولگىرسيمىز. بۇل ءبىر جاعىنان راس. ەكىنشى جاعىنان سول قىمىزدىڭ قادىرىنە جەتىپ، بابىن كەلتىرىپ، باياعىداعى دارەجەسىنە جەتكىزە الماي، قور قىلىپ جاتىرمىز.
- نە ىستەۋ كەرەك؟ قانداي جۇمىستى اتقارساق، قىمىزدى ۇلتتىق برەندكە اينالدىرامىز؟
- ءوزىڭ ايتتىڭ عوي، دەپۋتاتتار «قازاقتىڭ ءداستۇرلى بىلىمدەرى» تۋرالى زاڭ كەرەك دەگەنىن. بۇعان مەن دە قوسىلامىن. ءيا، بىزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى شەگەلەپ قوياتىن قۇجات جوق. رەسەيدىڭ قول استىندا وتىرعان ساحا رەسپۋبليكاسى قىمىز تۋرالى زاڭ قابىلداپ العان. سول رەسەيدە قىمىز وندىرەتىن 80-نەن اسا فيرما بولسا، تەك قىمىزبەن ەمدەيتىن 48 ساناتوري جۇمىس ىستەيدى ەكەن. ءبىز كەڭەس ۋاقىتىندا قازاقتىڭ قۇرتىن عارىشكەرلەرگە بەرگەنبىز. ولار قايتا ورالعانان كەيىن - بۇل نەتكەن كەرەمەت ءدام دەگەن. سول قۇرتىڭىز دا ەسكەرۋسىز قالىپ بارادى. قازاق تاعامدارىن ۇلتتىق برەندكە اينالدىرۋ ءۇشىن ارنايى قاۋلى، نە مىقتى زاڭ كەرەك. ءسويتىپ، ساقتاماساق بارىمىزدان ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. مەن بۇل تۋرالى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ توراعاسىنا (و.مۇحامەدجانوۆ) ارنايى حات جىبەرگەم. ول وتكەن جىلى بولاتىن. ءوزىنىڭ قولىنا ءتيدى مە، تيمەدى مە بىلمەيمىن. ءالى كۇنگە جاۋاپ جوق. فرانتسۋزدار ءوزىنىڭ كونياگىن، شامپانىن الدەقاشان برەند جاساپ الدى. ونداي مىسالداردى بۇل ارادا كوپتەپ كەلتىرۋىمە بولادى.
- بۇگىن قامدانباساق، ەرتەڭ قاپى قالامىز، ۇلتتىق تاعامدارىمىزعا ءسال عانا وزگەرىس ەنگىزىپ، بۇل ءبىزدىڭ برەندىمىز دەپ شىعا كەلەتىندەر از بولمايدى دەيسىز عوي.
- ارينە، و، نە دەگەنىڭ. باردان اداسۋ وڭاي، جوقتى تابۋ قيىن. وزگەلەر جوقتان ولەرمەندىكپەن بار جاسايدى. نەمىستەردىڭ تىرلىگى وعان دالەل. ءبىز باردىڭ قادىرىنە جەتپەي جاتىرمىز. الەم ەلدەرىنىڭ تاعامىن جەگەنگە ءمازبىز. ونىڭ ارقايسىسىنىڭ ارتىندا ايۋداي اقىرىپ، يەسى تۇر. نە ىستەۋ كەرەك دەپ سۇرادىڭ عوي.
- ءيا.
- ەندەشە، ايتايىن. بىرىنشىدەن، جىلقى ءوسىرۋدى مەملەكەتتىك دارەجەگە كوتەرۋ كەرەك. قازاقتىڭ بايتاق دالاسىندا الالى جىلقى باياعى اتا-بابالارىمىزدىڭ ءداۋىرىن قايتالاماسا دا جەتە قابىل بولىپ، سىڭسىپ جاتۋى ءتيىس. سوندا قىمىزىمىز ناعىز برەندكە اينالادى. ەكىنشى، قىمىزدىڭ جاقسى ستاندارتىن جاساۋىمىز كەرەك. ءۇشىنشى، تەحنولوگياسىن جەتىلدىرۋگە ەرەكشە كوڭىل بولگەنىمىز ءجون. قازىر قىمىز، شۇبات وندىرۋگە، ساتۋعا كەز كەلگەن جەردە شۇلەن ۇلەستىرگەندەي رۇقسات بەرىلىپ جاتىر. قىمىز بەن شۇباتتىڭ ساپاسىنا ەشكىم ءمان بەرمەيدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن قىمىزدىڭ اتى بولعانمەن، زاتى كۇمان. مۇنداي جاعدايدا ول قالاي ۇلتتىق برەندكە اينالادى؟
قۇنىن تۇسىرمەي، قادىرىن اسىرامىز دەسەك، قىمىز بەن شۇباتقا رۇقسات بەرۋدى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋىمىز كەرەك. كەز كەلگەن جەردە ساتا بەر دەۋگە تىيىم سالىنىپ، ەلىمىز بويىنشا ەكى-ءۇش ورىندا عانا رۇقسات قاعاز بەرەتىن مەكەمە بولسا، قانە. ساتىلاتىن قىمىزدىڭ ساپاسىن قاتاڭ قاداعالايتىن ساۋاتتى لابوراتوريالار ۇيىمداستىرىپ، ول ەسەپتە تۇرۋى كەرەك. اركىم ءوزىنىڭ ەكى بيەسىنىڭ قىمىزىن بازارعا، نە جول بويىنا الا جۇگىرۋمەن ۇلتتىق برەند جاساي المايمىز. جابايى ساۋدا قىمىزدىڭ دا، شۇباتتىڭ دا كوسەگەسىن كوگەرتپەيدى. سونىمەن قاتار، جىل بويى بيە ساۋ ءىسىن دە قولعا الاتىن ۋاقىت جەتتى. ەگەر لاۋازىمدى مەكەمەلەر بۇل يگىلىكتى ىسكە دەن قويعاندارعا قارجىلاي قارايلاسىپ، قۇقىقتارىن قورعاپ جاتسا، ەل ىشىندە جۇمىستى دوڭگەلەتىپ اكەتەتىندەر بار. باستاعىسى كەلەدى، بىراق اياعىنا شىعارا الامىن با، جولدا وماقاسا قۇلايمىن با دەپ مىقتى سەنىمدى سەرىك ەتە المايدى. الماتىنىڭ تۇبىندەگى پانفيلوۆ سوۆحوزىندا ءبىر كەزدەرى جىل بويى بيە ساۋىپ، قىمىز اشىتۋ ءۇردىسى بولعان. كەيدە ءبىز وتكەننىڭ بارىنە، ءاي، قويشى دەپ قارايتىنىمىز بار. جاماننان جيرەنگەنمەن، جاقسىسىنان ۇيرەنەيىك. اسىرەسە، ۇلتقا قاجەت جۇمىستى جۇمعان جۇدىرىقتاي بولىپ بىرگە اتقارساق، ۇتىلماس ەدىك. بۇل ۇرپاققا ۇلگى بولىپ قالار ەدى. ءتىپتى، جاز ايىندا قۇرعاق قىمىزدى توننا-توننا ەتىپ جيناپ الساق، قىس بويى سۋسىننان تارىقپاس ەدىك. قۇرعاق قىمىزدىڭ دا بيە سۇتىنەن الىناتىنىن، ونىڭ دا ماۋسىمدىق بال سۋسىنىمىزدان ءبىر دە كەم ەمەس ەكەنىنە مەن كەپىلدىك بەرەمىن.
- ءوزىڭىز مەڭزەگەندەي، قىمىزدىڭ ءشول قاندىرار سۋسىن ەكەنى بەلگىلى. ەمدىك قاسيەتى دە بولەك قوي.
ءيا، قىمىز قاسيەتتى تاعام عوي، قىمىزدا حيميالىق قوسپا جوق، وزگە ءىشىپ جۇرگەن سۋسىنداردا، ەڭ اياعى ليمونادتا حيميالىق قوسپالار جەتىپ ارتىلادى. قىمىزدىڭ قاسيەتىن وتكەن مىڭجىلدىقتا الەمگە تانىمال زيالىلار مويىنداعان. 1858 جىلى سامارادا نيكولاي پوستنيكوۆ دەگەن دارىگەر قىمىزبەن ەمدەۋ ماۋسىمىن ۇيىمداستىرعانى تاريحتان ءمالىم. ۇلى سۋرەتكەرلەر لەۆ تولستوي مەن انتون چەحوۆ كەلىپ، سول جەردەن ەم الىپتى. سوندا ولار، شىركىن، قىمىزدى جىل بويى ساقتاپ ىشسەك قوي، دەپ ارمانداپتى. ءتىپتى ورىس عالىمدارىنا ۇسىنىستار دا جاساعان. عالىمدار قىمىزدى ۇزاق ساقتاۋدىڭ جولىن ىزدەستىرگەن، بىراق تاپپاعان. كەزىندە قازاق جەرىندە قىمىزبەن ەمدەيتىن بۋرابايدا، الماتىدا، سەمەيدە، ورالدا - ۇزىن سانى 15-تەي ساناتوري بولعان. قازىر ولاردىڭ ءبىر دە بىرەۋى جۇمىس ىستەمەيدى. سەبەبى، قىمىز جۇيەلى ازىرلەنبەيدى.
- انا ءسۇتى مەن بيە ءسۇتى ۇقساس دەپ ەدىڭىز ءبىر ماقالاڭىزدا. وسى تۋرالى ايتار ءۋاجىڭىز قانداي؟
- سۇراعىڭ ورىندى قويىلىپ وتىر. بيە ءسۇتى مەن انا ءسۇتىنىڭ ايىرماشىلىعى از. مەن مۇنى كوپتەن بەرى ايتىپ كەلەمىن. بيە سۇتىنەن بالالار تاعامىن جاساۋ جونىندە باعدارلاما دا جاسادىم. ەلباسىنا حات تا جازدىم. مىنا رەسەي جىلىنا بيە سۇتىنەن 500 توننا تاعام ازىرلەيدى.
- ونى ءتۇبى تۇركى تۇقىمى سانالاتىن باشقۇرت باۋىرلار جاساپ جاتىر ەمەس پە؟
- ءيا. ولاردىڭ بۇل تىرلىگى بىزگە ۇلگى بولسا، قانە. جالپى، وزگە جۇرتتاردىڭ جوقتان بار جاساۋعا دەگەن تالپىنىسى مەنى قايران قالدىرادى. وسى كۇنى بالالار اراسىندا سىرقات كوپ دەپ جاتادى. جاس انا بالاسىن جارىتپايدى دەيدى. سوعان بيە سۇتىنەن تاعام جاساپ بەرسەك، جىلقى تەكتەس حالىقتىڭ ۇرپاعى تەگىنە تارتپاي قويماس ەدى. انا ءسۇتى مەن سيىر ءسۇتىنىڭ ايىرماشىلىعى وتە ۇلكەن. بيولوگيالىق قۇرامىنا قاراعاندا س ءۆيتامينى سيىر سۇتىنە قاراعاندا، بيە سۇتىندە الدەقايدا كوپ. تۇراقتى تۇردە قىمىز ىشكەن ادامنىڭ يممۋنيتەتى ارتادى، سيرەك اۋىرادى. ەكىنشىدەن، بيە سۇتىندەگى پوليقانىقپاعان ماي قىشقىلدارى بولادى. بۇل ادام اعزاسىنا وتە پايدالى. قان اينالىمىن جاقسارتادى. سول سەكىلدى بيە سۇتىندە لاكتوفەررين اتتى اقۋىز بار. بۇل اقۋىز تۇيە سۇتىندە جوق. قازىر رەسەي عالىمدارى وسى اقۋىزدان قاتەرلى ىسىككە ءدارى جاساپ جاتىر. الگى اقۋىزدىڭ 1 گرامى 4 مىڭ اقش دوللارىنا تەڭ. ماعان زامانداستارىم: «قىمىز ءوندىرىسى قارقىندى دامىسا، باي ادام سەن بولاسىڭ» دەيدى. مەن ولارعا «لاكتوفەرريننەن ءدارى جاساۋدى جۇزەگە اسىرساق، بايىر ەدىم. سەندەرگە دە پايدام تيەر ەدى» دەيمىن. الگى 1 گرامدى دارىگە اينالدىرساڭىز، 10 مىڭ دوللار تابىس اكەلەتىنى جانە بار. بۇل از دەسەڭىز، قىمىزدىڭ ۇشان-تەڭىز پايدا اكەلەتىنىنە مىنا ءبىر دەرەكتى ايتساق تا جەتكىلىكتى. ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ماحاببات ءتۇسىپبەكوۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە، مۇناي وندىرۋگە جۇمسالعان 1 دوللار 7 دوللار پايدا اكەلەدى ەكەن. ال ءبىزدىڭ ءادىس بويىنشا قىمىزعا كەتكەن 1 دوللار شىعىن 25 دوللار پايدا كەلتىرەدى. جەر استىنداعى مۇنايدىڭ ءبىر كەزدەرى بىتەتىنى انىق. قازاقتىڭ بايتاق دالاسى امان تۇرسا، ۋاقىت وتە كەلە جەر بەتىندەگى ۇلتتىق بايلىقتار، ۇلتتىق تاعامدار سول مۇنايدىڭ ورنىن باساتىن بولادى. ەندەشە، مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ماڭگىلىكتىڭ ماڭگىلىگى دەر ەدىم.
بيە ءسۇتىنىڭ قۋاتى الاپات قوي. ول ەم بولمايتىن سىرقات جوق. تۋبەركۋلەز، باۋىر، ىشەك-قارىن، ءجۇيكە جۇيەسى، يممۋندىق جۇيە، جۇرەك قان-تامىرلارى - وسىلاي كەتە بەرەدى. بۇعان قوسا قىمىز قۋاتى كەلەشەكتە ۇلتتىق دەموگرافياعا دا ءدۇمپۋ اكەلەر ەدى. قىمىز ىشكەن ادامنىڭ جانى مەن قانى اراقتان، سىرادان تازارادى.
- سىرا ەركەكتىك گورموندى ازايتسا، قىمىز ارتتىرادى ەكەن. سويتە تۇرىپ، ەلىمىزدە 4 ملن. 800 مىڭ ليتر سىرا شىعارىلاتىن كورىنەدى. قىمىز تۋرالى مۇنداي دەرەك جوق قوي.
- قازىر ەرلەر اراسىندا بەلسىزدىك كوپ دەپ ءجۇر. وعان تازا قىمىز بەن شۇبات ءبىرىنشى كەزەكتە ەم بولاتىنىنا يمانىم كامىل. قىمىزدىڭ قۇدىرەتى سول ەمەس پە، بابىن كەلتىرىپ ىشسەڭ ءارىڭدى كىرگىزىپ، اجارىڭدى اشىپ، كوركىڭ جۇرتتى قىزىقتىرادى. وعان اتا-بابالارىمىزدان قالعان تاريحي سۋرەتتەردى، وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى ايتۋلى تۇلعالاردىڭ كەسكىن-كەلبەتىن كوز الدىڭا ەلەستەتسەڭ جەتىپ جاتىر. ەندى تاعى ءبىر ءۇمىت ساۋلەسى جىلت ەتتى. سوعان ءوز كومەگىمدى بەرە الماسام دا، ءسوز كومەگىن جاساپ جاتىرمىن.
- ول قانداي ءۇمىت ساۋلەسى؟
- ايتايىن، سوڭعى جىلدارى جاس بولسا كەلدى دەپ كوبىندە ۇنسىزدەۋ ءجۇر ەدىم. بىراق وزەگىڭدى جارىپ شىققان سوڭ، 60 جىلدان اسا ءومىرىڭدى ارناعاننان كەيىن ماعان كەرەك ەمەس دەسەم دە، قازاق ءۇشىن قاجەت قوي دەپ، زەرتتەۋىمدى جالعاستىرام عوي باياعى. شاكىرتتەرىمە بىلگەنىمدى ايتامىن. وسىنى اياعىنا جەتكىزىڭدەر دەيمىن. سونىمەن تاعى قاناتتانا باستادىم. سەبەبى، ەلىمىزدە قىمىز ءوندىرۋدى قولعا الساق دەپ تالپىنىپ جاتقان مىقتى جىگىتتەر كوبەيىپ كەلەدى. بۇل مەنى قۋانتادى، جىگەرلەندىرەدى، جاساڭعىراتادى. كەۋدەمە ءۇمىت وتىن جاعادى. پاۆلوداردا ءبىر ءىنىمىز وسى قىمىزدان ساۋىعىپ كەتكەن سوڭ، ونىڭ ەمدىك قاسيەتى وزگەلەرگە دە ءتيسىن دەپ ەمحانا سالىپ جاتىر ەكەن. كوبىنىڭ نەسيەگە قولدارى جەتپەي، تۇرالايتىنى بار.
قازىر ەلگە بەلگىلى زاڭگەر، ۇلت رۋحانياتىنا جاناشىر بولىپ، جەكە ادامدارعا دەمەۋشىلىك كورسەتىپ جۇرگەن بەكەت تۇرعاراەۆ دەگەن ازامات قىمىز وندىرۋگە بەل شەشە كىرىسىپتى. بۇكىل جوبا-جوسپارىن الدىما جايىپ سالىپ، بۇعان قانداي كومەگىڭىز بار دەدى. مەن ونداي ازاماتتان نەمدى ايايمىن. «ماعان كوك تيىننىڭ كەرەگى جوق. ەل ءۇشىن وسىنى بيىككە كوتەر. قازاقتىڭ برەندى جاسا، قاراعىم!» دەپ باتامدى بەردىم. قىمىز ءوندىرۋ، ۇزاق ساقتاۋ تەحنولوگياسىن، ستاندارتىن قولىنا ۇستاتتىم. نەسيە دە العان كورىنەدى. الدىمەن قازىعۇرتتىڭ باۋرايىن جىلقىعا تولتىرسام دەيدى. بيە ءسۇتىن وڭدەيتىن زاۋىت سالماق نيەتتى. مەن كوپتەن قىمىز بەن شۇباتقا نانوتەحنولوگيانى ەندىرسەم دەپ ارمانداپ جۇرەتىن ەدىم. مىنادان كەيىن سونىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرا باستادىم. ەگەر بۇل تاجىريبەدە دايەكتەلسە، قىمىز بەن شۇباتتىڭ ساپاسى ارتىپ، دايىنداۋ ءتاسىلى زامان تالابىنا ساي جەتىلىپ، ۇزاق ساقتاۋ مەرزىمى ءبىر جىل ەمەس، بىرنەشە جىلعا سوزىلار ەدى.
- زۇلحارناي اعا، جاقسى ءىستىڭ جەمىستى بولۋىنا ءبىز دە تىلەكتەسپىز. پاتەنتىن قولىڭىزعا ۇستاپ وتىرعان شۇبات تۋرالى دا ايتا كەتسەڭىز.
- وسىدان 11 جىل بۇرىن يزرايل ەلشىلىگى الماتىدا تۇيە شارۋاشىلىعى تۋرالى ۇلكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. گەرمانيا، فرانتسيا، ەگيپەت ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى، ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ ازاماتتارى قاتىستى. تۇيە شۇباتىن ساقتاۋ ءادىسى تۋرالى مەن ولارعا بايانداپ بەردىم. سول القالى جيىنعا قاتىسىپ وتىرعان اتىراۋ وبلىسىنىڭ بۇرىنعى اكىمى سەرىكبەك داۋكەەۆ سودان كەيىن مەنى ارنايى شاقىردى. تۇيە بار جەرلەردى ءۇش كۇن بويى ارمانسىز ارالاتتى. «ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىزگە شەتەلدىكتەر ەرەكشە ءمان بەرىپ جاتقاندا، ءبىز نەگە ونى ەلەۋسىز قالدىرامىز» دەگەن اڭگىمەسىن ايتىپ، مەرەيىمدى ءوسىردى. اقشا ءبولدى. «بىزگە جاس ۇرپاقتىڭ دەنساۋلىعى كەرەك. سوندىقتان وبلىستىق بيۋدجەت ەسەبىنەن ءوڭىر مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ جاتقان وقۋشىلارعا كۇندە ءبىر كەسە شۇبات بەرىپ وتىرۋ كەرەك» دەپ قاۋلى شىعاردى. ءۇش اي وتپەي جاتىپ ول باسقا جۇمىسقا اۋىستى. جاقسى باستاما اياقسىز قالدى. قازىر تۇيە باققاندار دا، بيە باققانداردىڭ قاتارىندا قوڭىرتوبەل تىرلىك كەشۋدە. مەنىڭ وسى جانايقايىمنىڭ استارىندا نە جاتقانىن ايتار بولسام، وتانىمىز دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا بۇگىن بولماسا دا، ەرتەڭ كىرەرى انىق. سوندا ءبىزدى وسى قىمىز، شۇبات، وزگە دە ۇلتتىق تاعامدار الەمگە تانىتاتىنىنا سەنىمىم زور.
- قىمىزدى ساقتاۋ مەن باپتاۋ جايىنان دا از-كەم حاباردار ەتە كەتسەڭىز.
- قاشاندا شىنى ىدىس پايدالى. كسرو داۋىرىندە سۇيىق تاعامنىڭ ءبارى شىنى ىدىسقا قۇيىلاتىن ەدى عوي. قىمىز شىنى ىدىستا ءبىر جىل ساقتالسا، پوليەتيلەندە بەس اي عانا تۇرادى. ودان اسسا بۇزىلادى. سەبەبى، ول ورگانيكالىق زات قوي. قىمىز قۇرامىنداعى قىشقىلدار ونى ەرىتىپ، رەاكتسياعا تۇسە باستايدى. شۇبات شىنى ىدىستا 5 اي، پوليەتيلەندە 3 اي شىدايدى.
قىمىز قاسيەتتى دەدىم عوي. وتكەن جىلى ورىس ءتىلدى ءبىر باسىلىمدا ەۋروپانى قىمىزعا قارىق قىلامىز دەگەن سىنايدا ماقالا باسىلىپتى. بۇل ارتىق اڭگىمە. ءتىپتى كۇلكىلى. بىلمەي ايتىلعان ءسوز. قىمىز بۇلاق بولىپ اقسا دا، ولار ايتقانىن ورىنداي المايدى. ءوزىمىز جارىماي وتىرعاندا ەۋروپالىقتار، ال قىمىزدارىڭ قايسى دەسە نە دەيمىز؟ قايتالاپ ەسكە سالام، قىمىز بەن شۇباتقا تۇسپال اڭگىمە جاراسپايدى. قىسى-جازى ءبىر تىنباي اعاتىن وزەن مەن بۇلاق سارقىلىپ، كول ورتايىپ بارا جاتقاندا، قىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن، قالاي الىناتىنىن بىلمەيتىندەرگە قارسىلىعىمدى بىلدىرە كەتسەم، ەشكىم بۇل قالاي دەي قويماس. ويتكەنى، قىمىز بەن شۇبات تۋرالى مەندە توم-توم ماعلۇماتتار، ومىرلىك تاجىريبە بار. ونىڭ ۇستىنە سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ سونىسىن جەيتىن جىلقى كيەلى جانۋار. نە بولسا سونى تالعاماي جۇتىپ، اعىل-تەگىل ءسۇت بەرە بەرمەيدى. ول باپتى قالايدى، بابىن كەلتىرسەڭ عانا بال ءسۇتىن بەرەدى.
قىمىز ساپاسىنا كەلسەك، كوڭىلىم الاڭ. جوعارىدا دا ايتتىم-اۋ دەيمىن، اتى قىمىز، زاتى بولەك. اقشا دەپ جانتالاسقاندار سۋ دا، سارى سۋ دا، سيىر ءسۇتىن دە قوسادى. بيە ءسۇتىنىڭ ساپاسىن ارنايى قۇرال بولماسا، ادام تانىماستاي ەتىپ جىبەردى. ناعىز قىمىزدى اشىتۋ پروتسەسى جاتقان ءبىر الەم.
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، قىمىز بەن شۇبات دەرتكە مىڭ ءبىر داۋا ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون. سوندىقتان دا قىمىز بەن شۇبات مەديتسيناسىن جاڭعىرتۋ قاجەت. ەندىگى جەردە وتكەن كەمشىلىگىمىزگە سالاۋات ايتا وتىرىپ، ەلدىك ءىستى ەل بولىپ قولعا الساق، بەل شەشىپ، بىلەك ءتۇرىپ كىرىسەتىن ازاماتتار كوبەيسە، ۇلتتىق برەندتەرىمىز ەشكىمنىڭ قانجىعاسىندا كەتپەس ەدى. مەنىڭ بار ويلاعانىم وسى عانا.
- تاعىلىم الار، وي سالار، ۇلتتىق رۋحتى سەرپىلتەر، مازمۇندى اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن سۇلەيمەن مامەت.
