• گەرولد بەلگەرگە جاۋاپ بەرۋ ارەكەتى

«مەنىڭ تۇسىنىگىمدە - قازاقستان ءسوتسياليزمدى سول كۇيى ورناتا المادى. ەندى، مىنە، ءجونى ءتۇزۋ كاپيتاليزم دە قۇيرىعىن ۇستاتار ەمەس. سوندا ءبىز قانداي قوعام ورناتۋدامىز؟ ...ارامىزدان بىرەۋ شىعىپ، وسىنى ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرە الا ما؟ ايتپەسە سيپالانعان سوقىرداي، وڭى قايسى، سولى قايسى ەكەنىن ۇقپاي قالدىق قوي...»

(گەرولد بەلگەر. «تاسجارعان»، №7, 18 اقپان 2009 ج.

«كاللانى تورلاعان ويلار». («پلەتەنە چەپۋحي»). بەسىنشى داپتەر.

گەرولد بەلگەر اعامىز دۇرىس سۇراق قويىپ وتىر. قوعامنىڭ قاي باعىتتا، قالاي دامىپ بارا جاتقانىن، بولماسا كەرى كەتكەن تۇستارىن، نە نارسە كەدەرگى بولىپ وتىرعاندىعىن ءبىلىپ وتىرۋ - ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنا مىندەت. ويتكەنى ازاماتتاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن بەلسەندىلىگى ازاماتتىق قوعامنىڭ باستى ەرەكشەلىگى سانالادى.

• گەرولد بەلگەرگە جاۋاپ بەرۋ ارەكەتى

«مەنىڭ تۇسىنىگىمدە - قازاقستان ءسوتسياليزمدى سول كۇيى ورناتا المادى. ەندى، مىنە، ءجونى ءتۇزۋ كاپيتاليزم دە قۇيرىعىن ۇستاتار ەمەس. سوندا ءبىز قانداي قوعام ورناتۋدامىز؟ ...ارامىزدان بىرەۋ شىعىپ، وسىنى ماعان ءتۇسىندىرىپ بەرە الا ما؟ ايتپەسە سيپالانعان سوقىرداي، وڭى قايسى، سولى قايسى ەكەنىن ۇقپاي قالدىق قوي...»

(گەرولد بەلگەر. «تاسجارعان»، №7, 18 اقپان 2009 ج.

«كاللانى تورلاعان ويلار». («پلەتەنە چەپۋحي»). بەسىنشى داپتەر.

گەرولد بەلگەر اعامىز دۇرىس سۇراق قويىپ وتىر. قوعامنىڭ قاي باعىتتا، قالاي دامىپ بارا جاتقانىن، بولماسا كەرى كەتكەن تۇستارىن، نە نارسە كەدەرگى بولىپ وتىرعاندىعىن ءبىلىپ وتىرۋ - ەلىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنا مىندەت. ويتكەنى ازاماتتاردىڭ بىلىكتىلىگى مەن بەلسەندىلىگى ازاماتتىق قوعامنىڭ باستى ەرەكشەلىگى سانالادى.

ادامزات تاريحى وسى ۋاقىتقا دەيىن الدەنەشە مەملەكەت تۇرلەرىن ومىرگە كەلتىردى. ولار - تۇركى جۇرتىنا ەتەنە جاقىن بايىرعى قاعاناتتار (حاندىقتار), الەمدى تىتىرەنتكەن يمپەريالار، حاليفاتتار، تولىپ جاتقان مونارحيالىق، ديكتاتۋرالىق، توتوليتارلىق، رەسپۋبليكالىق جانە اۆتوكراتتىق مەملەكەتتەر. كۇنى كەشە عانا الەم سوتسياليستىك جانە كاپيتاليستىك اتتى ەكى لاگەرگە بولىنگەنىن دە كوز كوردى. بىراق تاڭداۋ ازاماتتاردىڭ ەركىندىگى مەن قۇقى قورعالعان، الەۋمەتتىك باعدارلى، ەكونوميكادا تەڭ باسەكەلەستىككە نەگىزدەلگەن دەموكراتيالىق قوعامعا توقتادى.

ال تاۋەلسىزدىك العالى 20 جىلدا ءبىز قۇرعان مەملەكەت وسىلاردىڭ قاي تۇرىنە جاتادى؟ جيىرما جىل از ۋاقىت ەمەس. وسى ۋاقىت بىزگە وزىندىك دامۋ جولىن ايقىنداعان مەملەكەت قۇرۋ ءىسىن تياناقتى اياقتاپ شىعۋعا ابدەن جەتكىلىكتى بولدى. نە نارسەگە قول جەتكىزە الدىق؟ قانداي مەجەگە كەلىپ تىرەلدىك؟

قازىر مەملەكەتىمىزدى دەموكراتيالىق دەيىن دەسەم، وندا ەلىمىزدە ورىن الىپ وتىرعان انتيدەموكراتيالىق كورىنىستەردى قايدا جاسىرارىمدى بىلمەيمىن. ماسەلەن، دەموكراتيالىق ەلدەردە ميتينگىلەر وتكىزۋ ءۇشىن بيلىكتىڭ ارنايى رۇقساتى قاجەت ەمەس. ونى وتكىزۋشىلەر بيلىك ورگاندارىن الدىن الا ەسكەرتەدى، سول جەتكىلىكتى. بيلىك ميتينگىدەگى قاۋىپسىزدىكتى جانە زاڭنان تىسقارى ارەكەتتەر بولماۋىن قامتاماسىز ەتۋدى موينىنا الادى - ماسەلە وسىمەن بىتەدى! ال بىزدە، شىن مانىسىندە، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تالاپ-تىلەگى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىر اكىمنىڭ قۇزىرىندا: كوكتە - قۇداي، جەردە - اكىم دەمەكشى... ونىڭ كوڭىلى قوش بولسا - حالىققا «مۇڭ شاعاتىن» ءبىر بۇرىش بار، ال «سىركەسى سۋ كوتەرمەي» تۇرسا - ءۇنىن وشىرە سالادى.

ال سايلاۋ تۋرالى ايتقاندا، ادامنىڭ جىلاعىسى كەلەدى. شىندىققا جۇگىنسەك - بيلىك سايلاۋدى ويىنشىققا اينالدىرىپ جىبەردى. الدىن الا «پالەنشە پايىز، تۇگەنشە داۋىس بەرەدى» دەپ جاريالايدى. ودان كەيىن وسى «مىندەتتەمەنى» ورىنداۋ ءۇشىن بەل بۋىپ، زاڭدى بۇزا-مۇزا سايلاۋعا ارالاسادى.

اركىمنىڭ تاڭداۋ قۇقىنا شەكتەۋدىڭ نەبىر ورەسكەل ءتۇرىن قولدانۋعا بارادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سايلاۋداعى سوراقى زاڭ بۇزۋشىلىققا مەملەكەت تاراپىنان ەشقانداي قۇقىقتىق باعا بەرىلگەن ەمەس. ونىڭ سەبەبى دە تۇسىنىكتى، بۇل - قازىرگى اتقارۋشى بيلىكتىڭ حالىقتان «تاۋەلسىز» مەملەكەت قۇرىپ العاندىعى بولسا كەرەك. تاۋەلسىز بيلىك ءوز ارەكەتىنىڭ زاڭعا قايشىلىعىن ەشقاشان مويىندامايدى. وسى ەكى مىسالدىڭ ءوزى ءبىز كوتەرگەن سۇراققا جارىم-جارتىلاي جاۋاپ بەرىپ تۇر...

بيلىكتىڭ بايىپتى ساياساتى - مەملەكەتتى دامىتادى، نەمەسە، كەرىسىنشە، قاتە ساياسات - ونى كۇيرەتەدى. ءبىز «نارىق قاتىناسىن ورناتقان مەملەكەت قۇرا الدىق» دەپ الەمگە جار سالۋدامىز. ءيا، شىنىندا دا، ەلىمىزدەگى پايدا تابۋدى كوزدەيتىن كاسىپكەرلەر توبىنىڭ پايدا بولۋى - نارىقتىق ەكونوميكا كورىنىسى. ەركىن اينالىم جاعدايىندا كاپيتالدىڭ ءىرى كورپوراتسيالار مەن كاپيتال قوجالارىنىڭ (قارجى وليگارحتارى) قولدارىنا شوعىرلانۋى دا - نارىقتىق قۇبىلىس.

دەگەنمەن، وسى ماسەلەلەردىڭ مازمۇنىنا ۇڭىلەر بولساق، تىپتەن بولەك قۇبىلىستار ەكەنىن بايقايمىز. باسەكەلەستىككە نەگىزدەلگەن كلاسسيكالىق كاپيتاليزمدە اسا ءىرى بايلار بايلىققا ساۋدا، تاۋار ءوندىرىسى، نەمەسە جوعارى تەحنولوگيانى مەڭگەرۋ جانە ت.س.س. ارقىلى قول جەتكىزەدى. قالاي بولعاندا دا ماڭداي تەرىن توگەدى. بۇل - كاپيتاليزمنىڭ بۇلجىماس زاڭى.

ال كوپتەگەن ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بىزدەگى «قازاقستاندىق كاپيتاليزم» ونداي جولداردى باستان وتكەرگەن جوق. بىزدەگى جەكە مەنشىك كاسىپورىندار مەن قارجىلىق توپتار تۇگەلدەي دەرلىك بۇرىنعى مەملەكەتتىك مەنشىكتى جەكەشەلەندىرۋ كەزiندە پايدا بولدى.

بۇگىنگى ءىرى مەنشىك يەلەرى جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە زاڭسىز ارەكەتتەر ارقىلى ۇلتتىق بايلىقتىڭ باسىم بولىگىن قولىنا الدى. سوندىقتان ولار - «كۆازيكاپيتاليستەر». («كۆازي» - نارسەنىڭ الدامشى كورىنىسى. - ءا.ب.).

ءسويتىپ قازاقستاندىق ەكونوميكا فلاگماندارى كاپيتاليزم ەلدەرىندەگىدەي ەركىن نارىقتىق باسەكە ساتىسىنان وتپەي، بىردەن ەكونوميكانىڭ بار سالاسىن قامتىعان وندىرىستىك-قارجىلىق توپتار رەتىندە جارق ەتتى. ال قوعامنىڭ نەگىزى - شاعىن جانە ورتا بيزنەس دامىماعان كۇيىندە قالا بەردى.

جەكەشەلەندىرۋ قاۋىرت ءجۇردى. ونى وتكىزۋدىڭ رەتى مەن زاڭدىق بازاسى دا دۇرىس جاسالمادى. ۇكىمەتتىڭ «شارۋاشىلىق باسشىلارىنىڭ وزدەرى 20 جىلدان استام باسقارعان ءوندىرىستىڭ 40% ۇلەسىن يەمدەنۋى تۋرالى» قاۋلىسى كونستيتۋتسيالىق زاڭعا ساي بولماسا دا، ول جەڭىلدىكتى كەزدەيسوق ادامدار مولىنان پايدالاندى. ارينە، تازا پراگماتيكالىق تۇرعىدان «ىسكەر باسشىلار شارۋاشىلىقتى جەكە مەنشىك نەگىزدە ءارى قاراي دامىتادى» دەگەن ءۇمىت بولعانى راس.

الايدا بۇل شارانىڭ ونداي ىزگى ماقساتقا جەتۋىنىڭ ءوزى كۇماندى ەدى. سەبەبى وڭاي ولجاعا كەنەلگەن، باسەكەلەستىك ارقىلى دامۋ قاجەتتىگىن مويىندامايتىن، ەڭبەك رەسۋرستارى مەن ءوندىرىس قۋاتىن، قازبا بايلىقتى ماقساتتى، ياعني حالىقتىڭ («ءوزىنىڭ دە» دەپ ۇعىڭىز) بولاشاعى ءۇشىن پايدالانا المايتىن، ۇنەمشىلدىك پەن ىسكەرلىك قابىلەتى تومەن، تەك قانا وقىس قوعامدىق جاعدايدى باس پايداسىنا شەشۋدى كوزدەگەن «ەليتا» وعان قابىلەتسىز بولىپ شىقتى.

نيەت مەن پيعىل باس پايدادان اسپايتىن جەردە مەملەكەتشىلدىك قاسيەتتەن جۇرناق تا قالمايدى. كەرىسىنشە، توعىشارلىق جاڭبىردان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قالقيىپ ورە تۇرەگەلەدى. سول سەبەپتى دە بىزدە مەملەكەت پەن حالىق تاعدىرى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ مۇددەسى توڭىرەگىنە توعىستى. تۇرمىسى وڭالا الماي جاتقان جۇرت تەك بۇگىندەرى عانا ۇنەمى ايتىلاتىن «حالىق ءۇشىن»، «ەل ءۇشىن» دەگەن ۇرانداردىڭ شىندىقتان قانشالىقتى الشاق ەكەندىگىن ۇعا باستادى. ونىڭ ايعاعى رەتىندە حالىقتىق مۇلىكتى يەلەنگەندەردىڭ ونى تالان-تاراجعا سالعانىن، بۇرىنعى ءوندىرىستى تولىقتاي قيراتقانىن، ال وزدەرى قول جەتكىزگەن بايلىقتى «كوز كورمەس، قول جەتپەس» جەرلەرگە تىعۋعا ارەكەتتەنىپ جاتقانىن ايتسا جەتكىلىكتى. «جەر بايلىعىنا يەك ارتىپ، ەل بولىپ ەڭسە كوتەرەمىز» دەگەن باستى ءۇمىت جەلگە ۇشتى. ەڭ باستىسى، «جاڭا بايلار» «جەكە مەنشىك - ءوندىرىستى دامىتۋشى كۇش» دەگەن ەرەجەنى مويىندامادى. «ەرەجە» ءبىزدىڭ جاعدايعا سايكەس بولماي شىقتى.

مەتالل سىنىقتارىنا اينالعان ءىرى وندىرىسپەن بىرگە اۋىل ەكونوميكاسى دا قاتتى تۇرالادى. ەندى ونى كوتەرۋ ءۇشىن ونداعان جىلدار قاجەت ەكەنى انىق. وسىلايشا مۇناي مەن باسقا قازبا بايلىقتى ساتۋدان تۇسكەن قيساپسىز اقشا ونسىز دا زاماناۋي وندىرىستەر اشۋعا بەيىمى مەن ءبىلىمى جەتىسپەيتىن ءبىزدىڭ بايلاردى «اس تا توك» ءومىر قىزىعى ارتىنان جەتەكتەپ كەتە باردى... ىسكەرلەرى - ءارى كەتسە رەستوران مەن بازار اشۋدان اسا المادى... قالعان ۋاقىتتا باسەكەنىڭ توعىشار ءتۇرىن ەرمەك ەتىپ، باس-باسىنا سارايلار سالعىزدى، قىمبات-قىمبات كولىكتەردى ءمىندى...

مەيلى عوي، بىرەۋدىڭ دۇنيەسىنە كوز الارتپايمىز. بىراق وسىنداي سيپاتتاعى توعىشارلىق بۇكىل قوعام ۇلگى تۇتارلىق سانگە اينالىپ، جالپى جۇرتتىڭ ىسكەرلىك-كاسىپكەرلىك قابىلەتىن باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەرگەنىن كورگەندە - ونىڭ قانشالىقتى قاتەر ەكەنىن انىق تۇسىنەمىز... ءسويتىپ، نارىق ءبىزدىڭ جاعدايدا تەك قانا ساۋدا-ساتتىق، الىپساتارلىق كۇيىندە كورىنىس تاپتى. بۇل - جارتىكەش، شالاجانسار جانە ەڭ تۇراقسىز «كاپيتاليزم» ءتۇرى.

ساراپشىلار «ماسەلە تەك جەكەشەلەندىرۋدە عانا ەمەس، ونى «بولىپ، بوياۋى سىڭگەن» ءىس دەپ قابىلداۋ قاجەت، ماسەلە نە سەبەپتەن بىزدە، وكىنىشكە قاراي، كاپيتاليزمنىڭ وسىنداي ەڭ ءتيىمسىز مودەلى قالىپتاسقانىن انىقتاۋدا جاتىر» دەيدى. سوسىن ومىرلىك ماڭىزى بار «وسى تاقىلەتتەس تۇسىنىكسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىممەن داعدارىسقا ەنگەن قازاقستان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن قالاي شەشە الادى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ قاجەت دەيدى.

اتى-ءجونىن كورسەتپەۋدى قالاعان پروفەسسوردىڭ ايتۋىنشا: «جەكەشەلەندىرۋ باستالعان كەزدە ىسكەر ادامدارعا ەكى جاقتان قاۋىپ ءتونىپ تۇردى: ءبىرىنشىسى - «تومەننەن». ول - قىلمىسكەرلەر مەن «قارا كۇش» يەلەرىنەن ء(ارتۇرلى بۇزاقى توپتار), ۇيىمداسقان «رەكەتتىڭ» كاسىپكەرلىكتى (پايدا كوزىن) باقىلاۋعا الۋى بولسا، ەكىنشىسى «جوعارىدان» - مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر تاراپىنان ورىن الدى.

ولار جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە بيزنەس قۇرىلىمداردىڭ مەنشىك ۇلەسىنە استىرتىن كىرە باستادى. بۇل وندىرىستىك-قارجىلىق توپتاردىڭ ءوزارا ءتيىمدى وداق قۇرۋىنا، ناقتى ايتقاندا، شەنەۋنىكتەر مەن بيزنەس وكىلدەرىنىڭ ىمىرالاسۋىنا اكەلدى. بيلىك پەن مەنشىكتىڭ، ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ ءوزارا سىبايلاسقان بايلانىسىنىڭ الەۋمەتتىك مەحانيزمى وسىلاي پايدا بولدى. ونداي جاعداي بۇرىنعى كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعىندا دەرلىك (سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا) ورىن الدى. زەرتتەۋلەر ونى راستايدى».

ءبىزدىڭ كاپيتاليزم سىرتقى فورماسى جاعىنان مونوپوليالىق سيپاتتا قالىپتاستى. بىراق بىزدەگى مونوپوليا نارىققا سايكەس فيرمالاردىڭ قارقىندى جۇمىس ىستەۋىمەن، نارىق جۇيەسىندە تولىق يەلىك ەتۋگە ۇمتىلىسىمەن، ءوز باسەكەلەستەرىن ساپانى ارتىرۋ، ءارى باعانى تومەندەتۋ ارقىلى ىعىستىرۋ جولىمەن قالىپتاسقان جوق. قازاقستاندىق مونوپوليا، ناقتىسىندا، باس پايداسىن كوزدەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىستى وزدەرىنىڭ قاتىسى بار فيرمالارعا بەرىپ، سول ارقىلى مەملەكەتتىڭ رەتتەۋشى مۇمكىنشىلىگىن مولىنان پايدالانا وتىرىپ، قارسىلاستارىن نارىقتان ىعىستىرۋ ارقىلى كۇشەيدى.

مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بولسا (سەس، ءورت ءسوندىرۋ، سالىق، كەدەن، بانك، جەر كوميتەتى ت.ب.) وسى فيرمالاردى قورعاۋعا (سىبايلاستىقتى جوققا شىعارا المايمىز) قىزمەت ەتتى. سوندىقتان دا نارىق جۇيەسىندە ساناۋلى عانا ءىرى كورپوراتسيالار ۇستەمدىككە يە. ولار بۇكىل نارىقتى ءوزارا ءبولىسىپ، تولىق باقىلاۋدا ۇستاۋعا قول جەتكىزدى. باعانى دا ءوز ەرىكتەرىمەن قويۋ مۇمكىنشىلىگىن ساقتادى.

ەلىمىزدە ءىرى جەكە مەنشىك يەلەرى ىشكى تاۋار ءوندىرىسىن دامىتۋعا ينۆەستورلاردى تارتا الماۋدا. كوبىنە ولاردىڭ ۇسىنعان جوباسىنا شەتەلدىك ينۆەستورلار قىزىعۋشىلىق تانىتپايدى. ويتكەنى شەتەلدىك كومپانيالار قازاقستاننىڭ قازبا بايلىققا بايلانىپ، سونى عانا ساتىپ كۇن كورۋىنە مۇددەلى. ولار، نەگىزىنەن، پايداسى مول، شىعىنى از شيكىزات كوزدەرىنە قارجى قۇيۋدى كوكسەيدى. نەگە؟ ويتكەنى از شىعىنمەن مول بايلىققا كەنەلۋگە جەرگىلىكتى بيلىك مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. ەندەشە ولارعا «جاڭا ءوندىرىس» سەكىلدى ماشاقاتى كوپ تاۋەكەلگە بارۋدىڭ قاجەتى نە؟ (كەزىندە شەتەلدىك كومپانيالارعا ۇسىنىلعان جەراستى قازبا بايلىق كوزدەرى سوناۋ كەڭەستىك كەزدەن بارلانىپ، يگەرىلگەن، نەمەسە يگەرۋگە تولىق دايار ەدى. مۇناي قاباتتارى العاشقى فازادا، ياعني جەر بەتىنە جاقىن ورنالاسقان بولاتىن). ونىڭ ۇستىنە وزگە تابىس كوزى مولايعان سايىن، مەملەكەت تاۋسىلمالى قازبا بايلىعىن ۇنەمدەۋگە، بولاشاق ءۇشىن ساقتاۋعا بەت بۇرا باستايتىنىن ولار دا جاقسى بىلەدى. سوندىقتان قازاقستاندى نەعۇرلىم كوپ ۋاقىت بويى «مۇناي دوپينگىندە» ۇستاپ تۇرۋ - ولار ءۇشىن اسا ءتيىمدى ءتاسىل.

وتكەن «جەكەشەلەندىرۋ» ناۋقانىندا بىرقاتار ءىرى مۇناي كوزدەرىنىڭ جەكە ادامداردىڭ يەلىگىنە وتكەنى جاسىرىن ەمەس. بىراق ولار ودان تەزىرەك «قۇتىلۋعا» (ساتۋعا) اسىقتى. بۇل ساۋدا ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ جاتىر. نەگە؟ ونىڭ دا سەبەبى سول باياعى توعىشارلىق مەنتاليتەتتە جاتىر. ولارعا مەملەكەت مۇددەسىنەن گورى اينالىمى مەن قايتارىمى تەز قاعاز اقشا (دوللار) قىمبات. ءارى جەراستى بايلىعىن شەتەل بانكىلەرىنە اپارىپ تىعا المايسىڭ عوي... سوندىقتان بولار، قوعام تاراپىنان «مەملەكەت ءوزىنىڭ رەتتەۋشى مۇمكىنشىلىگىن قالايشا قولدان بەرىپ قويدى؟» دەگەن زاڭدى سۇراق تۋدا.

بۇل سۇراقتىڭ تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىنە تىكەلەي قاتىستى بار. مىسالى، ۇكىمەت بۇرىنعى كەلىسىم-شارتتارداعى «قازاقستاندىق مازمۇن» ماسەلەسىن ەندى عانا، «شەتەلدىكتەر قازاقستاندا وندىرىستەر اشادى» دەگەن ءۇمىت اقتالماعان سوڭ جانە داعدارىستىڭ جاڭا تولقىنى كەلىپ، ەكونوميكالىق جاعدايىمىز ۋشىعا باستاعان كەزدە كوتەرە باستادى. ال ءبىز سول كەزدەرى ءوندىرىس اشۋدى، وعان قازاقستاندىقتاردىڭ تارتىلۋىن، جۇمىسشىلاردىڭ جالاقىسىندا الالاۋشىلىقتىڭ بولماۋىن جانە ت.س.س. ماسەلەلەردى مەملەكەت الەۋەتىن قولدانا وتىرىپ قامتاماسىز ەتكەندە - وندا ءبىز ەلدە «ادام كاپيتالىن» دامىتاتىن، قوعامدى العا سۇيرەيتىن ينۆەستيتسيامەن قامتاماسىز ەتە الار ەدىك. ءارتاراپتى ەكونوميكا مەن مادەني دامۋ ماسەلەلەرى دە بۇدان گورى قارقىندى شەشىمىن تابار ەدى. عىلىم مەن ءبىلىم، دەنساۋلىق ماسەلەلەرى دە بۇگىنگى كۇيدەن الدەقايدا جوعارى بولار ەدى.

ءبىز بولساق وسى قاراپايىم اقيقاتتى ۇعۋ ءۇشىن شەتەلدىكتەردىڭ زاڭدارىمىزدى بەلدەن باسۋىن، جاعدايىمىزدىڭ تۇرالاي باستاۋىن كۇتىپ وتىردىق. بۇل - ەليتانىڭ باستى قاتەلىگى.

ەكونوميكالىق تەوريادا مۇنداي كاپيتاليزم ءتۇرى - نومەنكلاتۋرالىق (بيۋروكراتيالىق) كاسىپكەرلىك دەپ اتالادى. وندا شەنەۋنىك پەن كاسىپكەردىڭ اراسى اجىراماعان، كوبىنە ەكەۋىنىڭ ءرولىن ءبىر سۋبەكت وينايدى. مۇندا شەنەۋنىك - مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە باقىلاۋشى، سونىمەن قاتار كاسىپكەر رەتىندە - نارىقتىق قاتىناسقا قاتىسۋشى (قوسىمشا تابىس تابۋشى).

ءبىر سوزبەن ايتساق، قازاقستاندىق قوعامدا شەنەۋنىكتەر مەن كاسىپكەرلەردىڭ ىمىرالاسقان سيمبيوزى (ەكى باستى ايداھار سىندى) پايدا بولدى. ال بۇل - قۇقىقتىق-دەموكراتيالىق قوعامنىڭ تابيعاتىنا جات نارسە. بۇل «كاپيتاليزم» قوعام مەن ەكونوميكانىڭ دامۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزا المايدى جانە مەملەكەت ازاماتتارىنىڭ جاپپاي ىسكەرلىك بەلسەندىلىگىن وياتۋعا ستيمۋل بولا المايدى.

وسى ايتىلعاندارمەن بىرگە ءبىزدىڭ مەملەكەتتىكتە مىناداي ەكى ماسەلەنىڭ باسى اشىلماعان كۇيدە تۇر: ولار - «نارىققا ارالاسپاۋ» جانە «ءوزىن-ءوزى شەتتەۋ». ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ليبەراليستىك پرينتسيپتەردى ۇستانعان مەملەكەت نارىقتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا قولبايلاۋ بولماۋ ءۇشىن وعان مەيلىنشە ارالاسپاۋعا ۇمتىلادى. دۇرىس. بىراق ءبىزدىڭ جاعدايدا بۇل پرينتسيپ «مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قاتىناستاردان «تولىق شەت قالۋمەن» الماستى. «شەت قالۋ» ءپرينتسيپى تەك ەكونوميكادا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىندا، اسىرەسە الەۋمەتتىك سالادا وتكىر كورىنىس تابۋدا. مىسالى، بىزدە «بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى» جوققا ءتان. اسىرەسە ەلدەگى بانكىلىك قىزمەت ودان اۋلاق بولعاندى قالايدى. قايتا ولارعا قاراعاندا شەتەلدىك بيزنەس قۇرىلىمدارى ءبىرشاما ءتاۋىر. سوندىقتان داعدارىستىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە مەملەكەت تاراپىنان جەتكىلىكتى باقىلاۋ مەن رەتتەۋدىڭ بولماۋىن، مەملەكەتتىڭ وزىنە كونستيتۋتسيالىق زاڭمەن جۇكتەلگەن مىندەتتەردى تولىقتاي اتقارماي، ۇلتتىق مۇددەنى جەتكىلىكتى دارەجەدە قورعاماي وتىرعانىن شىندىق دەپ مويىنداۋ قاجەت.

بانكىلەر دەمەكشى، ارينە، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ وتپەلى كەزەڭىندە بانكتەرگە قولايلى جاعداي تۋعىزۋ قاجەت. سوندىقتان دا مەملەكەت وسى سالاداعى بارلىق زاڭنامالىق بازانى بانكتەردى قولداۋعا قۇرعانى ورەسكەل قاتەلىك تە ەمەس. بىراق بۇل قولداۋ ولارعا نە ءۇشىن جاسالدى؟ ولار شاعىن جانە ورتا بيزنەستى ىنتالاندىرۋعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولەدى دەپ جاسالعان جوق پا؟ اسىرەسە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ نەگىزى - اۋىلدى دامىتۋعا سەپتىگىن تيگىزەر دەگەن ءۇمىت بيىك تۇردى عوي. ال ولار بولسا وندايعا ەش قۇلىقسىز. ولاردىڭ بۇل قادامى تۇبىندە قازاقستاندىقتاردىڭ الەۋمەتتىك مۇددەسىنە زيان كەلتىرەدى، كەلتىرىپ تە جاتىر. سوندىقتان ەڭ دۇرىسى - قازاقستاندا نارىقتىق ەكونوميكانىڭ «قاڭقاسى» قۇرىلعان ساتتەن باستاپ ەكونوميكانى الەۋمەتتىك باعىتقا بۇرۋ قاجەت ەدى. بىراق بيلىك ونداي تالاپ قويمادى. سول سەبەپتى دە وسىنداي «كارتبلانش» العان بانكىلەر مەن ءىرى بيزنەس تەك ءوز پايداسىنا جۇمىس جاساۋدى جالعاستىرا بەرۋدە. وسى سەبەپتەن قازاقستاندىقتار ءوز وندىرگىش كۇشتەرىن ساپالى دامىتۋ قابىلەتىنەن اجىراپ قالدى. اسىرەسە تاۋەكەلى مول مال جانە ەگىن شارۋاشىلىعى قيىن جاعدايدا. مىسىقتابانداپ قانا العا جىلجىپ كەلەدى.

ءبىزدىڭ كاسىپكەرلەردىڭ پايداسىنىڭ قوماقتى بولىگى شەتتەن تاسىلاتىن تاۋارلار ەسەبىنەن بولىپ وتىر. ال وسى جولمەن ونداي پايدانى قۋا بەرسەك، ىشكى ءوندىرىستى وندىرۋگە ەشكىم قىزىقپايتىن بولادى. كەزىندە وسىنداي ساۋدا-ساتتىق وتىندە تۇرعان تالاي مەملەكەتتەر ءبىر داۋىلدان (فورس-ماجورلىق جاعدايدان) امان قالا الماعانى تاريحتان بەلگىلى. كاپيتال ەل ەكونوميكاسىنا تۇراقتى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتۋى ءۇشىن الەمدەگى ايگىلى كاپيتاليستەردەن ۇلگى الۋدىڭ ەش ايىبى جوق.

مىسالى، ميللياردەر گەنري فورد: «مەنىڭ زاۋىتتارىم تۇراقتى جۇمىس ىستەۋى ءۇشىن، مەن ءوز جۇمىسشىلارىما وزدەرى جاسايتىن اۆتوموبيلدەردى ساتىپ الا الاتىنداي جالاقى تولەۋىم قاجەت. سوندا بۇل مەنىڭ ءوز پايدامدى ويلاعانىم بولادى. جوعارى جالاقى بەرۋ ءۇشىن مەن ءوندىرىستى دە جەتىلدىرىپ، بارلىق جۇمىسشى-قىزمەتكەرلەرىمنىڭ دە بىلىكتىلىگىن ۇنەمى ارتتىرىپ وتىرۋىم قاجەت»، - دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، ءبىز دە مەملەكەتتى دامىتۋعا «جاپپاي تۇتىنۋشىلار»، ياعني «تۇرمىس دەڭگەيى وتە جوعارى قوعام» قۇرۋ ارقىلى عانا جەتە الامىز. مۇنداي جاعداي تۋسا - بيزنەس تە ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا ءماجبۇر بولادى.

قازىرگى ماقسات - ۇلتتىق ەكونوميكالىق ورلەۋ. ول ءۇشىن مەملەكەت مۇمكىندىكتەرىن تولىق قولدانىپ، ۇلتتىق بيزنەستى ۇلتتىق مۇددەگە بۇرۋ قاجەت. بيزنەس جەكە پايداسىن عانا ويلاماي، الدىمەن مەملەكەت پەن حالىقتىڭ دا جاعدايىن ويلاۋعا مىندەتتى. مەملەكەت پەن حالىق - بيزنەس وتىرعان بۇتاق، ونىڭ تۇعىرى.

ولار بولماسا، جەكە «كاپيتاليستەردىڭ» بايلىعى - وزگەلەردىڭ كوز قۇرتى! وسىنداي ءپرينتسيپتى ۇستانا وتىرىپ، ۇكىمەت قازىرگى رەفورمالاردىڭ قانداي ماقساتتا جاسالىپ جاتقانىن حالىققا تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزۋى قاجەت. بۇگىندە ولاردىڭ ناقتى ماقساتى تۇسىنىكسىز بولۋىنا بايلانىستى قوعام مۇددەسى مەن رەفورمالار اراسىندا بايلانىس جوق. سودان بارىپ مەملەكەتتىك جوبالاردا ءاربىر ادامدى ناقتى ىستەرگە جەتەلەيتىن، ونىڭ تۇرمىس جاعدايىن كوتەرۋگە باعىتتالعان ماعىنا جوق. ال الەمدىك تاجىريبەدە رەفورمالار وسىنداي ماعىنامەن تولىققاندا عانا ءساتتى اياقتالعانى انىق. ەندەشە قازىرگى بيلىككە ءوز ازاماتتارىنىڭ سەنىمىنەن جانە دە كەز كەلگەن ۋاقىتتا بيلىكتىڭ ءوز ازاماتتارىنان قولداۋ تابا الۋىنان ارتىق ماڭىزدى نارسە بولماۋى ءتيىس. وكىنىشكە قاراي، وسى ماڭىزدى شارتتى بيلىك ىسكە اسىرماي وتىر. جالىقتىرعان جالاڭ ۇرانداردان ءارى اسپاۋدا. ياعني، مۇندا دا «بيلىك ءبىر بولەك، حالىق ەكىنشى بولەك» كۇيدە قالعان دەسە بولادى.

سول سەبەپتەن بولىپ جاتقان قايتا قۇرۋلارعا، ۇكىمەت ۇسىنعان باعدارلامالارعا دەگەن سەنىم از. داعدارىس دەندەگەن سايىن، سەنىم ازايا تۇسۋدە. كەزىندە ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ جاعدايدى الدىن الۋعا تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. وكىنىشكە قاراي، ولار بۇل مۇمكىندىكتەردى پايدالانبادى. ۇكىمەتتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ساياساتى (داعدارىس جاعدايىندا) ءۇمىتتى اقتاماۋى - ەلدەگى ساياسي احۋالدى شيەلەنىستىرىپ، قوعامدىق ۇيىمدار بيلىكتىڭ جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى اشىق ايتا باستادى. شىنىندا دا، بەدەلمەن بىرگە جاۋاپكەرشىلىكتىڭ قاتار جۇرەتىنىن كەز كەلگەن بيلىكتىڭ ۇمىتپاعانى ابزال...

سونىمەن گ.بەلگەر اعاعا جاۋاپتى نەمەن تۇيىندەسەك ەكەن: «الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى، ەركىن نارىقتىق، ءارتاراپتى ەكونوميكاسى بار، بارلىعى زاڭ الدىندا تەڭ، ازاماتتاردىڭ قۇقى زاڭمەن قورعالعان، كولەڭكەلى بيزنەس پەن سىبايلاستىققا ورىن قالماعان، بولاشاعىنا سەنىمدى، مادەنيەتتى، وقىعان-توقىعان ازاماتتار ءومىر ءسۇرۋشى، ۇلتتىق كەلبەتى ايشىقتالعان قوعام قۇردىق»، - دەيمىز بە، الدە باسقاشا ايتامىز با؟ بولماسا: «بۇل تەك قيال، بىراق ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە سايكەس كەلەتىن قيال، سوندىقتان ءبارىبىر دە جۇزەگە اساتىن قيال!» - دەيمىز بە؟

دەگەنمەن، ءبىز گەراعانىڭ ناقتى سۇراعىنا ناقتى جاۋاپ بەرە المادىق. ءبىزدى دە تۇسىنۋگە بولار، ويتكەنى تەوريادا ءسوزى مەن ءىسى قابىسپاي جاتقان مەملەكەت ءتۇرى قاراستىرىلماعان. ءبىزدىڭ دە قازىرگى جاعدايىمىز وسىنداي ەكىۇدايىلىق قالىپتا تۇر: بىرەۋلەرگە (ولار از) - بۇل جايناعان ەل، بىرەۋلەرگە (ولار كوپ) - بۇل كەرى كەتىپ بارا جاتقان ەل. ونىڭ ۇستىنە داعدارىس ساعىزداي سوزىلعان سايىن، ەكىنشىلەردىڭ قاتارى كوبەيە تۇسۋدە.

قانداي دا اششى بولماسىن - حالىقتان شىندىقتى ەش جاسىرۋعا بولمايدى. «قيلى-قيلى ەرتەگى» قوعامدى جۇدىرىقتاي جۇمىلدىرا المايدى. تەك قانا شىندىق پەن ادىلەتتىلىك قانا بۇل فۋنكتسيانى اتقارادى. بىراق قانشاما سىنشىل بولساق تا، شىنشىل قوعام ورناماي قويمايتىنىنا سەنۋ قاجەت. سەبەبى، بىرىنشىدەن، بۇل تاۋەلسىزدىكتى تياناقتى ەتۋدىڭ جالعىز شارتى بولسا، ەكىنشىدەن، گەراعا ءوزى ايتقانداي - قازاق حالقىنىڭ جوعارى جاسامپازدىق پوتەنتسيالى. ۋاقىت كەلگەندە ءبىز دە مەملەكەت قۇرۋدا «بىرىزدىلىككە» تۇسەمىز دەپ ۇمىتتەنەمىز. گەراعا ازىرگە وسىعان ريزا بولسىن...

ءابدىراشيت باكىرۇلى،

فيلوسوف-پۋبليتسيست

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 34 (117) 12 قازان 2011جىل