ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى، بىلگىر تاريحشى مامبەت مىرزامەن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى اراسىنداعى سۇحبات جالعاسىن تاۋىپ وتىر. وقىرمان قاۋىمعا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ باستاپقى جاريالانىمدارىن مۇراعاتتار قورىنان تاۋىپ الۋعا بولاتىنىن ەسكەرتەمىز.

«اباي-اقپارات»

- ءسىز باسقارىپ وتىرعان تاريحشىلار قاۋىمداستىعى ناقتى قانداي جۇمىستار جاسادى؟ جالپى، ۇيىم قانشالىقتى «ءتىرى»؟ مۇشەلىكتە كىمدەر بار؟ جوسپارلارىمەن قالاي تانىسۋعا بولادى؟ نەگە ينتەرنەتتە ۆەب-پاراعىن اشپايسىز؟

- ونىڭ قۇرامىندا ءتورت جۇزگە جۋىق تاريحشى جانە باسقا ماماندىق يەلەرى بار. ولاردىڭ اراسىندا مەكتەپ مۇعالىمدەرى، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى، عىلىمي-زەتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، شەتەل ازاماتتارى، عالىمدارى بار.

قاۋىمداستىق 2007 جىلى قىركۇيەكتە پەكين (قحر) قالاسىندا وتكەن تاريح عىلىمىنىڭ حالىقارالىق كوميتەتىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىسىندە وسى ۇيىمعا مۇشەلىككە قابالداندى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاريحشى-عالىمدارىنىڭ حالىقارالىق كەڭەستىككە شىعۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن جاعداي بولىپ تابىلادى. قاۋىمداستىقتىڭ بەلسەندى ارالاسۋىمەن ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، وقىتۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرستارى جانە باسقا شارالار وتكىزىلدى.

ينتەرنەت-كونفەرەنتسيامىزدىڭ قۇرمەتتى قوناعى، بىلگىر تاريحشى مامبەت مىرزامەن Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ وقىرماندارى اراسىنداعى سۇحبات جالعاسىن تاۋىپ وتىر. وقىرمان قاۋىمعا ينتەرنەت-كونفەرەنتسيانىڭ باستاپقى جاريالانىمدارىن مۇراعاتتار قورىنان تاۋىپ الۋعا بولاتىنىن ەسكەرتەمىز.

«اباي-اقپارات»

- ءسىز باسقارىپ وتىرعان تاريحشىلار قاۋىمداستىعى ناقتى قانداي جۇمىستار جاسادى؟ جالپى، ۇيىم قانشالىقتى «ءتىرى»؟ مۇشەلىكتە كىمدەر بار؟ جوسپارلارىمەن قالاي تانىسۋعا بولادى؟ نەگە ينتەرنەتتە ۆەب-پاراعىن اشپايسىز؟

- ونىڭ قۇرامىندا ءتورت جۇزگە جۋىق تاريحشى جانە باسقا ماماندىق يەلەرى بار. ولاردىڭ اراسىندا مەكتەپ مۇعالىمدەرى، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ وقىتۋشىلارى، عىلىمي-زەتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ قىزمەتكەرلەرى، شەتەل ازاماتتارى، عالىمدارى بار.

قاۋىمداستىق 2007 جىلى قىركۇيەكتە پەكين (قحر) قالاسىندا وتكەن تاريح عىلىمىنىڭ حالىقارالىق كوميتەتىنىڭ باس اسسامبلەياسىنىڭ ماجىلىسىندە وسى ۇيىمعا مۇشەلىككە قابالداندى. بۇل ەلىمىزدىڭ تاريحشى-عالىمدارىنىڭ حالىقارالىق كەڭەستىككە شىعۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزاتىن جاعداي بولىپ تابىلادى. قاۋىمداستىقتىڭ بەلسەندى ارالاسۋىمەن ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق جانە حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر، وقىتۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ كۋرستارى جانە باسقا شارالار وتكىزىلدى.

وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ ارىپتەستەرىمىزدىڭ اراسىندا وسىنداي قاۋىمداستىق سياقتى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ ءتۇرلى جوبالار جاساپ جاڭا ناتيجەلەرگە قول جەتكىزۋ، سول ارقىلى عىلىمنىڭ قاجەتىنە قارجى تابۋ مادەنيەتى قالىپتاسپاعان. تاريح عىلىمىنىڭ قوعامدىق سۇرانىستارعا ساي ارنادا، قوعاممەن بىرگە ءوسىپ-جەتىلۋى الدىمەن سول قوعام ءۇشىن قاجەت. ياعني، قوعامدا تاريحي سانانىڭ زامان سۇرانىسىنا لايىق دارەجەدە بولۋىنا مۇددەلى كۇشتەر (ەلەمەنتتەر) ءار ۋاقىتتا تابىلعان، قازىر دە بار. تاريحشى-ماماندار سونداي توپتاردى تاۋىپ، ولار مەن جۇمىس جاساي بىلۋلەرى قاجەت. عىلىمنىڭ  ومىرمەن بايلانىستى دەگەنىمىز  - وسى.

ءبىر عانا مىسال. جاقىندا مەنىڭ ءبىر تۋىسىم ماتەماتيكا عىلىمى سالاسىنىڭ كورنەكتى وكىمى، عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، ينستيتۋت ديرەكتورى مۋۆاشىرحان اۋلەتىنىڭ تاريحىنا ارناپ كىتاپ شىعاردى. كىتاپپەن تانىسقان كىسى اۆتوردىڭ كوزدەگەن ماقساتىن جەڭىل تۇسىنە الادى. ول ۋاقىت اراسىندا اتاسىنىڭ، اكەسىنىڭ، ءوزىنىڭ، قورشاعان ادامي ورتاسىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن مۇمكىن بولعانشا تەرەڭ جانە دالىرەك تۇسىنگىسى كەلەدى. كەزىندە ومىرگە كەلىپ ۇرپاق وسىرگەن ادامداردان  ارتىندا ءىز قالسىن دەگەن ويدا. قۇپتاۋعا، قولداۋعا تۇرارلىق ءىس دەپ بىلەمىن.

ءال فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دە ساعاتبەك مەدەۋبەكوۆ دەگەن اقىن، عالىم، كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بار. سول ازاماتتىڭ قولداۋى مەن قاۋىمداستىق قازاق قوعامىنداعى اۋلەتتەر تاريحىنا ارنالعان بىرنەشە عىلىمي كونفەرەنتسيالار وتكىزدى. حالىق ەلدىڭ ورتاسىنا الىستاعى اۋىلدارعا باردىق. جەكە اۋلەتتەرگە دارىعان قادىر-قاسيەتتەردى ەلەپ-ەكشەپ، تاريح ارناسىندا تۇسىنگىمىز كەلدى. بۇل ارەكەت جالپى قوعامنىڭ تالاي تاعدىرىن نەعۇرلىم تەرەڭىرەك تۇسىنۋگە جول اشادى دەگەن ۇمىتتەمىز.

تاريح مۇمكىن بولعانشا ۋاقىت ارناسىنداعى جەكە تۇلعالىق تىنىس-تىرشىلىگىنە جاقىنداي تۇسكەن ءجون. بۇل ونىڭ گۋمانيستىك مىندەتى، فۋنكتسياسى. جەكە ادامنىڭ، تۇلعالىق ءومىرىن ءبىلۋ ارقىلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ، جالپى قوعامنىڭ، ۇلتتىق ءومىرىن تۋرا تۇسىنۋگە جاقىنداي تۇسەمىز. ارينە، مۇنداي ماقساتقا جەتۋ وڭاي ەمەس. ول ءۇشىن تاريحي زەرتتەۋدىڭ جاڭا ءادىس-قۇرالدارىن يگەرۋ قاجەت.

XX عاسىرداعى قازاق اۋىلى. بۇل دا ءبىر تاريحتىڭ عاجاپ قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. دراماعا، قۋانىش پەن قايعىعا تولى ءومىر. ءبىز ءبارىمىز سول اۋىلدان شىقتىق. سول اۋىلعا ءبارىمىز دە بورىشتارمىز. ال سول اۋىل قازىر جوق دەسە دە بولادى. قوعامداعى كۇردەلى وزگەرىستەرمەن بىرگە قازاق اۋىلى دا وزگەرىسكە ۇشىراۋ جولىندا تۇر. مىنە، ءبىز تاريحشىلار، سول اۋىلدىڭ الدىنداعى مىندەتمىزدى ورىنداي الماي كەلەمىز. مەنىڭ ايتپاعىم، سول XX عاسىرداعى قازاق اۋىلىنىڭ «ميكرو» دەيمىز بە، جوق الدە «ماكرو»  دەيمىز بە تاريحى جازىلعان جوق. ول جازىلۋعا ءتيىس. بۇگىنگى تاريح عىلىمىنىڭ ءبىر مىندەتى وسى دەپ بىلەمىن.

- مەكتەپتە تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى مىقتى بولۋى كەرەك. اسىرەسە، ورىس مەكتەپتەرىندە قازاقستان تاريحىن، قازاق تاريحىن وزگە ۇلت وكىلدەرى، ورىستار قانشالىقتى ادال جۇرەكپەن بەرە الادى دەپ ويلايسىز؟ ءسىزدىڭ "قازاقتىڭ ۇلتتىق ساياسي ەليتاسى" اتتى كىتابىڭىزدى وقىعاننان كەيىن وي-سانامدا كەرەمەت وزگەرىس بولدى. «وسىنداي كىتاپ بار وقىدىڭدار ما؟»، دەپ تاريح مۇعالىمدەرىنەن سۇراسام ولار ماقرۇم ەكەن. ءبىزدىڭ 20 جىل بويى ساندالىپ تابا الماي جۇرگەن ۇلتتىق يدەولوگيامىز، مەملەكەتتىك ساياساتىمىز وسى كىتابىڭىزدا تۇنىپ تۇر، امال نەشىك سونى كورەتىن كوز، ەستيتىن قۇلاق جوق. كوممۋنيستىك يدەولوگيانى دا، باتىستىق باعىتتى دا كوردىك، بىراق قازاقتىڭ جانىنا بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ءدوپ كەلمەدى. سوناۋ كومىلىپ جاتقان قازىنانى اشىپ، حالقىنا ءۇنى مەن ءسوزى جەتپەي جاتقان ارىستارىمىزدى ارحيۆتەردەن مايدان قىل سۋىرعانداي ەرىنبەي جالىقپاي الىپ شىعىپ، حالىقپەن قاۋىشتىرعان ەڭبەگىڭىزگە كوپ-كوپ راحمەت، اعا! ەندىگى جەردە بىزگە الاشتىق يدەيادان ارتىق يدەولوگيانىڭ كەرەگى جوق، بىراق ءبىزدىڭ بيلىك باسىنداعىلار بۇنى بىلمەيدى جانە بىلگىسى دە كەلمەيدى. ولارعا كۇش-قۋاتتى بوسقا سارپ ەتۋدىڭ قاجەتى جوق. سىزدەردىڭ ەندىگى مىندەتتەرىڭىز وسى الاشتانۋدىڭ ىرگە تاسىن قالاپ، مەكتەپ جانە جوو باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ. سىزگە زور دەنساۋلىق تىلەيمىن، قازاق تاريحىنىڭ الداسپانى بولىپ جۇرە بەرىڭىز.

- كەزىڭدە قاۋىمداستىق «مەنىڭ ولكەم» دەگەن جوبا دايارلاپ، ونى كەڭ اۋديتوريا الدىندا باياندادىق. شىمكەنت قالاسىندا وبلىس وقۋ ورىندارىندا (ورتا جانە جوعارى) جۇمىس جاسايتىن تاريحشى مامانداردى جيناپ وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى، وبلىستىق وقۋ ءبولىمىنىڭ باستىعىنىڭ قاتىناسۋىمەن كەڭەس وتكىزدىك. بۇل جوبا بجعم-گىنىڭ پاتريوتتىق تاربيەگە بايلانىستى جوعارىدان ۇسىنعان جوباسىنا بالاما باعدارلاما ەدى. باعدارلاما قىزىلوردا جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمدىكتەرىنە ۇسىنىۋى دا. قولداۋ تاپادى. قازىر ءبىز بۇل باعدارلامانى اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ ماگيسترانتتارى مەن دوكتورانتتارىنىڭ كۇشىمەن قايتا جاندىرماق ويدامىز. مۇمكىن، قولداۋ دەپ تابارمىز.

مىنە وسى شىمكەنت قالاسىن دا وتكىزىلگەن تاريحشى مۇعالىمدەر كەڭەسىندە ءبىرى كەنتاۋ قالاسىنان، ەكىنشىسى سارىاعاش وڭىرىنەن كەلگەن قۇرالاي جانە مامبەت دەگەن جاس وقىتۋشىلاردىڭ «ولكەتانۋ» قوسىمشا ءپانى بويىنشا دايارلانعان وقۋ قۇرالدارىمەن تانىستىق. مازمۇندى دا تارتىمدى ەكەن. سول وقۋ قۇرالدارىن ءسال جەتىلدىرە ءتۇسىپ، ۇلگى رەتىندە بۇكىل رەسپۋبليكا كولەمىندە تاراتۋعا لايىق. تۇكپىردەگى اۋىلداردا قولداۋ تاپپاي قانشاما ۇستازداردىڭ جاقسى ويلارى قۇمعا سىڭۋدە. سولارعا سەنىم ءىس-جىگەر بەرەتىن ءىس-شارالاردى بارلىق وبلىستاردا، جەكە اۋدانداردا، اۋىلداردا وتكىزۋگە ابدەن بولادى. جاس ۇرپاقتى پاتريوتتىق سەزىمدە تاربيەلەۋ وسىنداي ىستەردەن باستالسا كەرەك.  ءاربىر اۋىلدان شىققان ىسكەر ازاماتتار «مەنىڭ ولكەم» سياقتى باعدارلاماعا قارجىلاي قولداۋ جاساسا رۋحانيات ىسكە قوسقان ۇلەسى بولار ەدى.

«مەكتەپتەگى تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى مىقتى بولۋى كەرەك»،- دەيدى. ابدەن ورىندى ايتىلعان پىكىر. كەز-كەلگەن جۇمىر باستى پاندەگە قۋات، قانات بەرەتىن اتا-انانىڭ تاربيەسى مەن مۇعالىمنىڭ بەرگەن ءبىلىمى. ال ۇلتتىق ءبىلىم جۇيەسى زامان سۇرانىسىنا لايىق بەلگىلى ءبىر ۇستانىمدارعا سۇيەنىپ، بەلگىلى ءبىر ماقسات-مۇراتتاردى كوزدەيدى.

«ۇلتتىق ساياسي ەليتا» كىتابىما بايلانىستى جىلى پىكىر بىلدىرگەن باۋرىما وسى ەڭبەگىمدە ايتپاق ويىمدى تۋرا تۇسىنگەنى ءۇشىن زور راحمەت! كىتاپ، ماقالا نە ءۇشىن جازىلادى؟ ارينە، وتانداستارىمىزبەن وتانىمىزدىڭ وتكەنى مەن بولاشاعى جونىندە جاي پىكىر الىسۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ىشكى سىردى ءبولىسۋ ءۇشىن دە. مۇنداي ارەكەت ارقاشاندا ءساتتى شىعا بەرمەيدى. دەگەنمەن ول قاجەت، اسىرەسە بۇگىنگىدەي وزگەرىستەر كەزەڭىندە.

ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى كۇردەلى كەزەڭدەردە حالقىمىزدىڭ تۇپكىلىكتى مۇددەسىن جانىن سالىپ قورعاعان ۇلدارى مەن قىزدارى از بولاماعان. بولاشاعىنا  تونگەن قاۋىپتى ىشتەي سەزىنگەن حالىق ومىرلىك سۇرانىسقا جاۋاپ رەتىندە بيىك رۋحتى وتانشىل ازاماتتارىن اۋىق-اۋىق، لەك-لەگىمەن شىعارىپ وتىرعان. ول جونىندە ماعجان اقىن «تولقىننان تولقىن تۋادى، تولقىندى تولقىن قۋادى» دەيدى. ەل ومىرىندەگى وسىنداي جاعدايدى ءبىز 18 عاسىرداعى «اقتابان-شۇبىرىندى، القاكول-سۇلاما» زامانىنان، سونداي-اق 20 عاسىردىڭ العاشقى شيرەگىندەگى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى كۇرەس كەزەڭىنەن بايقايمىز.

سوڭعى كەزەڭدەگى تولقىن ەل ءومىرىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋدى مۇرات تۇتقان، وسى كۇردەلى شارۋانى قولعا العان، سونداي-اق ول ءىستى سوڭىنا دەيىن جەتكىزۋگە قارىم-قابىلەتى جەتەتىن ۇلى تولقىن دەيدى. وسى تولقىندى (ەكى بىردەي بۋىننان تۇرعان) ومىرگە اكەلگەن حالىق تا بولاشاعى جارقىن جۇرت ەكەنىن وسى مەزگىلدە كورسەتىپ ۇلگىرگەن ەدى. ءبىزدىڭ سورىمىزعا قارسىلاسىمىز وزىنەن باسقانىڭ ءومىرىن وشىرۋگە ءازىر دۇلەي كۇش بولىپ شىقتى. حالىقتى كوش باستاعان سەركەلەرىنەن اجىراتىپ، ولاردى جاۋ رەتىندە كورسەتىپ، ۇلتتىق «جاناشىرى» ءوزى بولىپ شىقتى. مۇنداي «قومقورلىقتىڭ» نەمەن اياقتالعانى بىزگە ءمالىم.

جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى ۇلت ومىرىنە قاتىستى پروتسەستەرمەن تانىس ادام رەتىندە مىناداي جاعدايعا كوڭىل اۋدارايىن. وسى مەزگىلدە ومىرگە قازاق اعارتۋشىلارى، ونىمەن بىرگە قازاق ۇلتشىلدىعى كەلدى. بۇل ەكەۋى دە ومىرلىك سۇرانىستان، قاجەتتىلىكتەن تۋعان تولىق تابيعي قۇبىلىستار بولاتىن. ولاردى ومىرگە اكەلگەن العاشقى بۋىن ۇلت زيالىلارى ەدى. بۇل جالپى ۇلتتىق يدەيالاردى كەلەسى ەكىنشى بۋىن زيالىلر، ساياسي باستاۋشى توپ تەز تۇسىنە قويىپ، ارى قاراي ءىلىپ-الىپ كەتتى. وكىنىشكە وراي بۇل ۇلتتىڭ ىشكى پروتسەسىنە سىرتقى وتارشىل كۇشتەر دورەكى تۇردە ارالاسىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق اعارتۋشىلىعى قازاق ۇلتتىق، ونىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ ءبىر جولا قالىپتاسۋىمەن اياقتالماي، ءۇزىلىپ قالدى. جاڭا يمپەرياشىل كۇشتەر ءۇزىپ تاستادى.

سول سياقتى قازاق ۇلتشىلدىعى دا قازاق ۇلتتىق مەملەكەتتىنىڭ قالىپتاسۋىمەن اياقتالمادى. كەڭەستىك بيلىك بەرگەن اۆتونوميا جاي قۋىرشاق مەملەكەتتىلىك بولىپ شىقتى.

باسقاشا ايتقاندا، عاسىر باسىندا ومىرگە كەلگەن قازاق اعارتۋشىلىعى مەن قازاق ۇلتشىلدىعى بار بولعانى 10-15 جىلعا عانا سوزىلدى. بۇل قاتار جۇرگەن ەكى يدەيالىق اعىمنىڭ اۆتورى جانە قوزعاۋشى كۇشى بولعان العاشقى ەكى بۋىن زيالىلاردى رەپرەسيالىق جولىمەن ومىردەن الىپ كەتكەن ساياسات ولاردىڭ يدەيالارىن دا الا كەتتى. بۇگىندە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك الىپ، ەل قاتارىنا قوسىلامىز دەگەن ۇمىتپەن العان ۇمتىلعان شاقتا الدىمىزدان شىققان كۇرمەۋى قيىن كوپتەگەن قوعامدىق ماسەلەلەردىڭ ءتۇپ-تامىرى سول جاڭاعى ۇلتشىلدىعىنىڭ ءوز تابيعي دامۋ ساتىلارىمەن جۇرمەي، باستاپقى كەزەڭىندە-اق زورلىقپەن ءومىر ساحناسىنان كەتىرىلگەندىگىنە بايلانىستى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»