مارفۋعا ايتقوجينا، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى:

مارفۋعا ايتقوجينا، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى:

- مارفۋعا اپاي، الدىمەن ءسىزدى 75 جىل­دىق مەرەيتويىڭىزبەن قۇتتىق­تاي­مىز. جالپى، اباي اتامىز ايت­قان­داي، ەس­تى ادام كۇنىنە نەمەسە جۇماسىنا ءبىر رەت وزىنە ەسەپ بەرىپ تۇرادى عوي. ال ەندى 70 دەگەن بەلەستى وتكەرگەن اقىننىڭ وزىنە ەسەپ بەرمەۋى مۇمكىن ەمەس. ولاي بولسا، ءجۇرىپ وتكەن جولىڭىزدان قانداي ءىز كو­رە­سىز؟ وتكەن شاققا مويىن بۇرعاندا، ويىڭىزعا الدىمەن نە كەلەدى؟

- تاعدىرىم - تاريحىم، ول - مەنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس قازاق دەگەن حالقىمنىڭ تاريحى. سو­ناۋ ءبىر كەزدەر كوز الدىما ورالادى. قا­پال-اراساننىڭ جوعارى جاعىندا ايتقوجا جايلاۋى دەگەن بولعان.  اتام ايتقوجا قاجى 14 جاسىنان باستاپ بيلىك ايت­قان، سۋى­رىپسالما شەشەن، توكپە اقىن بول­عان. كەيىن قاجىعا بارعان. كەڭەس وكىمەتى ەڭ ال­عاش كەلىسىمەن «باي، قۇلاق» دەپ، اتامدى 70 جا­سىن­دا اپپاق ساقالىن جەلكىلدەتىپ يتجەك­كەنگە ايداپ جىبەرگەن. سونىڭ سالقىنى بالالارىنا تيگەن. قاپال ۋەزىنەن ەڭ سوڭعى رەت ۇستالعان 82 ادامنىڭ ءبىرى - مەنىڭ اكەم. ۇس­تازدىق ەتىپ جۇرگەن جەرىنەن الىپ كەتكەن دە، ەلگە «عالي ايتقوجيندى جاپونياعا اقپارات بەرىپ جاتقان جەرىنەن ۇستادىق» دەگەن. وقى­عان، ورىسشا، قازاقشا، ارابشا بىلگەندىكتەن، اكەمدى كەڭەس وكىمەتى «ەڭ قاۋىپتى ادام» دەپ تاپقان. وسى ءى الماتىدا «ءمۇتتايىم باعى» دە­گەن بولىپتى، يت تۇمسىعى وتپەيتىن قالىڭ تو­عاي، سول جەردە ادامداردى توناۋ سياقتى جاعدايلار ءجيى ورىن الىپ تۇراتىن ەڭ قاۋىپتى جەر ەكەن. تۇرمەدە ورىن بولماعان سوڭ، ۇستالعانداردىڭ بارلىعىن ايداپ اكەلىپتى دە، وسى باقتان وزدەرىنە تەرەڭ شۇقىر قازدىرىپ، اۋزىن تەمىر تورمەن جاۋىپ، سوندا قاماعان. گپتۋ-دىڭ سولدات­تارى مىل­تىق­تىڭ ىستىك جاعىن تاقاي، تاڭ اتقانشا باقىلاپ جۇرەدى ەكەن. اكەم سونداي جەردەن قاشقان عوي. قاپال-اراساننىڭ باس جاعىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ، عالي ورمانوۆ سىندى اعالا­رىمىز جىر­لايتىن قورا تاۋى دەگەن بار. تەكەلى جاقتان بارساڭ، ول - ەڭ بيىك شىڭ. تۇرمەدەن قاش­قاننان كەيىن ەكى ايداي اكەم سول جەردە تىعىلىپ جاتىپ، سوسىن ەلدە قالسا، تىنىشتىق بەرمەيتىنىن بىلگەن سوڭ، قىتاي اسادى. ايەلى مەن جالعىز قىزى، ءۇش ۇلى اشتان ولەدى. تەك ايتقوجا قاجى اتامنىڭ باۋىرىنا سالعان ۇلكەن ۇلى شاياحمەت قانا ءتىرى قالىپتى. مەن ءتورتىنشى سىنىپتى سول اعامنىڭ قولىندا وقىپ ءبىتىردىم. اعا­منىڭ ساۋساقتارىنىڭ باسى بۇگىلىپ تۇراتىن. سول بۇگىلگەن ساۋساقتارىمەن دومبىرانى كۇمبىرلەتە شەرتىپ، ءان سالعاندا تاڭعالاتىن ەدىم. سودان ءبىر كۇنى باتىلىم بارىپ: «شايا­ح­مەت اعا، نەگە ءسىزدىڭ ساۋساق­تارىڭىز بۇگىلىپ تۇرادى؟» - دەپ سۇراپ ەدىم، ول كىسى مۇڭايىپ وتىرىپ: «ە، مارپەتاي-اي، ونىڭ تاريحى ۇزاق قوي... بالا كۇندە ارالارىندا باس كوتەرەتىن ءوزىم بولعاندىقتان، اش قالمايىق دەپ قار استىنان ماساق تەردىم»، - دەپ جاۋاپ بەردى. سوندا ءۇسىپ قالىپتى. مەن بالانىڭ ەڭ كەنجەسى بولسام، ول كىسى - تۇڭعىشى، ورتا­مىز­داعى ءتو­رە­تۇرسىن، بالا­تۇرسىن، قۇديارحان دەيتىن اعالارىمنىڭ ءبارى اشتىقتىڭ قۇر­باندارى بولىپ كەتكەنىن ايتتىم. مەن شەشەم اكەمنىڭ ارتىنان قىتايعا قاشىپ بارعان سوڭ تۋ­عان­مىن عوي. سوسىن بارىنشا الپەشتەپ، ەر­كە­لەتىپ، بەتىمنەن قاقپاي وسىرگەن. وزىنە ءبىر تى­قىر تايانعانىن سەزدى مە، ايتەۋىر، اكەم ماعان بەس جاسىمدا حات تانىتىپ، اراب جانە كي­ريل­لي­تسا ارىپتەرىن ۇيرەتتى. راسىندا، كوپ ۇزاماي قىتاي وكىمەتى ستالينمەن اۋىز جالاسىپ، وسى جاق­تان بارعان قازاق زيالىلارىن جاپپاي تۇرمەگە جاپتى. بۇل 1941 جىل بولاتىن. اكەم دە سول كوپپەن بىرگە قۇلجانىڭ بەرگى جاعىندا سەيدىن قالاسىنداعى اتىشۋلى «ايرانباق» تۇرمەسىنە قامالدى. سوندا اكەمدى جىلىنا ءبىر رەت قانا تەمىر قاقپانىڭ ساڭىلاۋىنان كورە الاتىنبىز. سىعالاپ قانا قاراعاندا، ماڭدايى جارقىراعان اكەم قول-اياعى كى­سەن­دەلىپ كەلە جاتۋشى ەدى. كورە سالا «اعا!» دەپ شىرقىراپ جىلايتىنمىن. سول ءبىر-اق ساتتە ساڭىلاۋدان تىرناقتارىنىڭ كوبەسىنە شەگە قاعىپ، ازاپتاپ جاتقان ادامداردى كوزىم شا­لىپ قالاتىن. ال اكەمدى سونداي ازاپتان قۇت­قا­رىپ قالعان - وقىعاندىعى، سەيدىندە جاۋاپ­تى جۇمىس ىستەگەن ادامدارمەن تانىس­تى­عى، سىيلاستىعى. سولايشا مىڭنان بىرەۋ عانا ءتىرى قالۋى مۇمكىن تۇرمەدەن اكەم امان ورالدى. مۇ­نىڭ تاريحى ۇزاق، سونداي عۇمىر كەشكەن اتا-انام جايلى، ءوز تاعدىرىم جايلى بو­لا­شاق­تا عۇمىرنامالىق رومان جازسام دەگەن ويىم بار.

مەن وسكەندە كونسەرۆاتورياعا بارام دە­گەنىمدە، «قولىڭداعى دومبىراڭ مەن كو­مەيىڭدەگى ءاندى ەشكىم الا المايدى، سەن قاجى اتاڭ سياقتى، عالي اعاڭ سىندى اقىن بولاسىڭ» دە­گەنى ەسىمدە.

- عالي اعا دەپ وتىرعانىڭىز كىم؟

- كادىمگى اقىن عالي ورمانوۆ. نەگىزى، اكەم قاراعاش مەكتەبىندە مۇعالىم بولىپ جۇرگەندە ول كىسىنى العاش ات-شاناعا وتىر­عىزىپ، ينتەرناتقا ورنالاستىرىپ كەتكەن ەكەن. اكەم مەنى سول عالي اعاعا تابىستاعان كورىنەدى، ما­عان دا «ەگەر ءوزىم تۋعان جەرگە جەتە ال­ماسام، سول عاليدى ىزدەپ تاۋىپ الارسىڭ» دەپ اما­نات­تادى. مەن بىراق ول كىسىمەن ارادا ءبىرشاما جىل­دار وتكەن سوڭ، ماسكەۋدەن وقۋ ءبىتىرىپ كەلگەن كەزدە ءبىر-اق تابىستىم. «اسىلدىڭ سىنىعى، تۇلپاردىڭ تۇياعىسىڭ عوي، جارىعىم» دەپ، ماڭدايىمنان يىسكەپ، اكەمە كوڭىل ايت­تى.

ال ەندى ماسكەۋدە وقىعان جىلدارىما كەلسەك، مەنىڭ ءتورت بىردەي كىتابىم سول جاقتا، ال وسى جاقتا ءۇش كىتاپ، بارلىعى جەتى كىتابىم ورىسشاعا اۋدارىلدى. سوڭعى 1985 جىلى شىققان «ۋكراشەنيا كونيا» دەگەن كىتابىم «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنان «كلاس­سيكا» سەرياسى بويىنشا شىقتى. «سترۋ­نا ستەپەي» اتتى كىتابىم كومسومول جاستار سىيلىعىنا ۇسىنىلىپ ەدى، بەلگىسىز جاعدايمەن ول اتاق بەرىلمەي قالدى. ونىڭ ماعىناسىن دا ءتۇسىندىم، ماعان وزگە ەمەس، ءوز ەلىمنىڭ ءىشى­نەن جاۋ تابىلىپ، «قىتايدىڭ شپيونى» دەپ جامانداپ، بەرگىزبەي تاستادى، بىلەم. ول ءبىر قيىن كەز ەدى عوي، ونى دا وتكەردىك... سول تۇستا ماسكەۋدىڭ «ليتەراتۋرا» گازەتىنە تاتيانا كۋ­زەۆ­لەۆانىڭ «تاڭعى قۇس سايراعاندا» دەگەن ماقالاسى شىققان ەدى. وندا ورتا ازيادان ەندى شىعىپ كەلە جاتقان جاس ءارى وزىندىك ەرەك­شە­لىكتەرى بار اقىندار دەپ مەنى جانە قىرعىز باي­رامحان ابىلقاسىموۆا ەكەۋمىز جايلى ايتادى. سوسىن اتاق­تى جازۋشى الەكساندر بەكتىڭ قىزى تاتيا­نا بەكتىڭ «زناميا» جۋر­نالىنا مەنىڭ كىتابىما جازعان رەتسەنزياسى شىققان ەدى. بۇل ەندى مەنىڭ باعىم شىعار، ءبىر جاعى ءبىلىم جولىن قۋعا اكەمنىڭ جول اش­قاندىعىنىڭ دا ار­قا­سى، ولەڭدەرىم ورىسشاعا اۋدارىلىپ، كىتاپ­تا­رىما جۇبان مولدا­عاليەۆ، ولجاس ءسۇ­لەي­مە­نوۆ سىندى قازاقتىڭ ايتۋلى اقىندارىنىڭ العىسوز جازىپ بەرۋى. ال تاتيانا كۋزەۆلەۆا مەن جۇبايى ۆلاديمير سوۆەلەۆ ەكەۋى، سايىن مۇراتبەكوۆ بار، قىرعىزدىڭ اتاقتى اقىنى جولون مامىتوۆ - بارلىعىمىز ءماس­كەۋ­دەگى جوعارعى ادەبيەت كۋرسىندا بىرگە وقى­دىق. قايران جولون، قىرعىز جازۋشىلار ودا­عىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەپ جۇرگەن جەرىنەن كەنەتتەن جۇرەگى ۇستاپ، جاستاي كەتىپ قال­دى. سول تاتيانا جالعىز مەنى ەمەس، قازاق­تىڭ ماعان دەيىنگى دە كوپ اقىنىن، جۇبان مول­داعاليەۆ اعامىز، امانجول شامكەنوۆ، قاليحان بەكحوجين، سىرباي ماۋلەنوۆتەردىڭ ولەڭىن ورىسشاعا اۋداردى. تاعى ءبىر ءىشىمدى اشىت­قان ءبىر ءىس، «ۋكراشەنيە كونيا» كىتابىم شىعار كەزدە ماسكەۋدەن ارنايى حابارلاسىپ، «قازپوت­رەبسويۋزدىڭ» توراعاسى ساكەن تانە­كەەۆ اعامىز بولاتىن، سۇراعان 17 مىڭ تي­راج­دى بەردى، بىراق تاپسىرعان ادامى، پەن­دە­لىكتى قويساڭشى، ءالى كۇنگە سول اقىندى كورىپ تۇرام، نەبارى 10 مىڭ عانا تيراج بەردى. كى­تاپ شىعىسىمەن تالانىپ كەتەتىن تۇس، 10 مىڭ تيراج ماسكەۋدىڭ وزىنەن-اق ارت­ىل­ما­دى.

- زامانىندا قازاق ادەبيەتى مەن رۋحانياتىنا بارىنشا ەڭبەك ەتىپ، قازىر ەلى ۇمىتىپ بارا جاتقان تۇستاسىڭىزدان كىمدى ايتار ەدىڭىز؟ ءبىز بۇگىندە كىمدى ەلەۋسىز قالدىرىپ وتىرمىز؟

- 1973 جىلى بىزدە ازيا، افريكا ەل­دە­رى­نىڭ ادەبيەت وكىلدەرى باس قوسقان ۇلكەن كون­فە­رەنتسيا بولدى. مارقۇم ءانۋار ءالىمجانوۆ اعامىز سول كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋعا تىكەلەي مۇرىندىق بولدى، ءوزى سول ەلدەردىڭ كوبىنە اتاعى كەڭىنەن تانىمال جازۋشى ەدى. شىن­دىقتى ايتۋ كەرەك، ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ قازاق ادەبيەتىندە الار ورنى ەرەكشە. ورىس­شاعا وتە جەتىك ادام ەدى مارقۇم، سونداي زيا­لى. وزەكتى ورتەيتىنى، بۇگىنگى بۋىن، بۇگىنگى ۇر­پاق ءانۋار ءالىمجانوۆتاي تۇلعالارىن ۇمىتىپ با­را جاتقانداي كورىنىپ، ىشتەي كۇيىنەمىن. ءانۋار قازاق ادەبيەتى ءۇشىن قانداي ىستەر ات­قار­دى؟!. 80 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىن­داي بولىپ ءوتتى. كەزىندە دۇنيەنى دۇرىلدەتىپ، مۇقىم قازاقتىڭ بار-جوعىن تۇگەندەپ ەدى، ءال-ءفارابيدى وزبەكتەردىڭ ۋىسىنان سۋىرىپ العان، ال ول ءۇشىن مىڭداعان جىل تاس پەن قۇم باسقان تاريحتى ارشىپ العان وسى ءانۋار ەمەس پە ەدى؟.. قازىر سونى ءوز يەلىگىنە الىپ، كوزى كەت­كەن تۇلعالاردىڭ اتقارعانىن ۇيالماي وزىنە تەلىپ جۇرگەندەر بار، شىن­دى­عىن­دا ولار جاي عانا ءانۋار­دىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ جۇرگەندەر. اباي ايت­قانداي، «كۇن جوقتا اي مەن جۇلدىز كىسىمسىنەر» دەگەننىڭ ناق ءوزى عوي...

- جالپى، ايەل اقىن بولۋ قيىن با؟ ايەل اقىننىڭ تاعدىرى، ادەبي ورتا­داعى ورنى، ادەبيەتكە قوسار ۇلەسى قان­داي، سىزدىڭشە؟ ادەبيەت، پوەزيا ايەلدىڭ نازىك جانىن ەمدەي مە، الدە، كەرىسىنشە، كوبى­رەك جارا سالا ما؟

- ايەل تاعدىرى - ەڭ نازىك ءارى ەڭ كۇردەلى تاعدىر. سول تاعدىردى قالاي باسقارىپ، قا­لاي جەڭۋ كەرەكتىگى ادامنىڭ وزىنە بايلانىستى. مى­سالى، بىرەۋلەر «ول تاعدىر عوي» دەپ، ءوزىنىڭ كوپ كەمشىلىگىن اقتاپ الۋعا دايىن تۇرادى. ەگەر مەن دە سويتەر بولسام، وندا ەڭ باقىتسىز ادامنىڭ ءبىرى بولار ەدىم. جارىم دا بولدى، بالالارىم دا، بىراق مەن پوەزيانى ءبىرىنشى ورىنعا قويدىم. ال پوەزيادا، جالپى، شىعار­ما­شىلىق ومىرىمدە كوپ كەدەرگى كەزدەستى: كورەالماۋشىلىق، باق­تا­لاستىق - ءبارى دە بولدى. الايدا سونداي كەدەرگىلەردە سىنىپ قالماي، سۇرىنبەي وتۋىمە كۇش بەرگەن الدىمەن وتباسىنان العان ءتار­بيەم بولدى. مەنىڭ اقىن بولۋىما بارىن سال­عان، ادەبيەت پەن پوەزياعا باۋلىعان - اكەم. ول كىسى كىتاپتى وتە كوپ وقيتىن. 1952 جىلى قىتايدا جۇرگەندە «اباي جو­لىن» مۇحتار اۋەزوۆ ءوزى اكەلىپ بەرىپ، «عالي ايتقوجينگە» دەپ ءوزىنىڭ مارجانداي قولتاڭباسىن قال­دىرعان كىتابى مەندە ءالى كۇنگە ساقتاۋلى تۇر. بۇل جايدى مەن ماقتانىش ءۇشىن ەمەس، مۇقاڭنىڭ كىشىپەيىلدىگى مەن اق­سا­قال­عا دەگەن قۇرمەتىن ايتقىم كەلگەن. اباي­دىڭ ارابشا جازىلعان تولىق شىعار­ماسى، پۋش­كيننىڭ تولىق شىعارمالارى، وزبەك جازۋشىسى ايبەكتىڭ كىتابى عانا قولىمدا قالدى. اكەم قايتىس بولعاننان كەيىن، قالعا­نىن تالاپ الىپ كەتكەن. ءبىز قىتايدان بە­رى كوشكەندە دۇنيە-مۇلىك ەمەس، ءبىر ماشينە كىتاپ ارتىپ كەلدىك. اكەمنىڭ جيناعان كىتاپ­تا­رى. قازاقستاندا قانداي كىتاپ شىعادى، سونىڭ ءبارىن ءبىز الىپ وتىرۋشى ەدىك. مەن سونىڭ ار­قا­سىندا قاسىم جىرلارىمەن سوناۋ ەرتەدە، قىتايداعى قىزدار گيمنازياسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە تانىسىپ ۇلگەردىم. جالعىز مەن ەمەس، جاس بۋىن تۇگەل قاسىمنىڭ ولەڭ­دە­رىن جاتا-جاستانا وقىپ، قۇلجا باعىن ارالاي ءجۇرىپ، ابايدىڭ «تاتيانانىڭ ءانى» ت.ب اندەرىن ورىندايتىنبىز، سول ءسان-سالتاناتقا تولى ءومىرىمىزدىڭ دە كوپ ۇزاماي شىرقى بۇ­زىل­دى. ەلدەگى سەكىلدى باي-قۇلاق، قوجا-مول­دا­لاردى كامپەسكەلەۋ، قۋعىنداۋ اراعا ءبىر­شاما ۋاقىت سالىپ ارعى بەتتەگى بىزدەرگە دە جەتتى. 1952 جىلى اكەمدى مىرزاقاماققا الىپ، بۇكىل مال-مۇلكىن كامپەسكەلەدى. ءىلياس جىر­لاعان اقسۋ وزەنى بىزگە دە جەتىپ، بىزدە دە اعاتىن. ورتانى ءبىر تاۋ عانا ءبولىپ تۇراتىن سوندا. بەرگى جاعى اتاجۇرت، ارعى جاعىندا اتا­جۇر­تىن اڭساعاندار ءومىر ءسۇرىپ جاتتىق. اكەم اعاشتان وزىنە ءۇي عانا ەمەس، اۋىلعا مەكتەپ تە سالدىرعان ەكەن. ءۇيىمىزدىڭ اينالاسى قالىڭ باۋ، نەشە ءتۇرلى ميۋا اعاشتار وسەتىن، اۋى­لى­مىز قالىڭ نۋلى، سونداي ءبىر كوز تويماستاي كورىكتى ەل ەدى. ونىڭ ءبارى كەتتى عوي كامپەسكەدە، ءبىز 1958 جىلى بەرى وتتىك. كوشىپ كەلە جات­قا­نى­مىزدا كۇزدىڭ تاڭعى ايازى، ءشوپ باسىندا شىق مولتىلدەپ تۇردى. ءبىز ۇزاق ءجۇرىپ، ەشكى­ول­مەس تاۋىنا كەلگەندە اكەم كولىكتى توق­تاتتى. ءسويتتى دە، ءوزى اتىنان ءتۇسىپ، سۋسار بوركىن قو­لى­نا الىپ، جول جاعاسىنان ءبىر شىمشىم تو­پىراقتى ۋىستاعان كۇيى قۇشىرلانا يىسكەدى. سو­سىن كوكىرەگىنە باستى دا، جولدىڭ جاعاسىنا ەت­پەتىنەن جاتا قالىپ، وكسىپ-وكسىپ جىلادى. با­لامىن عوي، قانداي قيىندىققا دا مويى­ما­عان قايسار اكەمنىڭ قۋ مەديەن دالادا ەگىلە جىلاعانىنا تاڭ­عال­دىم. تۇسىنە الماعان ەدىم، ماعان ول جۇمباق بولىپ قالعان. 1971 جىلى مەن ءماس­كەۋدە وقىپ جۇرگەندە، اكەم قاي­تىس بولدى. مەن ول جاقتان جەتەم دەگەنشە، اكەمدى جەرلەپ قويىپتى. قابىر با­سىن­دا تۇرىپ تۇڭ­عىش رەت ءوزىمدى سون­داي جال­عىز سەزىنىپ، سول ءبىر اياۋلى جانداردىڭ قان­شا جاعدايى جاقسى بولسا دا، ەلدىڭ ءبىر ۋىس تو­پىراعىن ار­مان­دا­عا­نىن سوندا بارىپ ءتۇسىندىم. قايران اناما ول دا بۇيىرمادى، 1956 جىلى ەلگە كەلۋگە ەكى جىلداي قالعاندا انام جۇرەك اۋرۋىنان كەتىپ قالىپ ەدى. سودان اراعا 30 جىل سالىپ مەن سول تۋعان جەرىم قۇل­جاعا باردىم. اعاش تا جوق، باۋ دا جوق، ءۇي دە... ءبىز كوشىپ، ىشكى قى­تاي­دان اش قىتايلار قاپ­تاپ كەلگەن دە، ءتىپتى اعاشتاردىڭ تامىرىنا دەيىن قازىپ جەپ، تالقى تاۋىنىڭ مىڭ­جىل­دىق قاراعايلارىن دا وتاپ تاستاپتى. كەيدە سونىڭ ءبارىن: بالالىق شاعىمدى، اكەمدى، انامدى وي­لاسام، ءوزىمدى سونداي ءبىر باقىتتى سەزى­نە­مىن.

- «باقىتسىز جان مەن بولار ەدىم» دەدىڭىز دە، كەرىسىنشە، باقىتتى شاعى­ڭىز­دى ايتىپ كەتتىڭىز ەمەس پە، ەندەشە، وسىنىڭ ءجونى قالاي؟

- اسىقپاي تىڭداڭىز، سوسىن تۇسىنەسىز. مەن وسىندا كەلگەن سوڭ قازمۋ-دىڭ جۋر­فا­گىن ءبىتىردىم. 1969 جىلى ماسكەۋدىڭ جوعارعى ادە­بي كۋرسىندا ءبىلىمىمدى جالعاستىردىم. وسى ارالىقتا مەنىڭ ءۇش كىتابىم شىعىپ، جا­زۋ­شىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىل­دان­عان­مىن. ول كەزدە مۇشەلىككە وتكەن اقىن-جازۋ­شىلارعا دەگەن قۇرمەت پەن مەملەكەت تاراپىنان جاسالاتىن جاعداي ءبىرشاما جاقسى ەدى. ۇگىت-ناسيحات ءبولىمى قالام­گەر­لەردىڭ تۋىندىسىمەن ارنايى جۇمىس ىستەپ، بارىنشا تاراتۋعا كۇش سالاتىن. وقىر­مان­مەن كەز­دە­سۋ­لەر ۇيىمداستىرىپ بەرەتىن. ءبىز دە بويى­مىز­دا­عى بارىمىزدى سالا، بارىنشا جاڭا جىر، جاڭا تۋىندى شىعارۋعا تىرىستىق. تاڭ ات­قان­شا شىرا­عىمىزدى سوندىرمەي، كوز ىلمەي ولەڭ جازعان كەزدەر دە بولدى. اپتالاپ ۇيدەن شىق­پاي وتىرىپ ولەڭ جازىپ، وندىرە جۇمىس ىستەگەن شاقتارىم سول تۇس ەدى. ەندى وسىلاي ەڭبەكتەنىپ جاتقانىڭدا، ونى ەل دە ەلەپ، الاقانىنا سالىپ جاتقان تۇستا اياقتان كەلىپ الدەكىم نە الدەنە شالىپ قالسا، قانداي كۇي كەشەسىڭ؟ جارق ەتىپ كۇن شىعىپ، تۇنەككە تار­تىپ بارا جاتقان ءبىر كۇشتەن تارتىپ العانداي بولدى مەنى وسى تاۋەلسىزدىك. سوندا ءوزىمدى تۇڭ­عىش رەت راحاتتانا ءبىر تىنىس العانداي سە­زىن­دىم. رۋحاني ەركىندىككە شىققان مەن دە سول تۇستا تاۋەلسىزدىك الدىم دەسەم بولعانداي.

- تولەگەن ايبەرگەنوۆ، مۇقاعالي ما­­قا­­تاەۆ، جۇمەكەن ناجىمەدە­نوۆ­تەر­مەن قا­­تار ءجۇردىڭىز، ءبىرى­مەن دوس بول­دى­ڭىز با؟

- دوستىق - وتە تەرەڭ ۇعىم، ەگەر دوسىڭ جۇ­پىنى بولسا، ۇستىڭدەگى بار جاقسىڭدى شە­شىپ بەر، دوستىق دەگەن - وسى. دوسىڭ كۇيىپ بارا جاتسا، ءوز جانىڭدى سالساڭ دا، سەن ونى قورعاپ قالۋىڭ كەرەك. وسىنداي ادالدىق بولماعان جەردە دوستىق دەگەن جوق. مەنىڭ ءوزىمنىڭ ەكى-ءۇش دوسىم بار: ءبىرى - ماسكەۋدەگى تاتيانا كۋزەۆلەۆا، ول مەنىڭ تەك اۋدارماشىم عانا ەمەس، ەكەۋمىز كەرەمەت دوس بولدىق. سونداي-اق جۇمەكەن. ءبىرىمىز قىز، ءبىرىمىز جىگىت بول­ساق تا، ارامىزدان قىل وتپەستەي دوس بولدىق. جۇمەكەن ماسكەۋدەگى ادەبي كۋرسقا بىزدەن كەيىن كەتتى. سوندا ءناسىپتىڭ ءوزى ماعان «مارفۋعاش-اۋ، نەگە جۇمەكەن سەن وقىعان كەزدە بارمادى ەكەن؟» دەدى. «نەگە؟» دەدىم تاڭدانا. «سەن دوسقا وتە ادال ادامسىڭ عوي»، - دەدى. دەسە دەگەندەي-اق، جۇمەكەن ءوزى اقىن، مىنەزى ۇياڭ، ءوزى ونەرلى، كۇي شەرتكەندە بار­ما­عى­نان بال تاماتىن. كەيبىرەۋلەر ونى جۇمباق اقىن دەيدى، مەن ايتار ەدىم: ونىڭ جۇم­باق­تىعى - سول كۇيشىلىگىندە. ولەڭدەرى توگىلىپ تۇر­عان كۇي سياقتى. قالىپتى اقىندار سەزىمگە شال­­قىپ، ارقالانىپ كەتەر بولساق، ول وتە سال­ماق­تى، جىميىپ قانا كۇلەتىن دە وتىراتىن. جۇ­مە­كەن ءبارىمىز پاتەردەن-پاتەرگە كوشىپ، ال­ما­تىنىڭ ءتىپتى ىشىنە كىرە الماي، الدە­كىم­دەر­دىڭ كەپەسىن جالعا الىپ ءجۇرىپ، سوندا جاز­دىق. اياداي بولمەدە تەمىر پەش تە، ءبىر كىسى ارەڭ سىياتىن توسەك تە تۇرادى، سول ۇيىمىزگە ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز شاقىرىپ قوندىرىپ، ولەڭ-جىر وقىپ، سولاي جەتىلدىك. ءبىر قىستا توعىز جەر­گە كوشكەن كۇنىم بولدى. بار قىمبات ءمۇل­كىم - قىزىم جانبوتانىڭ بەسىگى عانا، سونى ار­قا­لايمىن دا، كورپە-توسەگىمدى بۋامىن دا، «شىق» دەگەن كۇنى پاتەردەن شىعا جونەلەمىن. مە­نىڭ سوندا ارقاسۇيەر ەشكىمىم بولعان جوق، انام ارعى بەتتە قايتىس بولدى، اكەم دە ەلگە ورالعان سوڭ كوپ ۇزاماي كوز جۇمدى. جۇمە­كەن­نىڭ ءپا­تە­رىنە ءابۋ سارسەنباەۆ اعامىز ءجيى باس سۇعىپ، ءحالىمىزدى ءبىلىپ تۇراتىن. جاڭا جاز­عان ولەڭ­دە­رىمىزدى وقىتىپ، بىزگە كادىمگى ار­قا­سۇيەر بولعان، قاناتتاندىرعان سول اعامىز ەدى.

ولجاس سۇلەيمەنوۆپەن دە ءبىرازدان بەرى دوسپىز. مارقۇم سايىن مۇراتبەكوۆپەن دە سىرىمىز ءبىر، مۇڭىمىز ءبىر بولدى. مەنەن ءۇش اي عانا كىشى ەدى. قىزىق، مەنى كوزى جۇمىلعانشا ماراعا دەپ كەتتى.

- سايىن اعامىز كوزى ءتىرى كەزىندە ءوز دەڭگەيىنە لايىق قۇرمەتكە بولەندى مە؟

- سايىن ورىستىڭ چەحوۆى سەكىلدى قىسقا ءاڭ­گىمەنىڭ اسقان شەبەرى ەدى عوي. سوعىس تاقىرىبىنا جازعان «جابايى الما» دەگەن ءبىر كىتابىن قازاق، ورىس تۇرماق، بۇكىل الەمگە تانىتىپ كەتتى. ءتىلىنىڭ شەشەن، ويىنىڭ ورام­دى­لىعى، ايتىپ جەتكىزە الماس ءبىر قۇدىرەت ە­دى. ءبۇتىن عۇمىردى الاقانىڭىزعا سالىپ بە­رە­تىن جازۋشى ەدى عوي، قايران سايىن. ول - ءوزىنىڭ دوس-جارانىنا وتە ادال بولعان ادام. ءوزى جەتىمدىك كورگەن سوڭ با، قولىنان كەلگەنشە ادامدارعا تەك جاقسىلىق جاسادى. اسىرەسە جازۋشىلار وداعىندا حات­شى بولىپ تۇرعان كەزىندە كوپكە جاقسىلىق جا­سادى. وزىنە ەمەس، وزگەگە بولعانىن قالاپ، سودان راحات الاتىن. سول ءۇشىن سايىندى ورتاسى كەرەمەت قۇرمەتتەدى. ءوزى قىزمىنەزدى ەدى عوي شىركىن. قۇداي ونىڭ ىشكى جان دۇنيەسى مەن سىرتقى كەلبەتىن ءبىر-بىرىنە ۇيلەستىرىپ قوي­عان-دى. اسىرەسە ماسكەۋدە وقىپ ءجۇر­گەن­دە تاتتىگە ۇيمەلەگەن شىبىنداي وڭشەڭ جاس قىز­دار سايىننىڭ توڭىرەگىندە ءۇيىرىلىپ ءجۇ­رە­تىن. سوندا ول بىرىنە دە قايىرىلىپ قارامادى، «ءبىرى دە ءماريامنىڭ شىنا­شا­عىنا تاتى­ماي­دى» دەيتىن. ءماريام - جۇبايىنىڭ اتى. ول سونداي ادال جار، ادال دوس بولاتىن. ءتورت بالاسى مەن ايەلىن كەرە­مەت جاقسى كوردى. جان-جاعى ونى جازۋشى رەتىندە قاتتى قۇر­مەت­تەپ، ادام رەتىندە دە سىيلادى. ءبىر عانا ءات­تەگەن-ايى، قازىرگى بۋىن وسى سايىنىن ۇمى­تىپ بارا جاتقانداي.

الاشقا ايتار داتىم...

ءبىزدىڭ اقىن سارامىز سىندى ءازىربايجان حالقىنىڭ ناتابان حانىم دەيتىن اقىن-جىراۋى بار. سول ناتابان حانىمنىڭ ماۆزولەيى - تۇتاس ءبىر قالاشىق. ەر­كە­عا­لي راحماديەۆ مادەنيەت ءمينيسترى بولعان تۇستا سارا اقىننىڭ باسىنا ەسەرتكىش تۇر­عىزدى. جوقتان جاقسى، دەگەنمەن ءازىربايجان ەلىنە بارىپ، ونداعى ناتابان حانىمنىڭ ەسكەرتكىشىمەن سالىستىرعاندا، اراسى جەر مەن كوكتەي. مەيلى ەس­كەرت­كىشتى ايتپاعاندا، سارانىڭ ولەڭدەرىن جاتقا بىلەتىن كىم بار قازىر؟ قىرعىزدا ءالى كۇنگە «ماناستى» جاتقا ايتاتىن جىراۋلار بار، بۇرىن جۇزدەگەن، مىڭداعان بول­سا، قازىر از، بىراق بار. وكىنىشكە قاراي، بىزدە وسىنداي مەكتەپ جوق. قاسىم جىر­لا­رىن، مەيلى ونىڭ سوعىس تاقىرىبىنداعى ولەڭدەرىن، مەيلى ليريكالىق جىر­لارىن، جاتقا بىلەتىندەر بار ما؟ جاستار جاعىنان شە؟ قاسىم بەرگى اقىن دەيىك، مەيلى ءشا­كەرىم ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ، اباي اندەرىن سالىپ وتىرىپ، ادەمى كەش جاسايتىن ادەبي ورتا كوڭىلدەن شىعا ما؟ ماناس مەكتەبى سياقتى، ەڭ قۇرىعاندا، ءبىر مەكتەپتى ساق­تاپ قالا الماعانىمىز وكىنىشتى ەمەي نەمەنە؟

سىنىق مۇڭ

ءومىر دەگەن - قىزىق ءارى وتە كۇردەلى قۇبىلىس. مەن ءوزىم جايلى ءالى كۇنگە مەمۋار جازعان ەمەسپىن. سوندىقتان سەن بۇلاردى قاعازعا تۇسىرە بەر، كىم ءبىلسىن، ال­دى­مىز­دان نە كۇتەرىن؟ ءوزىڭدى كەيدە ۇزاق جولدا كەلە جاتقان جولاۋشىداي سەزىنەسىڭ. ال سول جولدىڭ قاي جەردە اياقتالاتىنىن بىلمەيسىڭ عوي.. كەيدە وزىمنەن جاس، تالانتتى اقىن­دار، تالاپتى جاستار ومىردەن وقىس وزعانىن كورگەندە، جۇرەگىم سىزداپ، جا­نى­ما قاتتى باتادى. سوندايدا مۇڭايا كۇبىرلەپ، جاڭا جىر جولدارىنىڭ قالاي جازىلعانىن سەز­بەي دە قالام...

اۆتور: ءماريام ءابساتتار

http://www.alashainasy.kz/person/28145/