گۇلميرا تويبولدينا. رۋبل تەڭگەنى جۇتاتىن كەز الىس ەمەس...
ۇستىمىزدەگى جىلى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانك توراعاسى گريگوري مارچەنكو كەدەندىك وداققا كىرەتىن ءۇش ەلگە ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جانە ۆاليۋتالىق دەۆالۆاتسيانى ءۇش ەلدە ءبىر مەزگىلدە جاساۋ تۋرالى ويىن ايتقان بولاتىن. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە قاتىستى قۇجاتتارعا قول قوياتىن مەرزىم جاقىنداعان سايىن، ءرۋبلدىڭ دەۆالۆاتسيالانۋى تۋرالى ماسەلە ءجيى كوتەرىلە باستادى. ەگەر رەسەي ءرۋبلى دەۆلۆاتسياعا ۇشىراسا، قازاقستاننىڭ تەڭگەسى نە كۇيگە ۇشىرايدى؟
وسى ورايدا قازتاگ جۇرگىزگەن ساۋالناماعا قاتىسقان ساراپشىلار رۋبل قۇنسىزدانعان كۇندە دە، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانبايتىنىن، بىراق تاۋار باسەكەلەستىگى تۇرعىسىنان قازاقستاننىڭ ۇتىلاتىنى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن. ال رەسەيدەگى ءتۇرلى ەكونوميكالىق باسىلىمدار ەلدە ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋى قالاي ورىن الاتىنىن بىلتىردان بەرى ۇزدىكسىز تالقىلاۋ ۇستىندە. سەبەبى، رەسەي 2008-2009 جىلى ءرۋبلدىڭ بىرتە-بىرتە قۇلدىراۋىن (بىزدە قازاقستاندا تەڭگەنىڭ قۇنى كۇرت قۇلدىراپ، 1 اقش دوللارى ءبىر كۇندە 140-145 تەڭگەگە جەتكەن كەزدە) باستان كەشىرىپ، اۋپىرىممەن ءرۋبلدى تۇراقتاندىرا باستاعانى ەندى عانا. مۇنان ەكى جىل بۇرىنعى دەۆالۆاتسيا كەزىندە رەسەي اينالاسى 3-4 ايدىڭ ىشىندە التىن قورىنىڭ 30-40 پايىزىن جوعالتقان بولاتىن جانە بۇگىنگە دەيىن ول شىعىننىڭ ءالى تولىقتىرىلماعانى بەلگىلى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الدىڭعى دەۆالۆاتسيا سوققىسىنان ەسىن جيار-جيماستان، رەسەيگە تاعى دا ءرۋبلدى دەۆالۆاتسيالاۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر.
ۇستىمىزدەگى جىلى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بانك توراعاسى گريگوري مارچەنكو كەدەندىك وداققا كىرەتىن ءۇش ەلگە ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ جانە ۆاليۋتالىق دەۆالۆاتسيانى ءۇش ەلدە ءبىر مەزگىلدە جاساۋ تۋرالى ويىن ايتقان بولاتىن. بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىككە قاتىستى قۇجاتتارعا قول قوياتىن مەرزىم جاقىنداعان سايىن، ءرۋبلدىڭ دەۆالۆاتسيالانۋى تۋرالى ماسەلە ءجيى كوتەرىلە باستادى. ەگەر رەسەي ءرۋبلى دەۆلۆاتسياعا ۇشىراسا، قازاقستاننىڭ تەڭگەسى نە كۇيگە ۇشىرايدى؟
وسى ورايدا قازتاگ جۇرگىزگەن ساۋالناماعا قاتىسقان ساراپشىلار رۋبل قۇنسىزدانعان كۇندە دە، تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانبايتىنىن، بىراق تاۋار باسەكەلەستىگى تۇرعىسىنان قازاقستاننىڭ ۇتىلاتىنى تۋرالى پىكىر بىلدىرگەن. ال رەسەيدەگى ءتۇرلى ەكونوميكالىق باسىلىمدار ەلدە ءرۋبلدىڭ قۇلدىراۋى قالاي ورىن الاتىنىن بىلتىردان بەرى ۇزدىكسىز تالقىلاۋ ۇستىندە. سەبەبى، رەسەي 2008-2009 جىلى ءرۋبلدىڭ بىرتە-بىرتە قۇلدىراۋىن (بىزدە قازاقستاندا تەڭگەنىڭ قۇنى كۇرت قۇلدىراپ، 1 اقش دوللارى ءبىر كۇندە 140-145 تەڭگەگە جەتكەن كەزدە) باستان كەشىرىپ، اۋپىرىممەن ءرۋبلدى تۇراقتاندىرا باستاعانى ەندى عانا. مۇنان ەكى جىل بۇرىنعى دەۆالۆاتسيا كەزىندە رەسەي اينالاسى 3-4 ايدىڭ ىشىندە التىن قورىنىڭ 30-40 پايىزىن جوعالتقان بولاتىن جانە بۇگىنگە دەيىن ول شىعىننىڭ ءالى تولىقتىرىلماعانى بەلگىلى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، الدىڭعى دەۆالۆاتسيا سوققىسىنان ەسىن جيار-جيماستان، رەسەيگە تاعى دا ءرۋبلدى دەۆالۆاتسيالاۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر.
بىراق قازاقستان ەكونوميستەرى اسسوتسياتسياسىنىڭ توراعاسى راحىم وشاقباەۆتىڭ پىكىرىنشە، ءرۋبلدى دەۆالۆاتسيالاۋعا رەسەيدە ايتارلىقتاي سەبەپ جوق كورىنەدى. ال ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دەپۋتات كەنجەگالي ساعاديەۆ: «رەسەيلىكتەر نە ويلاتىنىن بىلمەيمىن، بىراق بىزدەگى، قازاقستانداعى ۆاليۋتا تۇراقتىلىعىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ جوق، ەلدەگى قور جەتكىلىكتى. جاقىن ارادا تەڭگەگە قاتىستى قيىندىقتار بولادى دەپ ويلامايمىن. رەسەي ءرۋبلىنىڭ دەۆالۆاتسياسى تۋرالى اقپارات قولدان جاسالعان نەگىزسىز اقپارات، رەسەي مۇنداي قادامعا بارمايدى (؟!) دەپ ويلايمىن»، - دەيدى.
دەي تۇرسا دا، بۇگىنگى كەدەندىك وداقتىڭ شەڭبەرىنە شىرمالعان قازاقستان ءۇشىن رەسەي ەكونوميكاسىندا ورىن الاتىن ۇلكەن وزگەرىستەر بىزگە قاتىسسىز ءوتۋى مۇمكىن ەمەس. بالكىم، قازاقستاننىڭ باس بانكيرى وسى قاۋىپتەن قۇتىلۋدىڭ ءبىرى جولى رەتىندە «ورتاق ۆاليۋتانى» ءتونىپ كەلە جاتقان قاتەردەن قالقان كورگەن شىعار.
ال ءبىزدىڭ كورشىمىز الدەبىر جاساندى ۆاليۋتانىڭ ەمەس، ەلدىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ كۇشىمەن دەۆالۆاتسيا تەگەۋرىنىن توقتاتۋ توڭىرەگىندە اشىق اڭگىمە كوتەرۋدە. ءبىز بولساق، وسىدان ەكى-ءۇش جىل بۇرىنعىداي «داعدارىس بىزگە سوقپايدى» دەپ، جايباراقات وتىرمىز. رەسەي مەن بەلارۋس ۆاليۋتالىق دەۆالۆاتسيا تۋرالى بىلتىردان بەر ايتا باستاسا، بيىلعى جىلدىڭ باسىندا گريگوري مارچەنكو ايتقان ءسوز جوعارىداعىداي بولىپ شىقتى.
ال بۇل كەزدە رەسەيدەگى ەكونوميكالىق دامۋ مينيسترلىگى 2012 جىلى رۋبل كۇرت قۇلدىرامايدى، بىراق 2013-2014 جىلدارى مۇنداي قاۋىپ بار ەكەنىن ايتىپ، ۋاقىتتى «سىرعىتقان» بولادى.
رەسەيدىڭ بانك توراعاسى سەرگەي يگناتەۆتىڭ: «قارجى نارىعىندا اعىمداعى تولەم بالانسى ازايادى، سوعان وراي جاقىن ارادا رۋبل السىزدەنەدى. بۇل مەنىڭ پىكىرىم ەمەس، بۇل قارجى نارىعى كۇتىپ وتىرعان قۇبىلىس» دەگەن ءسوزى ءبىراز جايدىڭ بەتىن اشىپ تاستاعان سياقتى. قارجى نارىعى كۇتىپ وتىرعان دەۆالۆاتسيا ماكروەكونوميكاعا دا تىكەلەي قاتىستى. قازىر الەمدىك ەكونوميكا قيىن جاعدايدى باسىنان كەشىرىپ وتىر، الدا تاعى دا ەكونوميكالىق داعدارىستار ورىن الادى، ەنەرگەتيكالىق قۋات كوزدەرىنىڭ باعاسى قۇلدىرايدى دەپ كۇتىلۋدە.
بۇگىن قازاقستانداعى تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعى بىزدەگى مۇناي قورىنا تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى انىق. رەسەي دە ءوز بيۋدجەتىنىڭ نەگىزگى بولىگىن مۇنايدى سىرتقا ساتۋدان تۇسكەن قارجىدان قۇرايدى. ونىڭ بىزدەن ءبىر ايىرماشالىعى - كورشىمىز ءوز مۇنايىنا ءوزى يە بولىپ وتىرعان مەملەكەت. قازىر رەسەيدە سىرتقا شىعارىلاتىن مۇنايدىڭ ءبىر باررەلى 109 دوللار بولىپ تۇر. ساراپشىلار بولجاعانداي بۇل 80 دوللارعا دەيىن تومەندەيتىن بولسا، وندا رەسەي ءرۋبلىنىڭ تۇراقتىلىعى تىعىرىققا تىرەلدى دەگەن ءسوز. ال قازاقستان جاعى دا مۇناي باعاسىنىڭ كۇرت وزگەرۋىنەن زارداپ شەگەرىن بىلە وتىرا، «ازىرگە تەڭگە تۇراقتىلىعىنا قاۋىپ جوق» دەپ، جالپاق جۇرتقا جايماشۋاق بولاشاق ورناتقىلارى كەلەدى.
جالپى، دەۆالۆاتسيا كوپ جاعدايدا مەملەكەتتە التىن قورى ازايعان كەزدە ورىن الادى. 2008-2009 جىلى رەسەي اينالاسى 3-4 ايدىڭ ىشىندە التىن قورىنىڭ 30 پايىزىن جوعالتقانىن شەتەلدىك باسىلىمدار جارىسا جازعان بولاتىن
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءتۇرلى اقپاراتتار مەن پىكىرلەردى ساراپتاعاندا، رەسەيدى رۋبل دەۆالۆاتسياسى كۇتىپ تۇرعانى ايقىندالا تۇسەدى. ءبىر كەزدە ۇلتتىق ۆاليۋتاسى ءبىر كۇندە 20 پايىزعا قۇلدىراپ كەتكەن بەلارۋس الداعى بولار دەۆالۆاتسياعا اسا ساقتىقپەن قاراپ وتىر. ەكونوميست سەرگەي چالىي: «ەندى ورىن الاتىن دەۆالۆاتسيانى حالىققا، ەكونوميكاعا پايدالى ەتىپ جۇرگىزۋدىڭ جولدارىن ىزدەۋ كەرەك»، - دەي كەلىپ، دەۆالۆاتسيانى كەيىنگە شەگەرگەن سايىن، قارجى نارىعى كۇردەلەنە تۇسەتىنى تۋرالى ايتادى. ەكونوميكالىق زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى الەكسەي ميحايلوۆ: «ەگەر مەملەكەت ەكونوميكالىق دامۋدى تەزدەتكىسى كەلسە، ەگەر ەلدە جۇمىسسىزدىق ەتەك السا، قۋاتتى وندىرىستەر تولىق جۇمىس ىستەمەي تۇرسا، ۇلتتىق ۆاليۋتانى كۇرت قۇنسىزداندىرۋ كەرەك»، - دەگەن پىكىردە!
ەڭ تاڭعالارلىعى - كەدەن وداعىنا كىرگەن ەلدىڭ ەكەۋى دەۆالۆاتسيا تۋرالى جار سالىپ، جاق-جاق بولىپ ايتىسىپ جاتسا، بىزدە تەڭگەنىڭ تۇراقتىلىعىنا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپ جوق كورىنەدى! ەسەسىنە، ءبىزدى جوسپارلانباعان دەۆالۆاتسيا كۇتىپ تۇر ەكەن!
كەدەندىك وداق پەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك زاڭدارىنا باعىنعان كۇننەن باستاپ، رەسەي مەن بەلارۋس قانداي ەكونوميكالىق داعدارىسقا، نە وزگەرىسكە ۇشىراسا، بۇل ءبىزدى دە اينالىپ وتپەيتىن بولادى.
بەلگىلى ەكونوميست قانات بەرەنتاەۆتىڭ پىكىرىنشە، مارچەنكو كورسەتىپ وتىرعان جول - سىرت قاراعاندا قاراپايىم ءارى تۇسىنىكتى كورىنەدى. بىراق مەملەكەت ءۇشىن، ۇلتتىق ۆاليۋتا ءۇشىن پايداسىنان زيانى باسىم نارسە! قازىرگە دەيىن ەكونوميكالىق كەڭىستىككە كىرۋگە ءتيىس ءۇش ەلدىڭ اراسىندا قالاي بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ ساياساتى شەشىلگەن جوق. مۇنداي جاعدايدا مارچەنكونىڭ «دەۆالۆاتسيانى ءۇش ەلدە ءبىر مەزەتتە جۇرگىزۋى كەرەك» دەگەنى ەشكىمگە دە جاقسىلىق اكەلمەيدى. سەبەبى، دەۆالۆاتسيا جاساۋ قاجەتتىلىگى كەزىندە ءار ەلدىڭ ىشكى ەكونوميكالىق جاعدايى مەن سەبەپتەرى ەسكەرىلمەيدى. «ماسەلەن، رەسەيگە بۇل قاجەت، ال قازاقستانعا قاجەت بولماسا دا، قازاقستان تەڭگەنى دەۆالۆاتسيالاۋعا ءماجبۇر بولادى. بۇل ەندى وزگە ەلدىڭ ىڭعايىنا قاراي جىعىلۋ بولماق!» دەيدى بەلگىلى ەكونوميست. بىزدىڭشە دە، بۇل - بىرەۋ قۇدىققا قۇلادى ەكەن دەپ، ونىڭ ءىزىن الا قويىپ كەتۋمەن بىردەي جاعداي! ال حالىق ءۇشىن ازىق-تۇلىك پەن كوممۋنالدىق شىعىنداردىڭ، تۇتىنۋ تاۋارلارى مەن كيىم-كەشەكتەردىڭ، ت.س.س. قىمباتتاعان ۇستىنە قىمباتتاۋى بولىپ شىعادى.
مۇنان ەكى جىل بۇرىن تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋى كەزىندە ازىق-تۇلىك - 3,3%، ءدارى-دارمەك - 5%، ال تۇرمىستىق تەحنيكا بىردەن 25-30% قىمباتتاعانىن، سىرتتان اكەلىنگەن يمپورتتىق تاۋارلار مەن يمپورت ارالاس وتاندىق ونىمدەردىڭ باعاسى شارىقتاپ كەتكەنىن ەل ءالى ۇمىتا قويعان جوق. ودان بەرگى جاعداي بۇرىنعىدان دا ۋشىعا تۇسپەسە، وڭالماعانى ايدان انىق. وعان ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ەلدەگى قىپ-قىزىل قىمباتشىلىق دالەل بولسا كەرەك.
قانات بەرەنتاەۆ ۇسىناتىن جول - ءار ەلدىڭ ءوزىنىڭ ماكروەكونوميكالىق ساياساتىن ساقتاپ قالۋ جولى. مۇنداي كەزدە، مەملەكەت ءوزىنىڭ ۆاليۋتاسىنا قاتىستى ماسەلەنى ءوز بەتىنشە شەشە الادى. بۇل ءۇشىن ۇلتتىق ۆاليۋتادان وزگە ەسەپايىرىسۋ بىرلىگىن جاساۋعا بولادى. ونىڭ بانكنوت تۇرىندە بولۋى مىندەتتى ەمەس. بۇل تەوريالىق تۇرعىدان الدەقاشان جاسالعان، دايىن تۇرعان قاعيدا.
«ال مارچەنكونىڭ ايتقانىمەن جۇرسەك، دەۆالۆتسيا ماسەلەسىندە رەسەيگە ىلەسۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل ءبىرىمىز سۇرىنسەك، وزگەمىز تۇگەل سۇرىنەمىز دەگەن ءسوز، مۇنىڭ نەسى جاقسى؟!» - دەيدى ەكونوميست
قازاقستان ۇكىمەتىنە ونسىز دا تۇرالاپ تۇرعان نارىق جاعدايىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، رۋبل مەن تەڭگەنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىعىن قالاي جابۋ كەرەك دەپ باس قاتىرۋىنا تۋرا كەلەدى. قازاقستان تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققاندا قۇنى قانشا بولاتىنىنا قاراماستان، تەڭگەنى دەۆالۆاتسيالاۋعا ءماجبۇر بولادى. ەگەر قازاقستان ەشبىر ارەكەتكە بارماسا، رەسەيدە رۋبل قۇلدىراپ، بىزدە شىعارىلعان تاۋارلاردىڭ قۇنى سىرتتان اكەلىنەتىن تاۋار قۇنىنان الدەقايدا قىمباتقا اينالادى. ياعني، قازاقستان تاۋار باسەكەلەستىگىندە قاتتى ۇتىلىسقا ۇشىرايدى. مۇنداي جاعدايدا ءبىز ەكى بىردەي سوققىنىڭ استىندا قالامىز، بىرىنشىدەن، تاۋار قىمبات بولعان سوڭ، ونى الۋشى دا ازايادى، بۇل تاۋاردىڭ كولەمىنىڭ ازايۋىنا اكەلىپ سوعادى، جەرگىلىكتى كاسىپكەرلەر كاسىبىن توقتاتا باستايدى، ارزان تاۋارلاردىڭ نارىقتى جاۋلاپ الۋى اعىمداعى تولەم تەپە-تەڭدىگىن تىعىرىققا تىرەيدى.
ەندى قازىر كەدەندىك وداق، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋدىڭ و باستان نە ساياسي، نە ەكونوميكالىق العى شارتتارى بولماعانى تۋرالى ايتتىڭ نە، ايتپادىڭ نە؟! وتكەن الەمدىك داعدارىستىڭ بىزدەگى جاراسى ءالى كۇنگە دەيىن قانسىراپ تۇرعان شاقتا تەڭگەنى مىقتاي الماي وتىرىپ، بىرەۋدىڭ جىرتىسىن جىرتپاقشىمىز با؟
رەسەي ءرۋبلى قۇلدىراۋعا ۇشىراسا، تەڭگەنىڭ، ياعني قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىنىڭ باسىنا سۋ قۇيىلعالى تۇر. ال ودان ءارى ساياسي تاۋەلدىلىكتىڭ دە اۋىلى الىس ەمەس...
گۇلميرا تويبولدينا،
«D»
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 34 (117) 12 قازان 2011 جىل
