ۇلى تۇلعانىڭ 185 جىلدىعىنا ارنالادى

اۆتور.

شوقان تۋرالى زەرتتەۋلەر جەتكىلىكتى، بىزدەن الدەقايدا ارتىق عالىم-جازۋشىلار، وسى ەرەكشە تۇلعاعا وزدەرىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىن ارناعان. دەگەنمەن، ۇلى عالىمىمىز ماڭگىلىك ورنىن تاپقان التىنەمەل ءوڭىرىنىڭ تۋماسى بولعاندىقتان وزىمە بەلگىلى بىرەر جايتپەن وقىرمانمەن بولىسە كەتسەم، ارتىق بولماس دەگەن ويدامىن. بۇعان تۇرتكى بولعان، «جاقسىنىڭ ارتىنان ءسوز ەرەدى» دەپ اتام قازاقتىڭ ايتقانىنداي، كەيىنگى كەزدە شوقان تۋرالى كوپتەگەن، زەرتتەلگەن-زەرتتەلمەگەنى بار، داقپىرتتى-داڭقى مول، قاۋەسەتتى-جەلسوزدەردىڭ كوبەيىپ كەتكەندىگى دەسەم بولادى. اسىرەسە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە «شوقان 1865 جىلى ولمەگەن ەكەن... 1875 جىلى امەريكاداعى الدەبىر گازەتتە حابارلاما بار ەكەن... ورىس اسكەري بيلىگى شوقاندى قويعان سوڭ، باسىنا كۇزەت قويىپ، ەشكىمدى جولاتپاي تۇرعان ەكەن... شوقان شونجار تۇقىمى، كوكىرەك اۋرۋىمەن اۋىرۋى مۇمكىن ەمەس... ت.ب.» دەگەن سياقتى سوزدەر ءتىپتى كوبەيدى.

ەرىكسىزدەن، سوندا قالاي بولعانى دەگەن ويعا قالاسىڭ!

ءسىرا، ۇلىلاردىڭ ارتىنان قانداي دا بولسىن ءسوز ىلەسپەي قالمايتىنى شىندىق! بۇل، مۇمكىن، قارت تاريحتىڭ، ەلدىڭ ءوز ۇلىلارىن ەشقاشاندا ۇمىتپايتىندىعىنان دا شىعار!

التىن ەمەل ەلىندە بۇرىننان جەتكەن مىنانداي ءسوز ساقتالعان: «وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە «كوشەن توعانداعى» شوقان سۇلتاننىڭ باسىنا قويعان ەسكەرتكىش تاسىن ەكىگە ءبولىپ، قول ديىرمەن جاساماق بولعان ءبىر پەرەسەلەن ورىستىڭ باسىنا تاستى شاۋىپ وتىرعاندا ۇشقىن ءتيىپ، كوزى شىعىپ، ۇيىنە ارەڭ جەتىپ، اۋىرىپ جاتىپ قالىپ، سودان ولگەن. ودان قورىققان ارتىنداعى ءۇي-ءىشى، تۋىستارى، «پروكلياتىي كامەن، مەستو» دەپ اتاعان دەسەدى. كەيىنىرەك، ۋاقىت وتكەن سايىن، تاسپەن قوسا بەيىتى دە قۇلاپ، جەر بولىپ كەتكەن ەكەن. الاساپىران زاماندا وعان قارايتىن ەشكىمنىڭ دە مۇمكىندىگى بولماعان دا.... (سول ءۆانداليزمنىڭ تاستاعى شابىلعان ورنى قازىر دە ناق كورىنەدى). بۇل جەردە شىندىق ءۇشىن ايتا كەتەلىك، ورىس وكىمەتى تەزەك تورەنىڭ ۇلى باتىرحاننان «شوقاننىڭ قۇلاپ قالعان مازارىن تۇزەتىپ، جوندەۋدى» سۇراعاندا، «قاراجاتىمىز جەتىسپەيدى» دەگەن جاۋاپ العانى تۋرالى ارحيۆتىك قۇجات بار (بالانىڭ ءبارى اتاقتى، ۇلى اكەسىنە تارتا بەرمەس).

سونىمەن، ايتسا ايتقانداي، سوناۋ 1950 جىلدارى دا «شوقاننىڭ سۇيەگى قايدا ەكەن؟ التىن ەمەلدە دەگەن بوس ءسوز ەكەن؟ بالاسىنىڭ سۇيەگىن تەزەك تورە ەستىرتكەن سوڭ، شىڭعىس سۇلتان، كەلىنى ايسارامەن بىرگە شوقان قازاسىنان كەيىن، الىپ كەتىپتى-مىس»، دەگەن سەكىلدى اڭگىمەلەر وربىسە كەرەك...

تاريحي قۇجاتتارعا جۇگىنەلىك. 1865-ءشى جىلدىڭ 14 اقپانىندا شوقاننىڭ تەزەك اۋىلىنان گەنەرال گ. كولپاكوۆسكيگە جازعان حاتىندا وسى وڭىردەگى جالپى جاعدايدى، قىتايلىقتاردىڭ تەزەك تورەگە جازعان حاتتارىن جانە ول تۋرالى جازعاندارىن اۋدارىپ، بايانداي كەتكەنى انىق. وعان قوسىمشا شوقاننىڭ گەنەرال-گۋبەرناتوردان دارىگەرلىك كومەك سۇراعانى جانە اكەسىنە دە حات جازىپ، حالىنىڭ مۇشكىل ەكەنى تۋرالى ايتقانى دا شىندىق.

...ورىس عالىمى ا. گەينستىڭ 1865 جىلعى كۇندەلىگىندە التىن ەمەلدەگى تەزەكتىڭ اۋىلىندا بولعاندىعى بىلاي كەلتىرىلگەن:

«31 قىركۇيەك. بۇگىن تاڭەرتەڭ بىزگە البان رۋىنىڭ سۇلتانى تەزەك كەلدى. ول – ۇلى ءجۇز ىشىندە وتە ىقپالدى ادام. ول پولكوۆنيك مۋنديرىندە بولدى. تەزەك ۇزىن بويلى ەمەس. ونىڭ جالتىلداعان وتكىر كوزى ءۇي ءىشىن كەزە قاراپ وتىردى. ءوزى تەز، ءارى اقىلمەن بايىپتاي سويلەيدى. ءبىز تەزەكتى بىرگە تاماقتانۋعا شاقىردىق.

1 قازان. تاڭەرتەڭ تەزەككە باردىق. ول ءوز اۋىلىمەن كۇزدەۋدە وتىر. ونىڭ قىستاۋى كۇزدەۋىنەن وتىز شاقىرىمداي قاشىقتىقتا. سۇلتاننىڭ اۋىلى التىن ەمەلدىڭ اسۋىنان ونشا الىستا ەمەس، ءبىر قولات اڭعارداعى بۇلاقتىڭ باسىندا. تاۋ سول ارادان بىردەن باستالادى.

التىن ەمەلدە ەكى اسۋ بار: بىرەۋى قازىر قاسىندا تەزەك وتىرعانى جامان التىن ەمەل; ەكىنشىسى سولتۇستىك-شىعىستاۋ جاتقان جاقسى التىن ەمەل، الدىڭعىسىنان جولى جاقسىلاۋ.

سۇلتان ورداسىنىڭ جاقىن ماڭىنا بىزگە ارناپ ءۇي تىگىلىپتى. كوپ كەشىكپەي تەزەك كەلدى. كىشكەنە كۇتتىك تە ءبىز ونىڭ ۇيىنە بەتتەدىك. ونىڭ ءۇي-ءىشى وزگە دە اۋقاتتى قازاقتاردىڭ ۇيىنەن ەرەكشەلەنبەيدى. تەك كەرەگە باسىنا ءىلىپ قويعان سان ءتۇرلى قارۋلار بار. مۇندا تۋلادا جاسالعان قوساۋىز مىلتىق، وقپانى كۇمىسپەن كۇپتەلگەن وتە كونە شتۋتسەر، قيسىق قىلىش، جەبە تولى قورامساعىمەن ساداق جانە ەكى ايبالتا ءىلۋلى تۇردى. مەن بارلىق قارۋدى قاراپ شىقتىم. ايبالتا وتە جاقسى جاسالعان.

كيىز ۇيدە ءبىزدى تەزەكتىڭ بايبىشەسى قارسى الدى، ونىڭ ءتورت ايەلى بار. بايبىشەنىڭ قاسىندا ادەمى، بىراق بەتى ۇيپالانىڭقىراعان قىزى جانە سارى قىتاي شاپانىن كيگەن بەت اۋزى ساتپاقتاۋ ۇلى وتىردى. امان-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، تەزەكتىڭ قارىنداسى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جەسىرىنىڭ ۇيىنە كىردىك. ءبىز وعان كۇيەۋىنىڭ ەرتە كەتكەندىگىنە وتە وكىنەتىنىمىزدى، ءتىرى بولسا اقىلىمەن جانە مالىمەتتەرىمەن، بىزگە اسا پايدالى بولاتىندىعىن ايتىپ، شىن جۇرەكتەن كوڭىل بىلدىردىك. جەسىر، ءسىرا، قايعىدان قايىسىپ وتىرعان بولار، بىراق بوسامادى، جىلامسىراپ پىسىلدامادى. ءتۇسى جىلى  يگىلى ايەل ەكەن...

قارىنداسىندىكىندە وتىرعاندا تەزەك بىزگە يمپەراتور الەكساندر I, البان بولىستارىن باسقارۋ مۇراگەرى حاكيمبەك سۇلتانعا 1824 جىلى بەرگەن گراموتاسىن كورسەتتى. گراموتا وقامەن قاپتالعان بارقىت كىتاپشاعا (پاپكاعا) سالىنىپتى جانە وعان ۇلكەن كۇمىس ءموردى قوسىپ ءىلىپ قويىپتى. گراموتادا ۇلى ءجۇزدى اسكەرگە الۋدان ماڭگى بوساتاتىندىعى جايىندا ۋادە كورىنىپ تۇر».

...بۇل قۇجاتتان تەزەك تورەنىڭ بەت-الپەتى، تۇرمىسى، مىنەز-قۇلقى، مەكەن ەتكەن جەرلەرى تۋرالى جانە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قاي جەردە، قاشان قايتىس بولعاندىعى كورىنەتىن مالىمەتتەر الۋعا بولادى. وسى ەستەلىگىندە گەينس، جاقىن ماڭدا شوقاننىڭ جەسىرىن امەڭگەرلىك جولىمەن الىپ كەتۋگە كەلگەن شىڭعىسۇلى جاقىپ سۇلتاننىڭ دا ءسان-سالتاناتتى، اشەكەيلەگەن، جاساۋ-جابدىقتى ورداسىن كورگەندىگىن ايتادى جانە تەزەكتىڭ وعان قاراعاندا ءوز ءۇيىن قاراپايىمداۋ ۇستايتىنىن دا ءسوز ەتەدى...

باستىرۋشىلاردان كەتكەن قاتە مە، الدە گەينس دۇرىس تۇسىنبەدى مە، تەك بۇل جەرگە الىپ-قوسارىمىز، I الەكساندردىڭ بەرگەن گراموتاسى جونىندەگى مالىمەتتىڭ دۇرىس ەمەستىگى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا ول گراموتا، 1824 جىلى ۇلى ءجۇز سۇلتانى سوك ابىلايحانوۆقا نەمەسە سانكت-پەتەربۋرگتە يمپەراتوردىڭ قابىلداۋىندا بولعان ەرالى سۇلتانعا عانا بەرىلۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءاليۇلى حاكىمبەك سۇلتان ونداي گراموتا العان جوق دەگەن ويدامىز.

كەيبىر قازاق زەرتتەۋشىلەرى اتالعان گراموتا ءادىل سۇلتانعا بەرىلگەن دەپ جازاتىندىعى قيسىنعا كەلمەيدى، ويتكەنى ءادىل سۇلتان 1824 جىلى بۇل ومىردە بولعان جوق. ءادىل سۇلتانعا قىتاي بوگداحانى اتىنان بەرىلگەن گراموتا بار ەكەنىن الدىڭعى جازبالاردا ايتقانبىز.

...ا. گەينستىڭ كۇندەلىگىندە كورسەتىلگەن جەر – قازىرگى كەربۇلاق اۋدانىنداعى سارىوزەك - جاركەنت اۆتوجولى وتەتىن التىن ەمەل اسۋى ەجەلدەن «جامان التىن ەمەل» اسۋى اتالادى. ال ودان شىعىسقا قاراي قازىرگى «التىن ەمەل» اۋىلىنىڭ باسىنداعى اسۋ، بۇرىننان «جاقسى التىن ەمەل» اتانادى. اسۋلاردىڭ بىلاي اتالۋىندا جاقسى، جامان تۇسىنىگى جوق، تەك جولدىڭ ىڭعايىن كورسەتەدى. بۇل تۋرالى زيببەرشتەين دە، ءسال قاتەلەسكەنىمەن، جازىپ كەتكەن. «جاقسى التىن ەمەلدەن» شىعىسقا قاراي تۇلكىلى، قوياندى تاۋلارى باستالىپ، ولاردىڭ كۇنگەيىندە سەمەنوۆ-تيانشانسكي جازعان باسشي، قوڭىرولەڭ جاتىر. ال «جامان التىن ەمەلدەن» باتىسقا قاراي قايىڭدى، جۇرىندى، ماتاي، شىمىلدىق تاۋلارى كولبەي جاتىر. ودان ءارى زيببەرشتەين وتكەن اسۋ - ءجۇز اسۋ، ودان ارى – قىز اسۋ، تالدى، تامشى بولىپ، قاراشوقىعا قاراي جالعاسا بەرەدى.

قوسىمشا ايتارىمىز تەزەك تورەنىڭ قىستاۋى قازىرگى كەربۇلاق اۋدانىنىڭ، باسشي اۋىلىنىڭ ماڭىندا بولعان. ول كەزدە جانە كەيىنگى كەڭەس ءداۋىرىنىڭ العاشقى جىلدارىندا ول ءوڭىر توگەرەك (توگەرەك بولىسى) اتالعان. سول ماڭدا «دانەكەر» اتالعان وزەن بار. دانەكەر اپامىزدىڭ تۇرعان تامىنىڭ باسشي-ارالتوبەدەگى ورنىن كەي قاريالار قازىر دە كورسەتە الاتىندىعىن ايتادى. اۆتوجول وتەتىن التىنەمەل (جامان) اسۋىنا سارىوزەكتەن بارا جاتقان تۇستان وڭعا قاراساڭىز، ماتاي تاۋىنىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ سول جاعىندا ۇلكەن بەل كورىنەدى. شىعىپ كورسەڭىز تەگىستەۋ، ناعىز جايلاۋ. سول جەر «بي قاتىننىڭ جايلاۋى» اتالادى. نەلىكتەن سولاي اتالعانىن سۇراساڭىز ەل، تەزەك تورەنىڭ ايەلى دانەكەر اپامىزدىڭ قۇرمەتىنە سولاي اتالعاندىعىن، سول كىسىنىڭ جايلاۋى بولعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ايتىپ بەرەدى...

تاۋدىڭ بەرگى سارىوزەك جاعىن ەل تەرىسكەي، ال باسشي ءوڭىرى جاعىن كۇنگەي اتايدى. «جامان التىن ەمەل» اسۋىنىڭ تەرىسكەي ەتەگىندەگى، تەزەك تورەنىڭ اۋىلى تۇرعان جەر - بۇرىننان «ماقپال» اتالاتىنىن دا ايتا كەتەيىك.

تەزەك تورەنىڭ جاتقان جەرى دە سوندا. وسى «ماقپالدان» باتىسقا قاراي ماتاي تاۋىنىڭ ەتەگىندە قازىرگى شوقان، امانگەلدى، شانحاناي اۋىلدارى ورنالاسقان. مىنە، سول جەرلەردەگى «كوشەن توعان» اتالاتىن جەردە ەرالى سۇلتان جانە ءبىرتالاي ادام جاتقان سەبەپتى، قازاقتىڭ اسپانىندا جارق ەتىپ اققان جۇلدىزى شوقان بابامىز دا جەرلەنگەندىگىن ناقتى ايتا الامىز.

كۇللى الاشتىڭ ماڭدايىنا جارىق جۇلدىز بولىپ بىتكەن شوقان سۇلتاننىڭ قازاسى تۋرالى، جاتقان جەرى تۋرالى، ءتىپتى سۇيەگى تۋرالى دا كەزىندە نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر بولعان كورىنەدى. قازىرگى كۇندە دە نەشە ءتۇرلى الىپ-قاشپا سوزدەر كەيدە ءورشىپ كەتەتىندىگىن ايتتىق. وسىعان بايلانىستى دا، ەستىگەن-بىلگەندەردى ايتا كەتەلىك دەگەن ويدامىز.

...باسىندا ايتقان اڭگىمەمىزدى جالعاستىرساق، سوناۋ 1950 جىلدارى-اق «شوقان سوندا ما، سوندا ەمەس پە» دەگەن سوزدەر شىققانعا ۇقسايدى. ناقتى انىقتاۋ ماقساتىندا وسى وڭىرگە قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى ءسابيت مۇقانوۆ كەلىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. باسىندا ەشكىم اسا سىر اشا قويماعانمەن، ول كىسى دە تەگىن ادام ەمەس قوي: «ءاي سەندەردىڭ ەلدىكتەرىڭ قايدا، تورەلىكتەرىڭ قايدا، ايتىڭدار بىلگەندەرىڭدى»، دەپ اقىرى ءبىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ شىنىن ايتقىزىپتى.

ءبىزدىڭ قازاق ءبىر نارسەنى ۇمىتۋشى ما ەدى؟! سول وڭىردەگى اقساقالدار بىلگەندەرىن اقىرى ءسابيت اتامىزعا بايانداعان. بۇل جەردە اڭگىمەنى كوبىنەسە 1895 جىلدارى تۋعان بەكتاس جانە مەدەش اتالار ايتسا كەرەك. ول اڭگىمەلەردىڭ ۇزىن-نوبايى ەسىمىزدە: «...اتا-اكەلەرىمىزدەن ەستىگەن ەدىك، تاشكەن جاقتان ورىسپەن قوسىلىپ ءۋالي-شىڭعىستىڭ ۇلى شوقان، كەنەسارىنىڭ بالالارىمەن جانە قوقانمەن سوعىسقان ەكەن. ءوزى ورىس وفيتسەرى بولىپتى، اقىرى ورىسپەن دە كەلىسپەي وسى جاققا تەزەككە قاشىپ كەلگەن. تەزەك وعان قارىنداسى ايسارانى بەرىپ، جاقسى قارسى العان. بىراق، جاستاي، كوپ جاساماي، كوكىرەك اۋرۋىنان بىرەر جىلدان سوڭ وسىندا قايتىس بولىپتى دا، تەزەك تورە شىڭعىسقا ەستىرتۋگە بيلەرىن جىبەرىپتى. ودان شوقاننىڭ ءبىر باۋىرى كەلىپ جەسىرىن الىپ كەتكەن. ال شوقاندى «كوشەن توعانداعى» تورەلەر بەيىتىنە قويعاندا، قازىلعان قۇدىعى قايتا-قايتا قۇلاي بەرىپ، اقىمىنا تۇسپەس ءۇشىن ۇلكەندەر قۇدىعىن قىش كىرپىشپەن قالاتىپ شىعارعان. كەيىنىرەك، گەنەرال كولپاكوۆسكي ايتىپ، سوناۋ سامارقاننان قاشالعان، جازۋى بار ءداۋ كوكتاستى تۇيەگە ارتىپ اكەلىپ، سونىڭ باسىنا قويعان ەكەن. سونى كەيىن ءبىر ورىس شاۋىپ ديىرمەن جاساماقشى بولعانىندا كوزىنە تاس ۇشىپ ءتيىپ، سودان ءولىپتى. قۇرسىن دەپ تاستى قايتادان ورنىندا قالدىرىپتى...». بۇل، حالىق اۋزىنداعى اڭگىمەلەر سول كەزدەگى تاريحي قۇجاتتاردىڭ بارىسىنا ءدال ۇشتاسادى، ەسكەرتكىش تۋرالى سوزگە، ەگەردە سەنبەيمىن دەسەڭىز، قۇلپىتاستاعى «ءۆانداليزمنىڭ» ورنى قازىر دە كورىنىپ تۇرعانىن ايتتىق.

...ءسابيت مۇقانوۆ بۇنى ەستي سالىپ، الگى كىسىلەردى الىپ بارىپ، بەيىت ورنىن كورىپ، انىقتاپ الادى دا الماتىدان ارحەولوگتاردى شاقىرىپ (شىندىعىندا بۇل اڭگىمەنىڭ تۇبىنە جەتە المادىم. سوندا قاتىسقان ارحەولوگتاردى تابا المادىم), قازىپ جىبەرسە تاس تا شىققان، كىرپىشپەن قالانعان بەيىتى دە شىققان. سونىمەن ءسابيت مۇقانوۆتىڭ، اۋىل اقساقالدارىنىڭ جانە كولحوز باسشىسى بولعان، سوعىس ارداگەرى يگىباي بازارباەۆ قاريانىڭ ارقاسىندا شوقان بابامىزدىڭ جاتقان جەرى ناقتى انىقتالىپ، 1958 جىلى، وكىمەت تاراپىنان ەسكەرتكىش اشىلىپ، ۇلكەن سالتاناتتى جيىن بولىپ، ارتى اس رەتىندە وتكىزىلىپ، بايگە بەرىلىپ، ەسكەرتكىش اشىلعان ەكەن. سول بايگەدە مەنىڭ اتام التايدىڭ اتى ەكىنشى كەلىپتى...

...ال، قازىرگى شوقاننىڭ سۇيەگى تۋرالى ءسوز دەگەنىمىز، كەيبىرەۋلەر: «...ول كىسىنىڭ باسى جوق ەكەن، ويتكەنى قىتايلار ونىڭ ورىس بارلاۋشىسى ەكەندىگىن ءبىلىپ قويىپ، ارنايى ادام جىبەرىپ، ءولتىرتىپ، باسىن الىپ كەتىپتى-مىس»، دەگەن اڭگىمەسىن ءورشىتىپ ءجۇر.

اتالارىمىز تۋرالى ءسوز بولسا ودان قالىس قالمايتىنىمىز سەبەپتى، وسى اڭگىمەنىڭ شىعۋ توركىنىن انىقتادىق. سول ءسوزدى باستاعان ادامدى تاۋىپ اڭگىمەلەسۋدىڭ دە رەتى كەلدى. ول كىسى بىلاي دەيدى: «... 1958 جىلى 5-6-داعى بالامىن، ەسكەرتكىش اشىلاتىن ۇلكەن توي بولعان سوڭ، اۋىلدان جاياۋ كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، ارتىمنان ءبىر ماشينا كەلىپ، توقتاپ مەنى وتىرعىزىپ الدى. ىشىندەگىلەر بۇل جاقتىكى ەمەس، قالا ادامدارى. مەنى بالا سانادى ما، ەلەمەستەن، اڭگىمەلەرىن جالعاستىرا بەردى. سولاردىڭ سوزىنەن ۇققانىم، شوقاندى قازىپ كورگەندەر ەكەن جانە بىرەۋى ەكىنشىسىنە ول كىسىنىڭ باسى جوق ەكەن دەدى. سودان ءوزىم قاتتى قورىقتىم...».  

مىنە، قۇرمەتتى وقۋشى، بۇل اڭگىمەنىڭ شىققان توركىنى وسىلاي. 5-6 جاسىندا شالا ەستىدىم دەگەن اڭگىمەگە سەنەمىز بە، جوق، ەلگە ەڭبەگى سىڭگەن شوقاننىڭ اتىن وشىرمەي، كەيىن 1958 جىلداردان باستاپ، جۇگىرىپ ءجۇرىپ شوقان اتىنداعى اۋىلدا ۇلكەن ەسكەرتكىش قويۋعا، ۇلكەن مۋزەيىن اشۋعا ۇلەس قوسقان اتا-اعالارىمىزعا سەنەمىز بە؟ ونىڭ ۇستىنە سونداي يگى ىستەردىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، ءوزىنىڭ تالاي ەڭبەكتەرىن ۇلى عالىم اتامىزعا ارناعان، شوقان بابامىزدىڭ ۇرپاعى، بار قازاقتىڭ اياۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى – شوتا ءۋاليحانوۆ (شوتا امان ءۋاليحان) اعامىز قاتەلەسە قويماس.

...ەل اۋزىنداعى، كوكشەدەگى شىڭعىس سۇلتانعا جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ ارنايى ادامدار جىبەرىپ، شوقان قازاسىن ەستىرتكەن اڭگىمەنى دە ايتا كەتۋىمىزگە بولادى.

«قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى، بەلگىلى اعارتۋشى، ءارى ساياحاتشىسى شوقان ءۋاليحانوۆ قايتىس بولعاندا تەزەك تورە ونى شىڭعىس سۇلتانعا ەلدىڭ باستى ادامدارى ارقىلى ەستىرتەدى...

تەزەكتىڭ سۋىت حابارلاۋى بويىنشا، جەتىسۋدان بارعان بيلەر الدىمەن اتىعاي كەلدىبەك بي مەن الىبەك باتىرعا كەلىپ ايتىپ، ءبارى كوپ نوكەر ەرتىپ شىڭعىس سۇلتاننىڭ ۇيىنە كەلىپ تۇسەدى. كەلسە، سۇلتان ىشتەي سەسكەنىپ وتىر ەكەن. كەلدىبەك بي ويلى پىشىنمەن جادىراي سويلەپ:

- تورە، دۇنيەدە نە قىمبات؟ – دەيدى.

- ادام قىمبات، - دەپتى شىڭعىس.

- ادامعا نە قىمبات؟

- بالا قىمبات، ەگەر سۇيەنىش بولار پەرزەنت تۋسا.

- جانسىزدا نە قىمبات ەكەن؟

- جانسىزدا قىمبات گاۋھار دەۋشى ەدى...

- تەڭىزدىڭ تۇڭعيىق تۇبىندە جاتقان سول گاۋھاردىڭ دا يەسى بولا ما؟

- ە، يەسىز دۇنيە بار دەيسىڭ بە، ءار نارسەنىڭ ەكى يەسى بار عوي.

-   ەگەر وسى جاندى-جانسىز ەڭ قىمباتتىعا سول ەكى يەسى تالاسسا، قايسىسى الار ەدى؟ – دەگەندە، شىڭعىس تورە; «ەڭ كۇشتىسى، كۇشتىسى الادى» - دەپ ءوز سانىن ءوزى ءبىر سوعىپتى دا، - «مەنىڭ گاۋھارىم مۇحاممەد-قاناپياعا تاعدىردىڭ وعى تيگەن ەكەن عوي»، - دەپ وكىرە جىلاپ، جەر باۋىرلاپ جاتىپ قاپتى.

كەلدىبەك بي توقتاۋ ايتىپ:

-  ۋا، سۇلتان، بالا سىزدىكى ەدى، باقىتى حالىقتىكى ەدى. پۇلسىز بەردى قۇنسىز الدى، نە شارا! – دەپ كەمسەڭدەپ، توڭىرەگىنە كوز تاستاعاندا ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ەڭىرەپتى»... ويلانساڭىز، كەرەمەت ءتامسىل-تاعلىم ەمەس پە؟!

...شوقاننىڭ سۋرەتشىلىگى، اسىرەسە، ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرى وتكەن تەزەك تورەنىڭ سالىنعان سۋرەتتەرى تۋرالى دا ءبىراز وي قوزعاي كەتسەك، ارتىق بولماس.

وسى كۇنگە تەزەك تورەنىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە سالىنعان ەكى سۋرەتى جەتكەن. ءبىرى - تۋرا قاراپ وتىرعانداعى، ەكىنشىسى - قىرىنان سالىنعان ءار ءتۇرلى كيىمدەرىندەگى سۋرەتتەر. بۇل سۋرەتتەردىڭ قۇندىلىعى، قازىرگى كەي سۋرەتشىلەردىڭ قيالىنان تۋعان ەمەستىگىندە، ياعني، سول كەزدەگى ادامداردىڭ بەت-الپەتىن، كيىم ۇلگىلەرىن شىنايىلاي كورسەتەدى. ولاي دەيتىنىمىز، قازىرگى ۋاقىتتاعى كەي سۋرەتشىلەردىڭ ءوزىمىز كۇندەلىكتى كورىپ جۇرگەن الدەبىر ادامداردىڭ بەينەسىن قالپاق، دۋلىعا كيگىزىپ وتكەن عاسىرلارداعى اتاقتى ادامدار دەپ كورسەتكەنىنە ءىشىڭ اشيدى. كۇلەيىن دەسەڭ، جىلاعىڭ كەلەدى، جىلايىن دەسەڭ كۇلكىڭ كەلەدى. قۇرىسىن، وزىمەن كەتسىن دەلىك.

قازاق زەرتتەۋشىلەرى تەزەك تورەنىڭ قىرىنان قاراعانداعى سۋرەتىن اتاقتى بابامىز شوقان ءۋاليحانوۆ سالعان دەپ تابادى ء(وزىنىڭ جازعان قولتاڭباسى بار). بۇعان ەشكىمنىڭ دە تالاسى بولا قويماس. باق پەن ونەر قاتار قونعان تورە ۇرپاقتارىنىڭ ىشىندەگى بار قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن ءبىرتۋار عالىمى شوقاننىڭ سۋرەتشىلىك ونەرى دە زور بولعانى بارشاعا ءمالىم. اكەسى شىڭعىس سۇلتاننىڭ: «قۇداي ماعان باق بەرسە، ءىنىم حانقوجاعا (قورقىتتان كەيىن قازاق اراسىنا قوبىز تارتۋدى قايتا جاڭعىرتىپ، الىپ كەلگەن، داۋلەسكەر كۇيشى) ونەر بەرگەن»، دەگەن ءسوزى بار ەمەس پە.

قازاق سۋرەتشى-ماماندارى شوقاننىڭ سۋرەتشىلىگىن بىلاي باعالايدى: «شوقان – ادام مىنەز-قۇلقىن ءدوپ باسىپ بەرە الاتىن پسيحولوگ، جوعارى شەبەرلىكتەگى سۋرەتشى. ونىڭ كوپتەگەن پورترەتتىك ەڭبەكتەرى ىشكى ادام دۇنيەسىنىڭ سەزىمىنە قۇرىلعان وزىق تۋىندىلار. “بي سارتاي”، “سۇلتان مامىرحان ۇرىستەموۆ”، “حانقوجا ءۋاليحانوۆ” پورترەتتەرىندە ءار كەيىپكەردى وزىندىك تۇعىردا بىلگىرلىكپەن بەينەلەي بىلگەن. سۋرەتشىنىڭ سۋرەت تەحنيكاسى، ءىلىم زاڭدىلىقتارىن جەتە بىلەتىنى ەڭبەكتەرىنەن ءبىلىنىپ تۇر. ونىڭ، ادام دەنەسىنىڭ ارا-قاتىناس ولشەمدەرىن (پروپورتسياسىن، كانوندىق ولشەمدەرىن) جەتە تۇسىنەتىنى، سۋرەت قۇرىلىسىن قۇرۋدىڭ، كومپوزيتسيالىق ورنالاستىرۋدىڭ اسقان شەبەرى ەكەنىن بايقاۋ قيىن ەمەس. سۋرەتشىنىڭ شەبەرلىگى ونىڭ تەحنيكاسىنا كوپ بايلانىستى، مىسالى سىزىقتاردىڭ ۇيلەسىمدى ءتۇسۋى، نازىك تە اسەم ءىز قالدىرۋى جانە جارىق پەن كولەڭكەنىڭ جاراسىمدىلىعى. وسىنىڭ ءبارىن شوقان تاماشا بەرە بىلگەن. ونىڭ اسىرەسە قىسقا مەرزىمدە سالعان سۋرەتتەرى وزىندىك بەت-بەينەسىمەن، اسەرلىلىگىمەن، پروفەسسيونالدىق ورىندالۋىمەن مامان سۋرەتشىنىڭ ءوزىن قايران قالدىرادى.

سونداي تۋىندىلارىنىڭ ءبىرى “تەزەك تورە” (پورترەتى) كەسكىنى. مۇندا قازاقتىڭ بەلدى سۇلتانى، ۇلكەن ديپلومات بەينەسى ايشىقتى دا ويلى، تەرەڭ فيلوسوفيالىق دارەجەدە كەسكىندەلگەن. شوقان سۋرەتتەرىن مۇقيات قارار بولساڭ، ۇلى سۋرەتشىلەرگە ءتان ءادىس-ءتاسىلىن بايقايسىڭ. ونىڭ كوپتەگەن سۋرەتتەرى «قايتا ورلەۋ ءداۋىرى» سۋرەتشىلەرىنىڭ تۋىندىسىنا ۇقسايدى، سولاردىڭ تەحنيكاسى مەن ادىستەرىن قايتالايدى. بۇل شوقاننىڭ ۇلى سۋرەتشىلەر لەوناردو دا ۆينچي، رافاەل ءسانتيدىڭ گرافيكالىق سۋرەتتەرىمەن تانىس بولعانىن دالەلدەيدى. اسىرەسە، ونىڭ دولبار سۋرەتتەرى (نابروسكىلەرى) لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ ەسكيز سۋرەتتەرىنە وتە ۇقسايدى.

شوقاننىڭ شوقتىعى بيىك جۇمىستارىنىڭ ءبىرى – وسى نوباي سۋرەتتەرى. سۋرەتشىنىڭ شەبەرلىگى، ۇلىلىعى ونىڭ كوپ كارتينالار جازۋىمەن ەسەپتەلىنبەيدى، بىرەۋ دە بولسا بىرەگەيلىگىندە. كەزىندە پيكاسسو تاماشا ءيىرىمدى گرافيكالىق سىزىقپەن سىزعان (نوباي سۋرەت) كوگەرشىن سۋرەتىمەن اتى الەمگە ايگىلەنەدى. ونىڭ سول سۋرەتى بەيبىتشىلىك سيمۆولى بولىپ دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تارادى. پيكاسسونىڭ تۋىندىسىنداي سىزىقتىڭ تولقىندى ىزىمەن تۋىنداعان تارتىمدى سۋرەتتەر شوقاندا جەتەرلىك. سونىڭ ءبىرى – “1856-جىلى قۇلجادا قىتاي جايساڭدارىن قابىلداۋىمىز” اتتى توپتاما پورترەتتىك شىعارما. مۇندا سۋرەتشى جاي سىزىقتى نوباي سۋرەتپەن-اق قىتاي ەلشىلىگىنىڭ ادامدارىنىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، مىنەز-قۇلقىن، كوڭىل-كۇيىن ءدوپ باسىپ بەينەلەي بىلگەن. سونىمەن قوسا كارتينادا قۋاقى كۇلكىگە قۇرىلعان كوڭىل دە بايقالادى.

وسىنداي تالعامى جوعارى تۋىندىلارىنىڭ قاتارىنا “پوتانين پورترەتى”، “قازاقتىڭ بەينەسى”، “قىرعىزداردىڭ ات باپتاۋى”، “ۇيعىرلاردىڭ كيىم كيىسى” ت.ب. جۇمىستارىن جاتقىزۋعا بولادى. “قىرعىزداردىڭ ات باپتاۋى” نوباي سۋرەتىندە ءبىر ءداۋىردىڭ ۇلتتىق بوياۋىن، حالىقتىڭ مىنەز-قۇلقىن، سالت-ساناسىن بىلگىرلىكپەن، شىنشىل جەتكىزگەن. ونداعى قيمىل-قوزعالىس اسا ءبىر نانىمدى سول كەزەڭنىڭ ءومىر كەلبەتىن كورسەتەدى.

جالپى العاندا شوقان ءۋاليحانوۆ وتە سەزىمتال، كورەگەن سۋرەتشى، شەبەرلىگى جاعىنان سول كەزەڭدەگى ورىستىڭ اتاقتى سۋرەتشىلەرىنىڭ الدىڭعى توبىنان ورىن الادى. ونىڭ بىزگە قالدىرىپ كەتكەن مۇرا-سۋرەتتەرى سونى ايعاقتايدى.» (شوقان جانە عىلىم، ونەر).

(تەزەك تورەنىڭ شوقان سالعان سۋرەتى)

شوقان اتامىزدىڭ تاعى ءبىر كوپكە تانىلعان قىرى - سۋرەتشىلىگىن ادامگەرشىلىكپەن، شىندىقپەن، قىزعانىشسىز، شىن كوڭىلمەن بايانداعان قازاق سۋرەتشىلەرىنە راحمەتىمىزدى، العىسىمىزدى ايتا وتىرىپ، ءوز تاراپىمىزدان وسى سۋرەت تۋرالى كەلەسىدەي وي بىلدىرەمىز.

سۋرەت - شوقان ۋاليحانوۆپەن تەزەك تورەنىڭ العاشقى كەزدەسۋلەرىنىڭ بىرىندە 1856 جىلى سالىنسا كەرەك. ونى تەزەك تورەنىڭ باس كيىمىندە قىتاي وكىمەتىنەن بەرىلگەن بيلىكتى بىلدىرەتىن اسىل تاستاردىڭ قادالعانى بىلدىرەدى. ول تۇستا رەسەي بيلىگى قازاق اراسىنا تولىقتاي دەندەي قويماعان.

ال، تەزەك تورەنىڭ تۋرا قاراعان سۋرەتىن ورىس زەرتتەۋشىلەرى پ. سەمەنوۆ- تيانشانسكيدىڭ كومەكشىلەرىنىڭ ءبىرى تومسكىلىك سۋرەتشى پ. م. كوشاروۆ سالعان دەپ كەلتىرەدى جانە حاندى بىلايىنشا بەينەلەيدى: «...قىمبات، جىلى شاپان كيىپ، اسىل، جالپاق بەلبەۋمەن بۋىنعان. كەڭ ورنەكتى شالبار كيىنىپ، باسىنداعى بوركى باعالى تەرىلەرمەن ادىپتەلگەن. اشىق كوزدەرىنىڭ جانارى وتكىر. باستىرىلعان مۇرتتى، سيرەكتەۋ ساقالدى. اشاڭ ءوڭدى، ءور مىنەزى شەشىمدى، اقىلدى كىسىنى كورسەتىپ تۇر. بەت-الپەتى ءبىر قاراعاننان-اق ۇنامدى جانە تۋمىسىنان اسىپ تۋعان زەرەك ەكەندىگى بايقالادى» (الاتاۋسكيە وچەركي).

(تەزەك تورەنىڭ تومسكىلىك سۋرەتشى پ. كوشاروۆ سالعان سۋرەتى)

كەيىنىرەك ا. گەينس، تەزەكتى: «...ورتاشا بويلى. وتكىر كوزدى، قاراعاندا جانارى تىكە قاراپ، وڭمەنىڭنەن وتكەندەي. سويلەگەندە شەشەندىكپەن اعىلىپ، ءوز ويىن انىق جەتكىزەدى...»، دەپ سۋرەتتەيدى.

سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا: «تەزەك - ۇلى ءجۇزدىڭ سۇلتاندارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەر جۇرەك ءارى العىر ادام، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنا تەگىس تانىمال كىسى».

بۇل اتاقتى ادامداردىڭ ەشبىر ساياساتسىز، شىندىق (رەاليزم) تۋراسىندا ايتقانىن ەسكەرە وتىرىپ، تەزەك تورەنىڭ سۋرەتتەردەگى بەينەسىنە ەشقانداي الىپ-قوسارىمىز جوق.

سۋرەتتەردىڭ ساپاسىنا، بەينەلەۋ شەبەرلىگىنە پىكىر ءبىلدىرۋشى مامانداردىڭ دا سوزدەرىنە تولىقتاي توقتالامىز. تەك، سۋرەتتىڭ پ. سەمەنوۆتىڭ ىستىقكول ساياحاتى كەزىندە، ياعني 1857 جىلدارى سالىنعانىن ايتا كەتەلىك.

بۇل جەردەگى تاعى ءبىر جۇمباق جاعداي - وسى سۋرەتتىڭ 1889 جىلعى تاشكەنتتە شىققان ە. ت. سميرنوۆتىڭ «سۋلتانى كەنيسارا ي سادىك» اتتى كىتابىندا «تەزەك تورە. پوتوموك چينگيسحانا» دەپ جازىلعان انىقتاماسىمەن بەرىلگەندىگى. بۇل كىتاپتا تەزەكتەن باسقا حان ابىلايدىڭ، حان كەنەسارىنىڭ، سۇلتان سىزدىقتىڭ (سادىق), سۇلتان شىڭعىس ءۋاليحانوۆتاردىڭ دا سۋرەتتەرى باسىلعان. وسىعان قاراپ ە. سميرنوۆ شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جانە پ. سەمەنوۆ-تيانشانسكيدىڭ ەڭبەكتەرىن قولدانعان بولار دەپ ويلايمىز...

...وسى جەردە ءوز تاراپىمىزدان قوسىمشا تىڭ وي (ازىرگە بىرەۋ ايتقانىن ەستىمەدىك) ۇسىنباقشىمىز. ول تەزەك تورەنىڭ (بولۋى مۇمكىن) ءۇشىنشى سۋرەتى تۋرالى. «شوقان جانە ونەر» كىتابىندا [20] (40 مىڭ دانامەن شىققان) «اعا سۇلتان» اتتى 1864 جىلى شوقاننىڭ سالعان سۋرەتى بار.

(1864 جىلى شوقان سالعان «اعا سۇلتان» سۋرەتى)

سول كەزدەگى (1864 جىلعى) شوقان ومىرىنە وي جۇگىرتىپ كورەلىك، بۇل جونىندە تاريحشى س. وتەنيازوۆ (جانە باسقالار) بىلاي دەپ جازادى: «1864 جىلى 10 ماۋسىمدا شوقان اۋليەاتا قالاسىن قوقاندىقتاردان بوساتقان سوڭ، چەرنياەۆ وتريادىنان شىعىپ، ۆەرنىيعا، سودان سوڭ جەتىسۋداعى تەزەك تورەنىڭ اۋىلىنا كەلىپ، ونىڭ قارىنداسى ايساراعا ۇيلەندى. ايسارانى جاقىن بىلەتىن شوقاننىڭ دوستارى ونىڭ وتە اقىلدى ايەل بولعاندىعىن ايتادى»[9].

ولاي بولسا، شوقان، 1864 جىلى قاي اعا سۇلتاننىڭ سۋرەتىن سالۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىزدار؟

بۇل جىلى اتاقتى عالىمىمىز ۇلى ءجۇز ىشىندە (جەتىسۋ، تۇركىستان ماڭى) بولدى، ياعني ورتا ءجۇزدىڭ سۇلتاندارىمەن كەزدەسكەن جوق دەپ ەسەپتەيمىز. ال ۇلى جۇزدەگى اعا سۇلتان ءالي ءاديلوۆتى كوردى دەسەك (ەگەر ءتىرى بولسا), ول كىسى 1864 جىلى 78 جاستا (ويتكەنى تاريحي دەرەكتە 1846 جىلى 60-تا) بولۋى كەرەك، ياعني، سۋرەتكە كەلمەيدى. ال، اۋليە اتا، تۇركىستان، شىمكەنت جاعىندا اعا سۇلتان ول كەزدە جوق ەكەنىن (رەسەي يمپەرياسى جاۋلاپ، ۇرىس قيمىلدارى ءجۇرىپ جاتتى) ەسكەرسەك، سۋرەتتە سالىنعان تەك قانا، جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى - تەزەك تورە بولار دەپ پايىمدايمىز.

بۇعان وسى ءۇش سۋرەتتى سالىستىرا قاراپ، كاسىبي سۋرەتشى (ۇقساس شتريحتارىن انىقتاپ، سۋرەتتى سالۋ تەحنيكاسىن زەرتتەپ) باعاسىن بەرسە وڭ بولار ەدى.

مىنە، ءدال وسى سۇراق بويىنشا مامان رەتىندە بەلگىلى تاۋەلسىز سۋرەتشى – بەرىك جانكە مىرزاعا سۋرەتتەرگە ءوز باعاسىن ساراپتاۋ رەتىندە بەرۋىن سۇراعان ەدىك. ول كىسى بىلاي دەدى:

«...شوكاننىڭ شامامەن 1850 جىلدارى سالىنعان تەزەك تورە سۇلتاننىڭ سۋرەتi مەن 1864 جىلى سالىنعان (اۆتوردىڭ پايىمداۋى بويىنشا - تەزەك تورە سۇلتان) پورترەتiن سالىستىرعاندا سالىنۋ قولتاڭبالارىنىڭ وتە ۇقساستىعى تايعا تاڭبا باسقانداي-اق بiلiنiپ تۇر.

سۋرەتشiنiڭ (شوقان) تەحنيكالىق سالۋ ءادiسi بiر iزبەن ورiلگەن. مىسالى، باس كيiم مەن ۇستiگە كيگەن كيiمنiڭ قالىڭ كونتۋرلىق سىزىقتارىنىڭ ۇقساستىعى، شتريح بوياۋلارىنىن بiر iزدiلiگi, سونداي-اك بەت الپەتiنiڭ ارادا شامامەن ون ءتورت جىل ۋاقىت ءوتiپ سالىنعانىمەن دە، قاستىڭ، قىر مۇرىننىڭ، مۇرت پەن ساقالدىڭ ۇكساستىقتارىندا داۋ تۋعىزار ەلەمەنت جوق، ياعني ناعىز ۇقساستىق بايقالادى. قىر مۇرىن مەن يەكتiڭ پ.كوشاروۆ سالعان سۋرەتتە دە قايتالانۋى، ءبارi - بiر تۇلعانىڭ بەينەسiن اشىق كورسەتەدi.

بiر قىزىعى، وسى ءۇش سۋرەتتiڭ سالىنۋ كەزەڭدەرiنiن اراسى جەتi جىلدان ەكەن، ياعني 1850 جىلعى سالىنعان سۋرەتتەگi ادامنىڭ جاس شاماسى شامامەن 30-35 جاس دەپ الساق، پ.كوشاروۆ سالعان 1857 جىلعى سۋرەتتەگi ادامنىڭ جاسى شامامەن 37-42, ال 1864 جىلى سالىنعان پورترەتتەگi جاس 44-49 جاس ارالىعىن كورسەتەدi. ارينە، اقشىل-قارا گرافيكا جاس مولشەرىن ناقتى انىقتاۋعا قيىنداۋ، ايتكەنمەن سولاي بولجامدايمىن.

سول سەبەپتi, وسى سالىنعان ءۇش سۋرەتتiڭ بiر ادام بەينەسi ەكەندiگiنە ەش ءشۇبا كەلتiرۋگە بولمايدى، سوندىقتان ءوز تاراپىمنان بۇل ءۇش سۋرەت تە بiر - اعا سۇلتان تەزەك تورەنiڭ پورترەتi دەپ ايتا الامىن.

قازiرگi دامىعان زاماندا، مۇمكiن، كومپيۋتەرلiك ەكسپەرت ارقىلى دا انىقتاۋعا بولاتىن شىعار، الايدا ول سۋرەت الەمiندە ءومiر سۇرەتiن ادامعا ارتىق بولار دەپ ەسەپتەيمiن...».

قۇرمەتتى وقىرمان، تاريحشى، سۋرەتشى اعايىنداردىڭ وسى پايىمداۋىمىزعا الىپ-قوسارلارىڭىز بار ما ەكەن دەگەن ويمەن، سىزدەرمەن ءبولىسىپ وتىرمىز.

وسىندا ايتىلعان سۋرەتشى دوسىمىزدىڭ ساراپتاماسىنا نەبىر وزدەرىن اتاقتى سانايتىن سۋرەتشىلەر ەشتەمە دەي المادى... سوندىقتان، وسى ايتقان، ياعني 1864 ءشى جىلعى شوقان سالعان سۋرەتتەگى «اعا سۇلتان» سۋرەتىندە تەزەك تورە دەپ ايتقان ۋاجىممەن كەلىسەتىن بولارسىزدار...

...«شوقان جۇمباقتارى» دەپ قازىرگى سەنساتسياعا قۇمارلاۋلاردىڭ دۋىلداتىپ جۇرگەن بىرەر ماسەلەلەرىنە دە توقتالا كەتسەك.

- شوقاننىڭ تۋعان جىلىنا تالاساتىندار دا بار ەكەن، ءبىرى – 1835 دەسە، ءبىرى – 1836 دەسەدى. ءوزىمىزدىڭ كوزگە تۇسكەن 1860 جىلعى، سەنتيابردەگى «قىزمەتتىك فورمۋليارىندا» (ول كەزدە ءاربىر قىزمەتكەرگە وسىنداي فورمۋليار، «پوسلۋجنوي سپيسوك» جۇرگىزىلگەن) شوقاننىڭ جاسى 25 تە ەكەنى كورسەتىلگەن. الايدا، كەيبىر جەرلەردە ءبىر جاسى كەم كورسەتىلگەنى دە بار دەسەدى. بۇل جەردە مىنانى ەسكەرگەن دۇرىس بولار، ونداي قاعاز سول جىلدىڭ قاي ايىندا تولتىرىلدى ەكەن جانە قازاقى جىل ساناۋدا الدەبىر بىرەر اي كەم-ارتىق بولۋى دا ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان، وسى كۇنى قالىپتاسقان، ياعني، 1835 جىلى تۋدى دەگەن مالىمەت دۇرىس دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار;

- كەي زەرتتەۋشىلەر شوقاننىڭ 1855 جىلعى ءومىرى مۇلدە بەلگىسىز دەسەدى! الايدا، 1855 جىلى شوقاننىڭ ومبىلىق گەنەرال-گۋبەرناتور گاسفوردپەن بىرگە ءجۇرىپ، وعان اديۋتانتتىق جانە اۋدارماشى بولىپ قىزمەت ەتكەنى بەلگىلى ەمەس پە! مۇمكىن، ەرەكشە تاپسىرمامەن ورىس يمپەرياسىنا ءالى باعىنباعان قوقان حاندىعى جانە ۇلى ءجۇز قازاقتارى ىشىنە بارىپ، ولاردىڭ جاعدايىمەن تانىسقان دا بولار. ويتكەنى، سول ساپاردان سوڭ، گاسفوردتىڭ ۇسىنۋىمەن، شوقانعا پورۋچيك شەنى بەرىلگەنى انىق قوي. ول ۇسىنىستا گەنەرەل-گۋبەرناتور اتىنان «شوقاننىڭ بۇل ساپاردا وتە ۇلكەن پايدا اكەلگەنى» تۋرالى جازىلعانى بەلگىلى;

- 1856 جىلى شوقاننىڭ ول كەزدە قىتايعا قاراپ قالعان قۇلجا وڭىرىنە، ورىس وكىمەتىنىڭ ديپلوماتيالىق كەزدەسۋگە بارعان توپ قاتارىنا اياق-استى قوسىلعانى تۋرالى دا ءتۇرلى قاۋەسەتتەر بار. بۇل ەلشىلىك قۇلجا-شۇعىشاقتا قارا حالىقتىڭ ورىس جاقتىڭ كوپەستەرىنە نارازى بولىپ، فاكتوريانى ورتەگەن سەبەپتى بارعان ەدى. ەلشىلىكتى مويور پەرەمىشلسكي باسقارىپ، ەلدى قورقىتا-ۇركىتە جۇرگىزۋ ءۇشىن قارۋلى جاساق العانى بەلگىلى. مىنە، سول ەلشىلىككە، ءدال جۇرەر الدىندا شوقان قوسىلعان. شوقاننىڭ ءوز كۇندەلىكتەرىنەن قاراساڭىز، ول جاقتا ءوزىن ءتىپتى ەركىن سەزىنگەن، ەشكىمدى قاجەتسىنبەي بازار دا ارالايدى، ءتىسى اۋىرىپ، ءدارى دە ىزدەيدى، قالا سىرتىنا دا شىعىپ، بالىقشىلاردى كورەدى ت.س.س.

قازىرگىلەردىڭ وسى وقيعانى نەلىكتەن ءتۇرلى قارايتىندىقتارى، شوقاننىڭ سول كەزدە قىتاي شەنەۋنيك-مانداريندەرىن سالعان سۋرەتى سياقتى ەزۋ تارتقىزادى. نەمەنەسى تۇسىنىكسىز، قازىرگىشە قاراعاندا اسكەري لەيتەنانت پولكوۆنيككە اسا باعىنباي، ءوز جۇمىستارىمەن اينالىسىپ جۇرسە، ول دەگەنىمىز شوقاننىڭ قاتارداعى اسكەريلەرگە قاراعاندا بولەك مىندەتتەرى بار ەكەندىگى كوزگە ۇرىپ تۇر ەمەس پە؟! ول شوقاننىڭ قاسىنداعىلارعا باعىنىشتى ەمەس، جوعارى يمپەريالىق قىزمەتتەر (مۇمكىن قۇپيا، بارلاۋ) ورگاندارىنا تىكەلەي باعىنعانىن كورسەتەدى عوي. جاڭا اشىلعان ەلدەردىڭ ەتنوگرافياسىنان باستاپ، كارتوگرافياسىنا دەيىن تالداۋ جاساي الاتىن شوقان، ارينە، قارادۇرسىن اسكەريلەردەن يمپەريا مۇددەسىنە اناعۇرلىم ارتىق ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى عوي;

- ۇلى عالىمنىڭ قاشقار ساپارى تۋرالى دا ءتۇرلى سوزدەر ايتىلادى. ول تۋرالى شوقان وزىنە ءتان ۇقىپتىلىقپەن تاپتىشتەپ تۇرىپ جازىپ، ارتىنا كەرەمەت مۇرا قالدىردى ەمەس پە؟ ول ۋاقىتتاعى جاعداي، ورتالىق ازيانى وتارلاۋعا اعىلشىن، ورىس يمپەريالارى، قوقان حاندىقتارىنىڭ قاراما-قارسى مۇددەلەرى شيەلەنىسىپ تۇرعان كەز بولاتىن. التىشار-قاشعار ءوڭىرى الەمگە «اقتاڭداق» بولىپ جاتقانى دا بەلگىلى، مىنە، سول ەلدىڭ بارلىق جاعدايىن ءوز ءومىرىن قاۋىپكە تىگىپ تۇرىپ بارعان شوقان جاڭالىق رەتىندە الىپ كەلدى (ونىڭ الدىندا ينديا ارقىلى بارعان شلاگينتۆەيتتى بيلەۋشى ءۋاليحان تورە ولتىرگەن بولاتىن. ونىڭ قوقان حاندىعىنا اعىلشىن يمپەرياسىنان ورىس يمپەرياسىنا قارسى باعىتتالعان تاپسىرمالارى-قۇجاتتارى بولعانى دا قۇپيا ەمەس...).

وسى ساپارىندا قاشقاردىڭ باس قالاسى ياركەندكە شوقان باردى ما، جوق پا دەگەن سۇراقتار دا قازىر بار، ولارعا ايتارىمىز، كەيىنگى زەرتتەۋشىلەردىڭ عالىمنىڭ قانداي ماقساتپەن بولسىن، بارعاندىعىن دالەلدەپ وتىر;

- شوقان ومىرىندەگى تاعى ءبىر جۇمباقتىڭ بىرەۋى، ونىڭ پاريجگە بارعانى، نەمەسە بارماعانى تۋرالى ءوربيدى. ءومىر جولىنا كوز سالساق، شوقان پەتەربۋرگكە 1860 جىلدىڭ باسىندا بارىپ، وندا تاماشا ەڭبەك ەتتى. جوعارى دەڭگەيدەگى «گەوگرافيالىق قوعام» الدىندا قاشقار ساپارى تۋرالى كەرەمەت جاڭالىقتارىمەن ءبولىسىپ، تالاي اتاقتى عالىمداردىڭ اۋزىن اشتىردى. وسى سۇراقتى شوقان ءومىرىن زەرتتەۋشى، ۇرپاعى شوتا ۋاليحانوۆقا قويىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسكەن ەدىك، 1860 جىلعى، قاراشاداعى ۇيىنە جازعان حاتىندا شوقان «ءبىر ايدان كەيىن پاريجگە دە باراتىنىن» جازعان. شوتا اعانىڭ پايىمداۋىنشا شوقان پاريجدە دە بولعان، وعان ونىڭ «كولوكول» جۋرنالىنداعى ماقالارى كۋا بولادى، بىراق، ءوز قىزمەتىنە بايلانىستى بۇل جاعداي كوپكە ايتىلماعان...

...شوقاننىڭ «كوشەن توعانداعى» مازارى تۋرالى الدىڭعى جازىلعان ماقالامىزدان ءۇزىندى كەلتىرە كەتەلىك.

...تاريحشى دوسىم ر. ورازوۆ پانتۋسوۆتىڭ 1898 جىلى جازعان (ۇلى عالىم قايتىس بولعاننان سوڭ 33 جىل كەيىن جازىلعانىن ەسكەرىڭىز) «موگيلا چوكانا ۆاليحانوۆا» ەڭبەگىن بەرىپ، «سول ماڭداعى كىسى، جەر اتتارىن جاقسى بىلەسىز، مۇقيات قايتا قاراڭىز» دەپ ۇسىنىس ايتتى. بۇرىن بىلسەك تە، تالاي مالىمەت بار ەكەن، كەي ماڭىزدى جەرىن قازاقشالاپ، كورسەتە كەتەلىك: «...مازار قويانكوز ستانتسياسىنان 5,5 كم (ۆەرستتى شاقىرىمعا ەسەپتەدىم) جەردە، التىنەمەل ست. باراتىن پوچتا جولدىڭ سول جاعىندا. جولدان كورىنىپ تۇر. اينالاسىنىڭ ءبارى ەگىن، ارىقتار، سوندىقتان اتپەن باراسىز», ياعني، قازىرگى امانگەلدى اۋىلىنان شوقان اۋىلىنا باراتىن ەسكى جول. ول جەرلەردە بۇرىننان ەگىن، كوبىنە تارى ەگىلەتىنىن ەستىگەنبىز. «...قازىرگى كۇندە مازار ەسكىرگەن، جوندەلمەگەن، ماڭايىندا بەيىتتەر كوپ. مازار كۇيدىرىلگەن كىرپىشتەن قالانعان ءتورت باعانادان جانە سولارعا ورناتقان كۇمبەزدەن تۇرادى. قازىرگى كۇندە كۇمبەزى قۇلاپ جاتىر. قۇرىلىستىڭ ۇزىنى - 5,3 مەتر، كولدەنەڭى - 4,3 م.، بيىكتىگى – 2,8 م (ارشىندى مەترگە ەسەپتەدىم). شوقان بەيىتى باسىنداعى ءتورتبۇرىشتى اق ءمارمار تاس-پلياعا: ...زدەس پوكويتسيا پراح... 1865 جىلى قايتىس بولعان،  1881 جىلى ەسكەرتكىش قويىلعان... دەگەن جازۋ بار...», ياعني، قازىرگى شوقان مۋزەيىندەگى بەلگىلى تاس (ۇلى عالىم قايتىس بولعان سوڭ 16 جىلدان كەيىن قويىلعانىن ۇمىتپاڭىز!) «...وسىعان ۇقساس تاس-پليتانى ۆەرنىي قالاسىنداعى جەر سىلكىنىسىنەن كەيىن، حريستيان بەيىتىنىىڭ ماڭىنان كورگەم، ياعني ەكى ەسكەرتكىش دايىندالعان. ول قالاي ول جاققا باردى، كىمگە ارنالدى، ونى بىلمەدىم. قازىر دە سوندا جاتسا، ەل شاتاسۋى دا مۇمكىن عوي...» دەي وتىرىپ، پانتۋسوۆ ەكىنشى تاستا جازۋ بولدى ما، جوق پا ونى ايتپايدى. «...شوقان بەيىتى سۋرەتكە ءتۇسىرىلدى جانە ەكىنشى فوتوعا قالعان مازارلار ءتۇسىرىلدى...»، ياعني، بىزگە جەتكەن فوتوسۋرەتتەن باسقا تاعى ءبىر سۋرەت بار ەكەنى انىقتالدى. ول قازىر بار ما، جوق پا بەلگىسىز. «...شوقان مازارىنان سولعا قاراي، مايور يرالى اديلوۆتىڭ ۇلكەن، پيراميداعا ۇقساس مازارى (قازىرگى كۇندە ۇيىلگەن توپىراق، توبە كۇيىندە جاتىر), ودان سولعا قاراي ابيش ءيراليننىڭ مازارى. بۇلاردان باسقا حودجا-احمەد يرالين، ماماداير يرالين، كاسىم يراليندەردىڭ بەيىتتەرىندە بەلگى بار» (بۇل كىسىلەردى قازىرگىلەر ەستىمەگەنبىز. پانتۋسوۆ بەلگى بار دەگەندە جازۋى بار تاس بولدى ما، جوق پا... ول جاعىن ايتپايدى). «شوقان بەيىتى قورشاۋىنىڭ سىرتىندا، بولەك قورشالعان ابيش ءيراليننىڭ بەيىتىمەن بىرگە، مۋحامماد-يار ابيشەۆ، ابباس مۋرتازين، دجۋنيس ابديمۋمينوۆ، دجابينحان حودجا-احمەدوۆ سۇلتاندار جانە سىرگاباي دجارمۋحامەدوۆ، بەكتەميس كىرگىزباەۆ اتتى تولەڭگىتتەر جەرلەنگەن...» (بۇل كىسىلەردەن ءجۇنىس ءابدىمومىنۇلىنان باسقاسىن ەستىمەگەنبىز. كىسى اتتارىن جازعاندا، سول جازباداعى ورفوگرافيانى ساقتادىق). بۇدان ءارى پانتۋسوۆ، «...شوقاننىڭ كىم ەكەنى، قانداي ەڭبەكتەرى بار ەكەنى بىلاي دا بەلگىلى، ءومىربايانىن ايتىپ تا جاتپايىن...» دەي كەلە شىعۋ تەگىنىڭ گەنەالوگيالىق سحەماسىن كەلتىرەدى: «...سۋلتان ابلاي-حان ∞ سايمان (كاراكالپاچكا) – ۆاليحان – چينگيز ∞ زەينەب (دوچ بيا چورمانا) – دجاكۋب; چوكان يلي مۋحامەد-حانافيا پۋتەشەستۆ. ۆ كاشگار; ماحمۋد...» دەي كەلە جازباسىن اياقتايدى. بارلىق كەلتىرىلگەن مالىمەتتەردى پانتۋسوۆ قايدان، كىمنەن العانىن ايتپاعان...

...ارينە، شوقان تۋرالى زەرتتەۋلەر جەتكىلىكتى دەگەنىمىزبەن، ونىڭ ءالى دە بولسا، اشىلماعان قۇپيالارى جەتكىلىكتى. ءبىز، وسى ءوڭىردىڭ تۋماسى بولعاندىقتان، شوقاننىڭ «كوشەن توعاندا» ناقتى جاتقاندىعى تۋرالى، سىزدەرمەن ءبىراز قوسىمشا ويلارىممەن، جاناما دەرەكتەرمەن بولىستىك. ءسوزىمىزدى تومەنگى، وسى جاقىن جىلدارى شوقان مۋزەيىندەگى ءبىر وقيعامەن اياقتاساق دەگەن ويدامىز.

PS: ...«التىنەمەل» ەتەگىندەگى «شوقان مەموريالدى مۋزەيىندە». الدىڭعى جىلدارى ۇكىمەت قوماقتى قارجى ءبولىپ، رەستاۆراتسيادان وتكەن. جاقسى جاڭارتىلىپ، ءبىرتالاي جۇمىس ىستەلىنىپتى. ءىشى-سىرتى جوندەلىپتى. قۋانىپ قالدىق.

مۋزەي قىزمەتكەرلەرى بىلىمدىلىكتەرىن كورسەتىپ تۇر، باسشىسى تانىس ەدى، ىزەتپەن قارسى الىپ، اڭگىمەسىن ايتىپ جاتىر:

– ەلىمىزدىڭ ارداقتىلارى ديماش اتانىڭ، مۇستافا وزتۇرىكتىڭ... تاعى دا باسقالاردىڭ جانە كوپتەگەن شەت ەلدىكتەردىڭ كەلگەنىن بىلەسىزدەر...

– جاقىندا قازىرگى الەمنىڭ ايگىلىسى سانالاتىن، دجوناتان كەلدى. كەلە سالىپ، ساعاتىنا قارادى دا، «بار بولعانى 15 مينۋت ۋاقىتىم بار، نە كورسەتەسىڭدەر تەزىرەك...»،- دەدى.

كورسەتە، تۇسىندىرە باستادىق. ءبىرازدان سوڭ، ول باسىن شايقاپ: «ستوپ... عالىمدارىڭىز 30 جىل ءومىر ءسۇرىپ، وسىنشا جەردى كورىپ، سونشاما ەڭبەك جازۋى مۇمكىن ەمەس، ونىڭ ۇستىنە بالالىق شاعىن الىپ تاستاۋ كەرەك...»،- دەدى.

بۇنىسى نامىسىمىزعا ءتيىپ كەتتى دە، اتاقتى عالىمىمىزدىڭ بار ءومىرىن، ەڭبەكتەرىن... تۇگەلدەي قۇجاتتارمەن دالەلدەي، انىقتاپ تۇرىپ، بايانداي باستادىق!   

قارايمىز، تاڭ قالعاننان باسى اينالىپ، ول 15 مينۋتىن ۇمىتىپ تا كەتتى! كەتەر ەمەس. مەن شارشاعاندىقتان، كومەكشىمە بەردىم كەزەكتى. قويىڭىزشى، سونىمەن كەش باتىپ، ءتۇن بولعاندا ارەڭ شىعارىپ سالدىق»...

ءدال سول جەردە ەرىكسىزدەن، ويىما مىنا ءبىر شۋماقتار ورالا بەردى:

مۋزەيدە  

قازاعىمنىڭ كوگىندە جانىپ تۇرعان،
بار ەلگە اتى – اڭىز، ناعىز ۇران.
جارق ەتكەن، جارىق جۇلدىز، ماڭگى وشپەيتىن،
دارا تۇلعا، دانىشپان، شوقان بابام!

تالماستان، جاستايىنان ءبىلىم قۋدى،
قاتارىنان جارقىراپ، وزىق تۇردى.
قازاعىمدى تانىتتى بار الەمگە،
اق تۋىن ادالدىقتىڭ الىپ ءجۇردى.

قازىرگىلەر تاڭ قالار، قاراپ تۇرىپ،
ۇلان-تەڭىز ەڭبەگىن ساناپ تۇرىپ.
سان عىلىمدى قالايشا يگەردى ەكەن،
بار بولعانى وتىز جىل ءومىر ءسۇرىپ...

ازكەن التاي

جەتىسۋلىق.

Abai.kz