سوڭعى جىلدارى قازاقستان قالالارىنىڭ كوشەلەرىندە اراق - شاراپتى، بوياۋ-سوياۋدى، ازىق-تۇلىكتى، ءتۇرلى ونىمدەردى، جالاڭاش قىزداردىڭ بەينەسىن جارنامالاعان جازۋلار كوبەيدى. بۇل دا بىزدەگى نارىقتىڭ ەرەكشەلىگى، قالاي جارنامالاساڭ دا ءوز ەركىڭ «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەنى. بۇعان باس قاتىرىپ جاتقان مەملەكەت جوق. بۇل ءومىردىڭ قىزىعى  - جالاڭاشتانۋ، اراق ءىشىپ، كيىنۋ، قارىن تويدىرۋ دەگەندەي، تەك قانا اقشا سۇراپ، پايدا تابۋدى، ءناپسى قۋدى كوزدەگەن مۇنداي جارنامالار قوعامدى ازدىرماسا، جاقسىلىققا تاربيەلەمەيدى. وكىنىشكە قاراي، وسىندايدا ۇلكەن تاربيە مەكتەبى - سوزدىك قورىمىزدىڭ ءبىر سالاسى حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى ماقال-ماتەلدەر مەن ۇلى ادامدارىمىزدىڭ دانالىق سوزدەرىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارىلىپ، ۇمىت قالىپ بارا جاتقانى ويلانتادى. قازىرگى قوعامنىڭ رۋحاني ازعانىنىڭ بەلگىلەرى وسى ەكەنىن سەزىنبەيمىز. مۇنى كورە بىلەتىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ ماماندارى مەن بۇگىنگى مۇعالىمدەر قاۋىمى دا ءۇنسىز.

سونداي-اق، سوڭعى جىلدارى بۇگىنگى اتقارۋشى بيلىك قازاقستان قالالارىن، قالا بەردى بۇكىل اۋدان، اۋىل كوشەلەرىن پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىمەن، پورترەتىمەن، ساياسي ۇراندارمەن كوركەمدەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. بيلىك قوعامدى رۋحاني ازدىرۋشى الەم-جالەم جارنامالار مەن جازۋلارعا قارسى تۇرا الار يدەولوگيالىق قۇرال تەك قانا پرەزيدەنتىمىزدىڭ جولداۋلارى دەپ تۇسىنەتىندەي.

سوڭعى جىلدارى قازاقستان قالالارىنىڭ كوشەلەرىندە اراق - شاراپتى، بوياۋ-سوياۋدى، ازىق-تۇلىكتى، ءتۇرلى ونىمدەردى، جالاڭاش قىزداردىڭ بەينەسىن جارنامالاعان جازۋلار كوبەيدى. بۇل دا بىزدەگى نارىقتىڭ ەرەكشەلىگى، قالاي جارنامالاساڭ دا ءوز ەركىڭ «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەنى. بۇعان باس قاتىرىپ جاتقان مەملەكەت جوق. بۇل ءومىردىڭ قىزىعى  - جالاڭاشتانۋ، اراق ءىشىپ، كيىنۋ، قارىن تويدىرۋ دەگەندەي، تەك قانا اقشا سۇراپ، پايدا تابۋدى، ءناپسى قۋدى كوزدەگەن مۇنداي جارنامالار قوعامدى ازدىرماسا، جاقسىلىققا تاربيەلەمەيدى. وكىنىشكە قاراي، وسىندايدا ۇلكەن تاربيە مەكتەبى - سوزدىك قورىمىزدىڭ ءبىر سالاسى حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ ءىنجۋ-مارجانى ماقال-ماتەلدەر مەن ۇلى ادامدارىمىزدىڭ دانالىق سوزدەرىنىڭ قولدانۋ اياسىنىڭ تارىلىپ، ۇمىت قالىپ بارا جاتقانى ويلانتادى. قازىرگى قوعامنىڭ رۋحاني ازعانىنىڭ بەلگىلەرى وسى ەكەنىن سەزىنبەيمىز. مۇنى كورە بىلەتىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنىڭ ماماندارى مەن بۇگىنگى مۇعالىمدەر قاۋىمى دا ءۇنسىز.

سونداي-اق، سوڭعى جىلدارى بۇگىنگى اتقارۋشى بيلىك قازاقستان قالالارىن، قالا بەردى بۇكىل اۋدان، اۋىل كوشەلەرىن پرەزيدەنتتىڭ جولداۋىمەن، پورترەتىمەن، ساياسي ۇراندارمەن كوركەمدەۋدى ادەتكە اينالدىرعان. بيلىك قوعامدى رۋحاني ازدىرۋشى الەم-جالەم جارنامالار مەن جازۋلارعا قارسى تۇرا الار يدەولوگيالىق قۇرال تەك قانا پرەزيدەنتىمىزدىڭ جولداۋلارى دەپ تۇسىنەتىندەي.

«ۇلاعاتى مول ءبىر اۋىز ءسوز» - دەيدى قازاق. ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلگەن اتا-بابا ميراسى حالىقتىق افوريزمدەر، ماقال-ماتەلدەر، شەشەندىك سوزدەر قاشان دا ءومىر تاجىريبەسىن ەكشەپ، ونىڭ ەڭ ءنارلى ءتۇيىنىن ۇسىنادى. حالىق پەداگوگيكاسى، بابالاردان قالعان ۇلاعاتتى سوزدەر جاستاردى ۇلتىن، ءتىلىن سۇيۋگە تاربيەلەيدى. يدەيالىق مازمۇنى جوعارى دانالىق افوريزمدەرى ۇرپاقتىڭ لوگيكالىق وي-جۇيەسىن دامىتۋدا، تاپقىرلىققا باۋلۋدا باعا جەتپەس قازىنا. ولاي بولسا ەندىگى جەردە شەشەندىك سوزدەرگە ۇنەمى كوڭىل ءبولىپ، يدەولوگيالىق قۇرال، رۋحاني جان ازىعىمىز ەتە ءبىلۋ ۋاقىتى كەلگەن سەكىلدى.

سول سەبەپتى دە ءداۋىردىڭ ۇزدىك ۇيلەسىمىمەن ەكشەلەنىپ شىققان ءۇردىس دانالىق سوزدەردى قازىرگى ۇرپاق تاربيەسىندە باتىل دا، كەڭىنەن پايدالانۋدى جەدەل قولعا الۋىمىز كەرەك. ماسەلەن: «ىرىس الدى-ىنتىماق»، «وتان ءۇشىن ەڭبەك ەتسەڭ، حالىق سەنى قۇرمەت ەتەر، سوزعان قولىڭ كوككە جەتەر»، - دەگەن تۇيىندەر دوستىققا، گۋمانيزم مىنەزىنە تاربيەلەۋدە زور ىقپالى بار. حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن قاستەرلەپ كەلە جاتقان  اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ءبىرى ادالىق پەن شىنشىلدىق. «ادال ءتۇبى-كەنىش، ارام ءتۇبى-رەنىش»، «ادال نيەت ازدىرمايدى، ارامدىق بوي جازدىرمايدى», ءبىرىنىڭ زياندىلىعىن، ەكىنشىسىنىڭ جاقسى قاسيەت ەكەنىن، ەكەۋىنىڭ بىرىكسە ءبىر جەرگە سيىسپايتىندىعىن ايتادى.

قوعامنىڭ قوزعاۋشى كۇشى - جاستار. وسى ۋاقىتتا ادامنىڭ قوعامدىق بەلسەندىلىگى ارتىپ، سانا-سەزىمى شىڭدالا تۇسەدى. ومىردەن اركىم ءوز ونىن تابۋعا تىرىسادى. قورشاعان ورتاسىنا سىن كوزبەن قاراي باستايدى. «جۇمىسسىز جۇرگەن جاستىڭ جۇرگەنى سوكەت», دەپ، جاستاعا قىزىعى مول تولىسقان شاعىڭدى ساندالماي وتكىز، قوعامعا پايدا كەلتىر، ويتپەگەن جاعدايدا ونىڭ ورنىن ەش ۋاقىتتا تولتىرا المايسىڭ دەگەنى. بوزبالالىق كەزەڭنەن سوڭ ءومىردىڭ كەمەلدىك شاعى باستالادى. «وتىزىڭدا وردا بۇزباساڭ، قىرقىڭدا قىر اسپاسسىڭ» - دەپ، بەلسەندىلىگىڭدى كورسەت، قوعام جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاس دەيدى.

ۇلكەنگە ەلىكتەۋ، اقىل سۇراۋ، ۇلكەندى سىيلاۋ قاشاننان دا اتا ءداستۇرىمىز. بۇل تۋرالى «كوپتى كورگەن قاريا، اعىپ جاتقان داريا» دەسە، سويتە تۇرا، «كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا» - دەپ، كارىنىڭ ءبارى بىردەي ەمەس، جان-جاعىنا سەزىمتالدىقپەن سەرگەك قاراپ، ومىردەن كورگەنى مەن تۇيگەنى كوپ قاريالاردى قۇرمەت تۇتىپ، سولاردان ۇلگى الۋعا شاقىرادى. «اتالار ءسوزى-اقىلدىڭ كوزى» - دەگەن، ۇلكەندەرىمىزدىڭ ومىردەگى تاجىريبەسى اركەزدە دە وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋدە باعا جەتپەس قازىنا بولدى. قاشاندا حالقىمىز قوعامداعى وزەكتى ماسەلەلەردى حالىقتىڭ وسى بولىگى اقساقالدارىن قاتىستىرا وتىرىپ، بىرىگىپ تالقىلاپ، اقىلىن تىڭداپ، شەشىم شىعارۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ كەلدى. وقۋ بىلىمگە قاتىستىلارى دا قانشاما.

سۇلتانماحمۇت اقىن: «اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ، ابايدى وقى ەرىنبە» - دەپ، اقىندىق پەن دانىشپاندىقتىڭ بار اسىلىن ءبىر باسىنا جيناعان رۋحاني اكەمىز ابايدىڭ اتالىق سوزدەرى مەن وسيەتتەرىن وقى، ول سان بۋىننىڭ ومىرلىك ازىعى، تاۋسىلماس ۇلكەن تاربيە مەكتەبى دەگەندى ايتادى. اباي: «اتىمدى ادام قويعان سوڭ قايتىپ نادان بولايىن» - دەپ، اللا جاراتقان جەر بەتىندەگى بارلىق حايۋان مەن ماقۇلىقتىڭ، جالپى تىرلىك يەسىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جوعارعى جاراتىلىسى ول - «ادام» ەكەنىن ايتادى. بارشامىزعا «اللا» بەرگەن، تەك قانا ادامعا ءتان ەرەكشەلىك ەستىلىكتى، اسىل قاسيەتتەردى جوعالتپاي، قاستەرلەۋگە شاقىرادى. ءبىر عانا «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى كەز كەلگەننىڭ ەسىن جيعىزىپ، تاۋبەسىنە كەلتىرىپ تۇرار ەدى. سوندىقتان اللانىڭ سوزىنە يلانىپ، ادامنان ەمەس، ءبىر اللادان عانا تىلەك سۇرايىق.

تىلگە قاتىستى ايتار بولساق: «قايران ءسوز، قايران ءتىل-نادانعا قادىرسىز» - دەگەن اباي ءسوزىن جاستارىمىزعا انا ءتىلىڭدى يگەر، قاستەرلە دەگەن وسىنداي عيبرات بولار سوزدەردى ۇعىندىرا بەرمەيمىز. قازىرگى كەزدەگى قالا كوشەلەرىندەگى بەي-بەرەكەتسىز اراق-شاراپ پەن ءتۇرلى ونىمدەردى جارنامالاعان جازۋلاردىڭ، ساياسي ۇرانداردىڭ بەرەرى، تانىمدىق ءمانى جوق. ۇيدە دە، تۇزدە دە، مەكتەپتە دە بالالارىمىز بەن جاستاردىڭ ەسىنە سالىپ وتىراتىن ۇلاعات باسى وسىنداي دانالىق سوزدەر مەن ماتەلدەر ەمەس پە.

«قازاق ءتىلى ەڭ باي ءتىل»، دەپ كەۋدەمىزدى كەرگەندە ەشكىمدى الدىمىزعا سالمايمىز. ولاي بولسا، ءتىلى كوركەم-ءسوزى مارجان، تالايلاردى (شەتەلدىكتەردى) تاڭداي قاققىزعان قازاقتىڭ اتالى سوزدەرىن قالامىزدىڭ الاڭدارى مەن كوشەلەرىنە جازىپ، اينالامىزدى ۇلكەن تاربيە مەكتەبىنە نەگە اينالدىرماسقا؟! ۇرپاققا وسيەت بولاتىن - ورەلى ازاماتتارىمىزدىڭ ۇلاعاتتى سوزدەرىن، فرازەولوگيالىق تەڭەۋلەرىن جاستارىمىز تەك قانا مەكتەپتەن عانا ەمەس، كوشەدەن كورىپ، كوڭىلىنە توقىپ، جادىنا جاتتاپ جۇرۋلەرى كەرەك. «بالا تاربيەسى شەشەسىنەن، قالا تاربيەسى كوشەسىنەن». ءبىز قالا كوشەلەرىندە ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ قانا قويماي، ونى ازدىراتىن ارزان جارنامالارعا قارسى تۇرا الاتىن يدەولوگيا مەكتەبىنە اينالدىرا بىلگەنىمىز دۇرىس.

قورىتا كەلگەندە كوشەلەرىمىزدى تاربيە باسى بابالار سوزىمەن كوركەمدەۋىمىز قاجەت. انا ءتىلىمىزدىڭ بايلىعىن مۇمكىندىگىنشە تولىق مەڭگەرىپ، وسىنداي جولمەن ۇرپاقتان ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭىرە بەرۋ ءبىزدىڭ مىندەتىمىز. «جاناشىرىن تاپپاسا، جاقسىلىق قاناتىن جايماس» - قازاق ءتىلىنىڭ قات-قابات بايلىعىن وسىلاي ناسيحاتتاي بەرمەسەك، ەرتەڭگى كۇنى كەش بولادى. سەبەبى وسىنىڭ بارلىعىن ايتىپ وتىراتىن باياعىداعىداي وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى قارتتارىمىز دا ازايىپ بارادى. ءبىزدىڭ قوعام تابيعاتتاعى ازايىپ بارا جاتقان وسىمدىك، جان-جانۋارلاردان باستاپ قۇرت-قۇمىرسقا، باقا-شايانعا دەيىن قامقورلىققا الىپ، قىزىل كىتاپقا كىرگىزىپ جاتقاندا انا ءتىلىمىزدىڭ ۇمىت بولىپ جوعالۋعا اينالا باستاعان ءسوز مارجاندارىنا ءدال وسىنداي قامقورلىق جاساي الماعانىمىز با؟ حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ نەبىر الپىس استارلى يىرىمدەرىن بۇگىنگى قاۋىمعا ۇدايى ناسيحاتتاۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى جولدارىنىڭ ءبىرى - وسىندا جاتىر. قالا تاربيەسى كوشەدەن - ءبىزدىڭ جاستارىمىز قازاقتىڭ تاربيەلىك سوزدەرىن كوشەدەن دە وقىپ، جادىندا جاتتاي بەرۋلەرى كەرەك.

كوتەرىلگەن ماسەلەلەر تۇپتەپ كەلگەندە قازاق ءتىلىنىڭ قىزمەتىن ارتتىرۋ، ونىڭ كۇندەلىكتى قولدانۋ، تارالۋ ءورىسىن كەڭەيتۋ، بەدەلىن كوتەرۋ پروبلەماسىنا سايادى. مۇنداي جارنامالاردى جازۋمەن جەكە مەكەمەلەر، ارينە، اينالىسپايدى. باس پايداسى مەن اقشا قۋعان ولار ءۇشىن بۇل تىرلىك ءتيىمسىز. ايتارىمىز، مۇنىمەن بيۋدجەت قارجىسىنا جۇمىس جاساپ وتىرعان مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىسۋعا ءتيىستى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتەر مەن ءتىل كوميتەتتەرى اينالىسۋى كەرەك دەمەكپىز. «ۋاقىتىندا ايتىلماعان ءسوز - ۋاق ءسوز». سوندىقتان دا كەشەۋىلدەتە بەرمەي حالقىمىزدىڭ دانالىق سوزدەرىن جاڭا زامان اعىمىنا ساي جاڭاشا ۋاعىزداۋدى قولعا العانىمىز ابزال.

نۇرلىباي قوشامانۇلى،

اقتوبە

«اباي-اقپارات»