(قازىرگى ميفولوگيالىق ەمەس، ءازىلى ارالاسپاعان اڭىز)

بىردە سىراحانادا اقىن دوسىم بولات ۇسەنباەۆپەن كرۋجكامىز «سوعىسىپ» قالدى. ول ماعان: «قازاقتا بايرونمەن، پۋشكينمەن، ەسەنينمەن، ماياكوۆسكيمەن  تەرەزەسi تەڭ كەلەتiن، ءوزiن سولارمەن ۇزەڭگiلەس سانايتىن اقىن جەتكىلىكتى. قازاق اقىندارى «مەن» دەپ كەۋدەسiن كەرسە - ەش ايىبى جوق. جازۋشىلارى دا سولاي. Iزدەسەك - «گەنيالنىي» تاريحشىلاردى دا تابۋعا بولادى. ال، سەندەر - فيلوسوفتار، كiمسiڭدەر؟ مۇندا وتىرعاندا «فيلوسوف» ەدiم دەپ الدەقانداي بولاسىڭدار، ال، بۇكiل الەمنiڭ قاي بۇرىشىندا سەندەردى «وسى عاسىرداعى كورنەكتi قازاق فيلوسوفى» دەپ اتايدى ەكەن؟ بiردەمە جازا قالساڭدار، «اناۋ بىلاي دەگەن، مىناۋ سولاي دەگەن» دەپ تiزiپ شىعاسىڭدار. ەشكiمگە كومەنتاري جاساماي-اق، ويلارىڭدى ميلارىڭنان نەگە شىعارمايسىڭدار؟ قانەكي، بۇكiل الەمدi مويىنداتقان  بiردەن-بiر قازاق فيلوسوفىن اتاشى!.. تۇك تاپپاعان سوڭ،  ءتۇبi اقىن ابايعا بارىپ جارماسا بەرەسiڭ، جاعالاسا بەرەسiڭدەر... باسقا نە بiتiردiڭدەر؟» دەپ،   وكپەسiن جايىپ سالدى.

بولات - اقىن، مەن - فيلوسوف.  بولاتتىڭ وسى سوزiنەن كەيiن  ءوشiمدi سىلدىر سۋدان الدىم!   سوڭىندا، كوپ ايتىپ نە كەرەك، «ميدى iسكە قوسۋعا» تۋرا كەلدi...

(قازىرگى ميفولوگيالىق ەمەس، ءازىلى ارالاسپاعان اڭىز)

بىردە سىراحانادا اقىن دوسىم بولات ۇسەنباەۆپەن كرۋجكامىز «سوعىسىپ» قالدى. ول ماعان: «قازاقتا بايرونمەن، پۋشكينمەن، ەسەنينمەن، ماياكوۆسكيمەن  تەرەزەسi تەڭ كەلەتiن، ءوزiن سولارمەن ۇزەڭگiلەس سانايتىن اقىن جەتكىلىكتى. قازاق اقىندارى «مەن» دەپ كەۋدەسiن كەرسە - ەش ايىبى جوق. جازۋشىلارى دا سولاي. Iزدەسەك - «گەنيالنىي» تاريحشىلاردى دا تابۋعا بولادى. ال، سەندەر - فيلوسوفتار، كiمسiڭدەر؟ مۇندا وتىرعاندا «فيلوسوف» ەدiم دەپ الدەقانداي بولاسىڭدار، ال، بۇكiل الەمنiڭ قاي بۇرىشىندا سەندەردى «وسى عاسىرداعى كورنەكتi قازاق فيلوسوفى» دەپ اتايدى ەكەن؟ بiردەمە جازا قالساڭدار، «اناۋ بىلاي دەگەن، مىناۋ سولاي دەگەن» دەپ تiزiپ شىعاسىڭدار. ەشكiمگە كومەنتاري جاساماي-اق، ويلارىڭدى ميلارىڭنان نەگە شىعارمايسىڭدار؟ قانەكي، بۇكiل الەمدi مويىنداتقان  بiردەن-بiر قازاق فيلوسوفىن اتاشى!.. تۇك تاپپاعان سوڭ،  ءتۇبi اقىن ابايعا بارىپ جارماسا بەرەسiڭ، جاعالاسا بەرەسiڭدەر... باسقا نە بiتiردiڭدەر؟» دەپ،   وكپەسiن جايىپ سالدى.

بولات - اقىن، مەن - فيلوسوف.  بولاتتىڭ وسى سوزiنەن كەيiن  ءوشiمدi سىلدىر سۋدان الدىم!   سوڭىندا، كوپ ايتىپ نە كەرەك، «ميدى iسكە قوسۋعا» تۋرا كەلدi...

سويتسە-ە-ەك، اقىن مەن فيلوسوفتىڭ ايىرماشىلىعى سىرانىڭ سورتتارىنداي عانا، ءتۇبىن قازسا - ەكەۋi دە «سىرا» بولىپ شىعادى ەكەن... ەندەشە، اقىن الگىندە عانا، داستارحانداعى مەنىمەن ءبولىسىپ جەپ وتىرعان ناندى «مىناۋ مەنiڭ نانىم» دەپ يەمدەنiپ الىپتى دا، وعان قاراعاندا ۇشقىر ويى از فيلوسوف بايقۇس نانسىز قالىپتى. «وپىرماي-ا، اقىننىڭ نانىن جەپ وتىر ەكەنمىن-اۋ؟» دەپ قارا تەرگە مالىنىپ،  ءوز-وزىنەن قاراداي قىسىلىپتى...

اقىن - زامان ەركەسi, ءوزi ءومiر سۇرگەن ءداۋiر سەزiمiنiڭ كۆينتەسسەنتسياسى!* الەمدە ءار ەلدiڭ اقىندارىن بولەكتەپ، اجىراتىپ  تۇراتىن بوگەتتەر جوق. سەبەبi سەزiم اتتى قۇدىرەتتى كۇش ادام بالاسىنىڭ ءتۇر-تۇسiنە قارامايدى - ورتاق نارسە. ەگەر مۋزىكادا تەك  «ءتىلسىز ءتىل» بولسا، پوەزيادا تiل بولعانىمەن - پوەتيكالىق قۋاتى كەرەمەت دۇنيەلەر بارلىق تىلدەردە بىردەي سايرايدى، قۇدىرەتiن جوعالتپايدى. سەزiمدi - سەزiم تەربەيتiنi سەكىلدى، بiر ەلدiڭ ۇلى اقىنى باسقا ەلدiڭ دە اقىنىنا اينالىپ كەتە بارادى. ەگەر ۇلى پوەزيا ادام جانىنىڭ نازiك قىلىن شەرتiپ وتىرسا، جان دۇنيەگە اسەر ەتiپ وتىرسا - ول كiمنىڭ، قاي ەلدىڭ اقىنى بولعانى ءبارiبiر ەمەس پە؟ ورىس، اعىلشىن، نەمiس، تۇرiك، پارسى، الدە، قازاق پا - ەش ايىرماشىلىعى جوق. اقىن سىرىن اشتى، ونىڭ سىرى - مەنiڭ سىرىم ەكەن. ماسەلە وسىمەن بiتتi! ول،  ەندi, مەنiڭ اقىنىم!

اقىندا كەرەمەت اۋرا** بار. ول كوزi كورگەن قۇبىلىستى بۇگە-شiگەسiن قالدىرماي، فيلوسوف سياقتى ءتۇسiندiرiپ بەرمەسە دە، سول قۇبىلىستىڭ ەڭ «ادەمi جەرiن» ويىپ الادى دا - ادام جانىنىڭ جالاۋىنا اينالدىرا قويادى. «وسى نارسە نەگە وسىلاي بولدى ەكەن-اۋ؟»، «ونىڭ سەبەبi مەن سالدارى قانداي؟» دەپ باس قاتىرمايدى: «مىنا تۇرعان نارسە كەرەمەت پە - ەندەشە ول كەرەمەت!  كوكىرەك كوزiڭ بولسا، سەزiمىڭ بولسا - «كەرەمەت ەمەس» دەپ ايتىپ كورشi, قانەكي؟!. ايتا المايسىڭ با؟.. وندا مويىندا پەندەلىگىڭدى! ال ەندi, بiلگiشسiنiپ: «سالىستىرمالى تۇردە قاراپ كورسەك...» دەي باستاساڭ، وندا سەن ومiردە شىن قۋانا بiلمەيتiن، شىن كۇيiنە بiلمەيتiن، اقىنجاندىلىقتان ادا، ماقۇرىم پەندەسiڭ! قۇلاي ءسۇيۋ، ازالانا كۇيۋ، تiرiدەي «توزاققا» ءتۇسۋ، جاس بالاشا قۋانىپ، «جۇماقتىڭ» تورiندە سايرانداپ ءجۇرۋ - سەنiڭ باقىتىڭا بۇيىرماعان! ولاي بولسا، سەنiڭ دانالىعىڭ - وسى پەندەلiكتى مويىنداۋ عانا. «اقىن ەدiم عوي» دەپ جانتالاسساڭ - ومiردەن ءوزiڭدi دە، وزگەنi دە قيناپ وتەسiڭ!..

ءومiرباياندارىن «ولەڭمەن جازىپ كەتەتiن» اقىنداردىڭ تۇرمىسى تاۋقىمەتتi بولاتىنى نەلiكتەن؟ فيلوسوفتىڭ ويىنشا - اقىن جانىن تۇسiنەر ادامدار ومiردە نەكەن-ساياق. ادام اتانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ كوبى وسە كەلە اقىندىق قاسيەتتi «ءومiر ءسۇرۋ فورمۋلاسىنان» ىعىستىرىپ جiبەرگەن. بۇگىندە ولارعا دراما الدە قايدا قىزىق.

ءومiر ساحناسىندا ۇزدiكسiز قويىلىپ جاتاتىن درامانى ءتۇسiنۋ ءۇشiن، ونىڭ ماعىناسىن ساتىلاپ رەتتەپ، جاقسىلىعى مەن جاماندىعىن، مەيiرiمدiلiگi مەن زۇلىمدىعىن الاقانعا سالعانداي ايشىقتاپ كورسەتiپ بەرۋ ءۇشiن - فيلوسوف دەگەن «حالىق» ءوز ەركiمەن «اقىندىقتىڭ التىن تاعىنان» سىرعىپ ءتۇسiپ، قىم-قۋىت، شاڭ توزاڭى ارالاسقان تىلسىم دۇنيەگە ەنiپ كەتكەن. ءومiرiنiڭ اقىرىن بوشكەدە وتكiزگەن ديوگەندەي***, بولماسا، تiرiدەي جەر استىنا كiرگەن قوجا احمەت ياسساۋيداي...

اقىن ءوز باۋىرىنان وسىلاي ايىرىلىپ، سودان بەرi جەتiمسiرەپ ءجۇر. بiراق بiر كەزدەرى تىرشىلىكتىڭ بار قىزىعىنان باس تارتقان فيلوسوف باۋىرىنىڭ ەرلiگiن ساياق جۇرۋگە داعدىلانعان اقىن ۇمىتىڭقىراپ قالعان با دەرسىڭ...  سودان بولار، بۇگiنگi كوپ اقىندار «فيلوسوف باۋىرلارىنىڭ» ءجۇزiن شىرامىتسا دا، ءتۇرiن تۇستەپ تانىماي ءجۇر ەمەس پە؟.. الدە اقىندىقتى تاستاپ، «وي قۋىپ كەتكەن» باۋىرىنا ءالi دە وكپەلi مە ەكەن؟..

جەر بەتiندە ادام بالاسىنا عانا ءتان اقىل-ويدىڭ وسۋىمەن ايرىق جولدا اجىراعان ەكi باۋىر: اقىن مەن فيلوسوف, ايتسە دە، بiرiن-بiرi  ساعىناتىنى راس بولسا كەرەك. كورiسكەندە شۇرقىراسىپ تابىساتىن قوس تەتە تەنتەك، اڭگiمە قىزعان شاقتا شەكىلەسiپ تە قالادى. ءار ءسوزiن سالماقتاپ وتىرعان سىرباز فيلوسوفتىڭ ءسوزi جالىقتىرادى-اۋ دەيمىن، «تىز-تىز» اقىن شاتاق شىعارۋعا تىم قۇمار. بىراق قانشاما كىنالى بولا تۇرىپ،  كىناسiن ەش مويىندامايدى. ويتكەنi «جان-جاعى ىقشامداپ قورشالعان» اقىننىڭ شارباعىنا فيلوسوف بايقۇس تۇسە قويمايدى. ال اينالاسى اشىق-شاشىق جاتقان فيلوسوفتىڭ شارباعىنا  ارۋاقىتتا ەلەڭدەپ جۇرەتiن ەركە اقىن كiرiپ كەتە بەرەدi. سالماعى دا، مiنەزi دە اۋىر فيلوسوف ەشقاشان وعان رەنجiگەن ەمەس.  قايتا، كەرiسiنشە، قانى بiر تۋىسىنىڭ بويىنان  باعزى زاماندارداعى  وزiنە تارتقان مiنەزدi كورگەن سايىن - ەركە باۋىرىنىڭ مۇنى iزدەگەنiنە اسا رازى بولىپ، قۇشاق جايادى. ءبۇتiن تىلسىممەن وڭاشا تiلدەسۋدi موينىنا ارتقان ونىڭ ويىن اسپاندى شاتۇر-شۇتىر تiلiپ وتكەن نايزاعايداي نە الماس قىلىشتاي جالت-جۇلت ەتكەن اقىن ويلارى جانىن جاي تاپقىزاتىن سىڭايلى، «ويمەن اۋىرلاعان» قاناتىن بiر سiلكiندiرەتiن سياقتى...

اجىراسقاننان بەرگi ۇزاق جولدا ەكi باۋىردىڭ ومiرگە كوزقاراستارى دا بiرشاما وزگەرگەن. مىسالى، قۇدىرەتتiڭ كۇشiمەن  ەكەۋiن دە سۋرەتشi قىلىپ  قايتا جاراتىپ، اي مەن كۇندەي ارۋعا جولىقتىرايىق...

...سوندا، اقىن-سۋرەتشi ارۋدى اپىل-عۇپىل «شەشiندiرۋگە» كiرiسەدi: كويلەگiن جىرلاپ - بiر تاستايدى، القا-سىرعاسىن جىرلاپ - ەكi تاستايدى... سودان كەيiن قوس انارى مەن قولاڭ شاشىنا كوزi ءتۇسiپ، مىقىن، بوكسەنi سوزبەن «سيپالاپ» شىعادى. سوڭىندا ارۋدىڭ تال بويىنداعى ۇيلەسىمدى ادەمiلiكتەن جانى جاي تاۋىپ: «بiتتi! ەندi ولسەك تە ارمان جوق» دەپ شالقاسىنان «تالىپ» تۇسەدi...

ال فيلوسوف-سۋرەتشىگە ارۋدا كيiم-كەشەك بولمايدى.  «ناتۋرامەن» جۇمىس iستەۋگە ماشىقتانعان وعان ارۋعا بiر قاراعانى جەتكىلىكتى - ول ونى بىردەن جالاڭاش كۇيدە كورەدi. سەبەبى، اسەمدiلiكتiڭ قىر-سىرىن ساناسىندا ساراپتاعان فيلوسوف ارۋعا تاڭدانىپ ەمەس - تالعاپ قارايدى. «ناتۋرانىڭ» ارتىقشىلىعى مەن كەمشiن تۇستارىن كوزبەن ەمەس - ويمەن بەينەلەيدى. جالىنداعان سەزiم ەمەس ­ سالقىن سانا  بويىن بيلەپ تۇرادى. ول اسەمدiكتi عانا ەمەس - بۇكiل بولمىستى سولاي قابىلداپ ۇيرەنگەن...

اقىن دا، فيلوسوف تا «شىعارماشىلىق اتتى ايىقپاس دەرتكە» شالىنعان  جاندار. بiراق، ەكەۋi ەكi ءتۇرلi «اۋىرادى»: اقىنعا شابىتتى وياتاتىن ەموتسيالىق ورتا بولماسا - جانىن قويارعا جەر تاپپايدى. سول «ەموتسيالىق ورتانى» iزدەۋمەن باسىن تاۋعا دا، تاسقا دا سوعۋعا دايار. سوندىقتان ونىڭ شىعارمالارى ۇزiك ەپيزودتتاردان، جەكە تامشىلاردان قۇرالادى. اقىن شىعارماشىلىعىندا ءومiردi تۇتاس بەينەلەۋ جوق جانە وعان ول ماڭىزدى ەمەس! سول سەبەپتi دە - ادامدار جابىرقاۋ، نەمەسە تولقىندى ساتتەرiندە اقىن ولەڭدەرiن قولعا الادى. ويتكەنi, ادامنىڭ سونداي ساتتەرiن اقىننان ارتىق قۋاتتى بەينەلەيتىن جان جوق.

دەگەنمەن،اقىن ەسەيە كەلە فيلوسوف باۋىرىنىڭ سوقپاعىنا ءتۇسiپ كەتۋi ابدەن مۇمكىن ءارى مۇنداي جاعداي جيi كەزدەسەدi. بۇل «سوقپاقتا» جول كiمگە بولسا دا ارقاشان اشىق. ونى بiلۋ ءۇشىن اقىننىڭ  ءجۇرiپ وتكەن جولدارىندا  باسىپ وتكەن باستى «بەكەتتەرىنە» نازار سالسا جەتكiلiكتi, ولار: «تابيعات ليريكاسى»، «ادام جانىنىڭ ليريكاسى»، «قوعام ءومiرiنiڭ پروزاسى»، «ماڭگiلiك تۋرالى تولعاۋلار» بولىپ شىعادى.  بۇدان بايقايتىنىمىز - اقىن شىعارماشىلىعى شىڭدالعان سايىن - فيلوسوفيالىق پروبلەمالارعا قاراي ۇزدiكسiز ۇمتىلاتىنى. سوعان قاراعاندا اقىن  قانشاما ەركە بولعانىمەن «ەرتە ەسەيiپ كەتكەن» فيلوسوف باۋىرىن iشتەي مويىندايتىن، ۇلگi تۇتاتىن بولسا كەرەك...

ەگەر اقىننىڭ «اۋرۋى» جيi قايتالاناتىن  وتكiنشi تۇماۋ بولسا، فيلوسوفتىڭ «اۋرۋى» - ەمi كۇردەلi سوزىلمالى دەرت. فيلوسوف ادامزاتتىڭ ەڭ ۇزدiك، وزىق  اقىل-ويىنىڭ كەنiشiنە بiر كiرiپ العان سوڭ - ءوزiن ەڭ باقىتتى جانداي سەزiنەدi - وزiنەن مىڭداعان جىلدار بۇرىن ومiردەن وتكەن نەبiر دانالارمەن تiلدەسۋ باقىتى، تiلدەسە الۋ باقىتى -  ەكiنiڭ بiرiنiڭ باسىنا قونا بەرمەيتiن باق، iلۋدە بiرەۋگە بەرiلەتiن قاسيەت ەكەنiن تۇسiنەدى...

ال، ادام بالاسى ءتاڭiرi ەمەس. ايتسە دە، ونىڭ جۇيرىك ويى ادامعا جاراتۋشىدان تىيىم سالىنعان قالتارىستاردى دا اقتارۋعا ۇمتىلادى. ياعني، ويدا قاناعات دەگەن بولمايدى: «بiلگەن ۇستiنە بiلە بەرسەم»، «قۇدايمەن قۇداي تiلiندە سويلەسسەم» دەپ تالپىنادى... اقىرىندا «ويمەن تۇتاس دۇنيەنi جاۋلاپ السام» دەگەن اشقاراقتىقتىقتىڭ  قۇرباندىعىنا شالىنىپ كەتكەنiن فيلوسوفتىڭ ءوزi بiلمەي قالادى. مiنەكي، اقىن باۋىرىم، فيلوسوفتىڭ سەن بiلسەڭ دە بiلمەگەندەي بولىپ جۇرگەن  سوزىلمالى دەرتiنiڭ دياگنوزى وسى. اقىن بولۋ قانداي قيىن بولسا، فيلوسوف بولۋ ودان دا وتكەن ازاپ دەر ەدiم. بiراق سول ازاپ قامىتىن ءوز ەركىمەن موينىنا كيگەن اقىن-فيلوسوفتاردان باقىتتى جان بار ما ەكەن، بۇل دۇنيەدە!؟.

ەندi, قازاق فيلوسوفى قايدا ءجۇر دەگەن سۇراققا ورالايىق. وعان ەڭ قاراپايىم جاۋاپ: «قازاق كوسموناۆتى بۇرىن قالاي بولماسا، قازاق فيلوسوفى دا سولاي بولماعان» دەۋ بولار ەدi. بiراق بۇل جاۋاپ اقىندى قاناعاتتاندىرماسى انىق. ولاي بولسا، ءابۋناسىر ءال-فارابي اتامىز، دۋلاتي بابامىز، احمەت ياسساۋي اۋليە جانە ت.ت.- تەگi قازاق بولعاندارىمەن، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ نەگiزiن قالاپ كەتتi دەي المايمىز. ولاردىڭ مۇرالارى بiزگە جەتپەي قالعان زاماندا «ءوز ميىمەن» دانالىق قۇرعان تۇلعالارىمىز - دانا بيلەرiمiز. (فيلوسوف - دانا، فيلوسوفيا - دانالىق.- ءا.ب.).

ال فيلوسوفيانىڭ قازiرگi ۇلگiسiمەن جانە ۇردiسiمەن دانالىق ەتكەن اقىنىمىز اباي بولىپ تۇر. فيلوسوفتاردىڭ ابايعا جارماسا بەرەتiنi, اقىن ابايمەن «جاعالاسا بەرەتiنi» سوندىقتان. مۇندا تۇرعان ەش ورەسكەلدiك جوق. سەبەبى، قۇپيامىزدى ءسال اشار بولساق، قازiرگi قازاق فيلوسوفتارىنىڭ بارلىعىنىڭ  دا ارمانى سول: اباي بيiگiنە جەتiپ قۇلاۋ! ءدال وزدەرىڭ - اقىندار سياقتى...

*كۆينتەسسەنتسيا - لات. 1.بولمىستىڭ ءتورت مانiنەن (اۋا، جەر، سۋ، وت) جوعارى تۇراتىن، وسى ماندەرiڭ ءبارiنiڭ ءمانi بولىپ تابىلاتىن  ءمان (ەفير). 2. كەز-كەلگەن نارسەنiڭ نەگiزگi ماڭىزى.

**اۋرا - ادامنان، زاتتاردان تارايتىن ەرەكشە ەنەرگيانىڭ اسەرi.

***ديوگەن - ديوگەن سينوپيالىق. ەج. گر. فيلوسوفى. ب.ە.د. 320 ج. (كەز-كەلگەن iلiمنiڭ ادامگەرشiلiك ماعاناسى بولماسا - ول iلiم ەمەس). بوشكەگە بارىپ كiرiپ العان. سول ءۇشiن ول كينيك  (گرەك تiلiندە - يت), ونىڭ مۇراگەرلەرi كينيكتەر (يتتەر) دەپ اتالىپ كەتكەن.

ەسكەرتۋ: بۇل ماقالا كەزىندە ءبىر گازەتتە جارىق كورگەن-ءدى. بىراق قازاقتىڭ ۇيىندە سىرىڭكەنىڭ ءشيى مەن «گازيت» قات بولاتىنىن ويلاعاندىقتان، ماقالانى «اباي. كز»-عا ۇسىندىم، ەت جەگىش قازاق كومپيۋتەرمەن قول سۇرتۋگە ءالى ادەتتەنە قويماعان شىعار دەگەن ۇمىتپەن...

«اباي-اقپارات»