الاش ارىسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى استاناعا اكەلىپ جەرلەنگەنى تۋرالى وقىرمانىمىزدى تولىق قۇلاعدار ەتسەك كەرەك. ەندى مىنە، جارتى الەمدى جالماپ قويا جازداعان ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇرباندارى - تۇرار رىسقۇلوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتاردىڭ دا جامباسى تيگەن جەر انىقتالىپ جاتىر... بەلسەندى ازاماتتار بىلەك سىبانا كىرىسسە، اتالعان ارىستاردىڭ دا ءمايىتى اتامەكەن - قاسيەتتى توپىراعىنا ورالار كۇن الىس ەمەس شىعار دەگەن ويدامىز.

الاش ارىسى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلى استاناعا اكەلىپ جەرلەنگەنى تۋرالى وقىرمانىمىزدى تولىق قۇلاعدار ەتسەك كەرەك. ەندى مىنە، جارتى الەمدى جالماپ قويا جازداعان ستاليندىك رەپرەسسيانىڭ قۇرباندارى - تۇرار رىسقۇلوۆ، ءنازىر تورەقۇلوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆتاردىڭ دا جامباسى تيگەن جەر انىقتالىپ جاتىر... بەلسەندى ازاماتتار بىلەك سىبانا كىرىسسە، اتالعان ارىستاردىڭ دا ءمايىتى اتامەكەن - قاسيەتتى توپىراعىنا ورالار كۇن الىس ەمەس شىعار دەگەن ويدامىز.

جوعارىداعى جايتتى جالپى كوپشىلىككە «جارالى سەزىم» اتتى زاماناۋي ءفيلمى ارقىلى تانىلعان رەجيسسەر ەركىن راقىشەۆ جاريا ەتىپ وتىر. ەرەكەڭ «قازاقفيلمنىڭ» تاپسىرىسى بويىنشا «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەگەن دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپ جۇرگەن كورىنەدى. رەجيسسەر ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا تۇراردىڭ ىزىمەن ماسكەۋ قالاسىنا بارىپ، بارىسىمەن مارقۇمنىڭ ءمايىتى جەرلەنگەن جەردى تابۋعا بولا ما دەپ، اينالاسىنا سۇراۋ سالادى. ءسويتىپ، رەسەيدىڭ فقق (فسب) قىزمەتكەرلەرىنىڭ سىلتەۋىمەن ماسكەۋ تۇبىندەگى جابىق قورىمعا اينالعان ماڭنان قازاقتىڭ مارقاسقا ۇلدارى جاتقان جەردى انىقتايدى. قازىرگى جابىق قورىمدى كەزىندە كسرو-نىڭ ىشكى ىستەر كوميسسارى بولعان ياگودا ساياجاي رەتىندە جايلاپتى. كەيىن ساياجاي رەپرەسسيا قۇرباندارىن اتىپ تاستاپ، كومە سالاتىن «اجال ارالىنا» اينالا باستاعان سوڭ بىردەن نكۆد-نىڭ «كوممۋناركا» اتالاتىن قۇپيا نىسانى بولىپ شىعا كەلەدى دە، قۇپيا نىسانعا قۇپيا تۇردە «لوزا» دەگەن ات بەرىلەدى. راقىشەۆتىڭ ايتۋىنشا، رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆتىڭ جانە تورەقۇلوۆتىڭ بەيىتى وسى «كوممۋناركا»- «لوزادان» تابىلعان.

-كوممۋناركادا قازىر شىركەۋ ورنالاسقان، - دەيدى ەركىن راقىشەۆ. - ساحاروۆ اتىنداعى مەموريالدىق قور دا وسىندا. ساياسي- قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، ءىز-ءتۇزسىز كەتكەن جاندارعا ىزدەۋ سالاتىن ارنايى قور. سول قوردىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ءوتىنىش جاساپ ەدىك، ولار بىزگە تاۋىپ بەردى. قولىمىزدا قۇجاتتى ايعاقتار بار.

قازاق رەجيسسەرىنىڭ ءسوزىن كوممۋناركاداعى شىركەۋ قىزمەتكەرى ميحايل دە راستاپ بىلاي دەيدى:

-بۇگىنگە كۇنگە دەيىن مۇندا اتىلعان 4 جارىم مىڭ ادامنىڭ ەسىمى بەلگىلى بولعان ەدى. جۋىردا تاعى تىڭ مالىمەت تابىلدى. سولاردىڭ ىشىندە قازاقتان شىققان ساسياي تۇلعا ت.رىسقۇلوۆ ەسىمى دە بار.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، ءنازىر تورەقۇلوۆ - قازاق ىشىنەن شىققان العاشقى كاسبي ديپلوماتتاردىڭ ءبىرى. ول كسرو-نىڭ ساۋد ارباياسىنداعى وكىلەتتى وكىلى بولدى. ەلشىلىك قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ جازعان ەڭبەكتەرى بار. كوممۋنيستەر بيلەگەن زاماننىڭ تار قىسپاعىندا ءجۇرىپ ۇلت قامىن ويلاعان، ۇلتىن قالتقىسىز سۇيگەن ءنازىر 1937 جىلى اتىلىپ كەتەدى.

سۇلتانبەك قوجانوۆ - پاتشالى رەسەي تۇسىندا «كيرگيز» دەپ بۇرمالانعان قازاق اتىن قالپىنا كەلتىرگەن تۇلعالاردىڭ قاتارىنداعى قايراتكەر. سۇلتانبەك قوجانۇلى ساياسي كۇرەس جولىن 1917 جىلى «كەڭەس» اتتى جاسىرىن ۇيىمنان باستاعان. سول جىلدارى م. شوقاي، ق.قوجىقوۆ، ق.بولعانباەۆ، س.اقاەۆپەن بىرگە «بىرلىك تۋى» اتتى گازەت شىعارىپ، «قوقان» اۆتونومياسىن قىزۋ قولدايدى. قوجانوۆ 1927 جىلى ستالينگە جازعان حاتتارىندا ءوزىنىڭ تۋراشىلدىقتان تانبايتىن تۇلعا ەكەندىگىن تانىتادى. 1938 جىلى اتىلىپ، 1957 جىلى اقتالعان.

تۇرار رىسقۇلوۆ

تۇرار رىسقۇلوۆ 1894 جىلى 26 جەلتوقساندا جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ۆەرنىي ۋەزىنە قاراستى شىعىس تالعار بولىسىندا ءومىرى تەڭدىك پەن بوستاندىق جولىندا تايسالماي كۇرەسپەن وتكەن كوشپەلى قازاق شارۋاسىنىڭ شاڭىراعىندا دۇنيەگە كەلدى. ونىن اكەسى رىسقۇل جىلكىايدارۇلى وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارى پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ وزبىرلىعىنا شىداماي سىرداريا وبلىسىنىڭ چەرنياەۆ ۋەزىنەن (قازىرگى تۇلكىباس اۋدانىنان) وسىندا قونىس اۋدارىپ كەلگەن بولاتىن. جاڭا قونىسىندا دا ادىلەتسىزدىك كورگەن رىسقۇل 1904 جىلى جەلتوقساندا حالىققا تىزەسى باتقان جەرگىلىكتى بولىستى اتىپ ءولتىرىپ، سىبىرگە ايدالادى. قورعانسىز قالعان تۇرار تۋىستارىنىڭ كومەگىمەن 1907 جىلى مەركەدەگى ورىس-تۇزدىك باستاۋىش مەكتەپكە ءتۇسىپ، ونى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى. مۇنداي ارالاس مەكتەپتەر بەلسەندى ميسسيونەرلىك ماقسات ۇستانعان بولاتىن. اكەسىمەن بىرگە ۆەرنىي قالاسىنىڭ تۇرمەسىندە بولگان كەزىندە تۇرمە باستىعى پريحودكو بالا تۇراردى شوقىندىرۋعا ارەكەتتەنسە، مەركەدەگى شاكىرت كەزىندە دە وسىنداي ارەكەت ونىن الدىنان تاعى دا شىعادى.

1910 جىلى تۇرار پىشپەكتەگى 1-ءشى دارەجەلى اۋىل شارۋاشىلىق مەكتەبىنە قابىلدانىپ، ونى 1914 جىلى قازان ايىندا باۋ-باقشا ءوسىرۋشى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ شىعادى. جاسى 21-دەن 22-گە قاراعاندا ول وڭتۇستىك قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە باسشىلىق جاسادى; 1917-1918 جىلدارى اۋليەاتادا بەلسەندى ساياسي قىزمەتىمەن كورىنە ءبىلدى; 1918 جىلى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىندا قۇرىلعان اشتىقپەن كۇرەسەتىن ورتالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى بولىپ سايلانعاندا ول نە ءبارى 24 جاستا ەدى; جاسى 24-تەن 25-كە قاراعاندا ت. رىسقۇلوۆ مۇسىلمان بيۋروسىن ۇيىمداستىرىپ، ونى تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ قۇقىن قورعاۋشى ۇيىم (مەملەكەتتىك قۇرىلىم) دارەجەسىنە دەيىن كوتەرە ءبىلدى; 25 جاسىندا تۇرىكاتكومنىڭ جەرگىلىكتى حالىقتان شىققاي تۇڭعىش توراعاسى رەتىندە رەسپۋبليكانىڭ ساياسي-مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى جولىندا تاباندى كۇرەس جۇرگىزدى; 26-27 جاسىندا ول رسفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەت اتقارىپ، وسى كوميسسارياتتىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدى. كوميسسارياتتا ءجۇرىپ بۇكىل ەلدەگى (رسفسر) جوعارعى وقۋ ورىندارى (ۋنيۆەرسيتەتتەر) جۇيەسىنە باسشىلىق جاسادى. بۇل جىلدارى وعان بولاشاق ديكتاتور - ي. ۆ. ستالينمەن قىزمەتتەس بولۋعا تۋرا كەلگەن ەدى; 1922 جىلى كۇزدە، ياعني 27-دەن 28-گە قاراعان شاعىندا ت. رىسقۇلوۆ تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى. ال، تۇركىستاننان ءبىرجولا كەتىپ، 1924 جىلى كۇزدە كومينتەرننىڭ وكىلى ەتىپ مونعولياعا جىبەرىلگەن كەزدە ول ءالى 30-عا دا تولا قويماعان بولاتىن. قازىرگى ولشەممەن العاندا بۇل، جاس - جوعارى وقۋ ورنىن ءبىتىرىپ، قىزمەتكە ەندى عانا ارالاسا باستاعان جاس ماماننىن جاسى. ت. رىسقۇلوۆ وسى جاستا-اق ساياسي كۇرەس پەن مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ سان قىرلى باسپالداعىنان ءوتىپ ۇلگەردى. سوناۋ 20-شى جىلداردا-اق ونىڭ ەسىمى "تۇركىستان" ۇعىمىنىڭ بالاماسى رەتىندە ايتىلا باستاعان ەدى. ونىڭ ەسىمى - ۇلت ماسەلەسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن ەرلىك كۇرەستىن تۋى بولدى (دەرەك كوزى - http://www.google.kz/#hl=kk&source=hp&q=تۇرار+رىسقۇلوۆتىڭ+ومىربايانى).

«اباي-اقپارات»