نەمەسە ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆ، ن.تورەقۇلوۆتار جەرلەنگەن ورىن انىقتالدى

قازاق مەملەكەتتىك تاريحىندا ەسىمى ەرەكشە اتالاتىن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرى تابىلدى. بۇعان دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن بەيىتتى «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ ءتۇسىرۋ توبى تاۋىپ وتىر. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى ءتۇسىرىپ جاتقان ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى - ەركىن راقىشەۆ.

جالپى، تۇراردىڭ اتىلۋىنا ستالين، ۆوروشيلوۆ، كاگانوۆيچ، مولوتوۆ سىندى ءتورت ادامنىڭ بىردەي قول قويعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ كەڭەستىك ازۋلى ءھام اياۋسىز ساياسي-اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ نەگىزگى نىساناسىنا اينالعان ايتۋلى قايراتكەر ەكەنىن باعامدايسىز.

«تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى فيلمىندە 150-دەن اسا قۇجاتتار پايدالانىلعان. ماسەلەن، بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ايگىلى «تۇركسىب» تەمىر جول قۇرىلىسى اياقتالار شاقتا ميتينگىدە سويلەگەن بەينەتاسپاسى عانا بار بولاتىن. ال، ءفيلمدى ءتۇسىرۋ توبى ت.رىسقۇلوۆتىڭ 1920 جىلى باكۋدەگى سەزدە، سونداي-اق، XII سەزدە سويلەگەن كەزىندەگى بەينەسى بار، بارلىعى 5 تاسپاسىن تاۋىپ وتىر.

نەمەسە ت.رىسقۇلوۆ، س.قوجانوۆ، ن.تورەقۇلوۆتار جەرلەنگەن ورىن انىقتالدى

قازاق مەملەكەتتىك تاريحىندا ەسىمى ەرەكشە اتالاتىن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرى تابىلدى. بۇعان دەيىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن بەيىتتى «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ ءتۇسىرۋ توبى تاۋىپ وتىر. مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا، «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى ءتۇسىرىپ جاتقان ءفيلمنىڭ رەجيسسەرى - ەركىن راقىشەۆ.

جالپى، تۇراردىڭ اتىلۋىنا ستالين، ۆوروشيلوۆ، كاگانوۆيچ، مولوتوۆ سىندى ءتورت ادامنىڭ بىردەي قول قويعانىن ەسكەرسەك، ونىڭ كەڭەستىك ازۋلى ءھام اياۋسىز ساياسي-اكىمشىلىك بيلىگىنىڭ نەگىزگى نىساناسىنا اينالعان ايتۋلى قايراتكەر ەكەنىن باعامدايسىز.

«تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى فيلمىندە 150-دەن اسا قۇجاتتار پايدالانىلعان. ماسەلەن، بۇعان دەيىن ءبىزدىڭ قولىمىزدا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ايگىلى «تۇركسىب» تەمىر جول قۇرىلىسى اياقتالار شاقتا ميتينگىدە سويلەگەن بەينەتاسپاسى عانا بار بولاتىن. ال، ءفيلمدى ءتۇسىرۋ توبى ت.رىسقۇلوۆتىڭ 1920 جىلى باكۋدەگى سەزدە، سونداي-اق، XII سەزدە سويلەگەن كەزىندەگى بەينەسى بار، بارلىعى 5 تاسپاسىن تاۋىپ وتىر.

ت.رىسقۇلوۆتىڭ 200-دەن اسا ەڭبەكتەرى بار. ونىڭ كوبى ءالى قولعا تۇسپەگەن، زەرتتەلمەگەن. جۋىردا «كيرگيزستان» (قازاقستان تۋرالى) اتتى كىتابىنا جازعان قولجازباسى اقش-تان تابىلدى. الايدا، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى قولجازبانى قايتارۋعا ۇلكەن قارجى سۇراۋى مۇمكىن... ۇزاق جىل (1926 - 1937) ركفسر حالىق كوميسسارلار كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ ىستەگەن ونىڭ كوپتەگەن ەڭبەكتەرى ماقساتتى تۇردە جويىلىپ جىبەرىلگەننەن كەيىن بەلگىسىز كۇيىندە قالۋدا.

تۇراردىڭ تاعدىرى - ۇلت تاعدىرىمەن استاسىپ جاتقان وزگەشە تراگەدياعا تولى عۇمىر. سوندىقتان دا، ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆ تۇراردىڭ ءوز اۋزىنان ەسىتكەن اڭگىمەسىن ادەبيەتتىڭ شوقتىعى بيىك شىعارماسىنا («قاراش-قاراش وقيعاسى») اينالدىردى.

تۇراردى تۇتقىنعا العاننان كەيىن ستاليندىك رەجىم ونىڭ وتباسىنا دا ويران سالدى. ايەلىن «الجيرگە» 9 جىلعا ايداۋعا جىبەردى. ۇلى ەسكەندىر بەلوموركانالدا ايداۋدا ءجۇرىپ، 20 جاسىندا اۋىرىپ، قايتىس بولدى. مايا، ساۋلە اتتى قىزدارىن بالالار ۇيىنە وتكىزدى. ريدا اتتى قىزى تۇرمەدە دۇنيەگە كەلدى. كەڭەستىك-توتاليتارلىق جۇيە 3 جاسىندا ونى دا بالالار ۇيىنە جىبەردى. ول تەك 6 جاسىندا عانا ءتىلى شىعىپ، سويلەگەن ەكەن...

قازىرگى ۋاقىتتا ماسكەۋدە ت.رىسقۇلوۆتىڭ مايادان تۋعان ۆيكتور اتتى نەمەرەسى بار. ال، ساۋلە تۇرارقىزى الماتىدا تۇرادى.

مىنە، ۆەرنىيدا (الماتىدا) اكەسىمەن بىرگە اباقتىدا وتىرىپ، كۇرەسكە تولى ءومىر باستاعان تۇرار تۇلعاسى تەررورلىق تابانعا تاپتالسا دا، ۋاقىت اعزام جىلدار وتكەن سايىن ونى بيىكتەتە بەرمەك. ۇلتقا، ەلگە ىستەگەن قىزمەتى ءۇشىن. قايراتكەردىڭ بەيمالىم بەيىتىنىڭ اشىلۋى دا سونىڭ ءبىر قىرى. ايتا كەتەيىك، ءفيلمنىڭ ءتۇسىرۋ توبى ت.رىسقۇلوۆپەن بىرگە سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ جانە ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ ءبىر قورىمدا جەرلەنگەنىن انىقتاعان. ءبىز وسى ورايدا سۇبەلى ولجامەن ورالعان «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى ەركىن راقىشەۆپەن جانە تۇرار ءومىرىن ارقاۋ ەتكەن «قىزىل جەبە» رومانىمەن قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسىنا اينالعان شەر-اعاڭمەن، شەرحان مۇرتازامەن اڭگىمەلەسكەن بولاتىنبىز.

ەركىن راقىشەۆ، «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەرەكتى ءفيلمىنىڭ رەجيسسەرى:

«كوممۋناركا» زيراتىندا 6 جارىم مىڭ ادام جەرلەنگەن

- ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءبىز تاراز، شىمكەنت، تۇركىستان، تاشكەنت، ماسكەۋ سىندى ءبىراز قالالاردى ارالادىق. «قازاقفيلم» باسشىسى ەرمەك امانشاەۆ بىزگە فيلم ءتۇسىرۋدى جۇكتەگەندە، ونىڭ جالاڭ، ءۇستىرت بولماۋىن، تىڭ دەرەكتەر بولۋى قاجەتتىلىگىن تاپسىرعان بولاتىن. سوندىقتان، ءفيلمدى ءتۇسىرۋ بارىسىندا ءبىراز ىزدەنىستەر جاسادىق. الدىمەن، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرىن تابۋ كەرەك بولدى. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر، 1938 جىلدان بەرى جەتپىس جىلدان اسا ۋاقىت بولسا دا، ونىڭ قايدا جەرلەنگەنى تابىلماي كەلە جاتقان بولاتىن. بۇل تۋرالى «بۋتوۆا» پوليگونىندا جەرلەنگەن، 1943 جىلى قايتىس بولدى دەگەن سياقتى ءتۇرلى بولجامدار بولدى. ءبىز ت.رىسقۇلوۆ زيراتىن ءتۇرلى جولدار ارقىلى ىزدەدىك. ءاليحان بوكەيحانۇلى، تۇراردىڭ ۇلى ەسكەندىر جەرلەنگەن دون زيراتىنا دا حابارلاستىق. الايدا، ودان ناتيجە بولمادى. سونان سوڭ رەسەيدىڭ فەدەرالدى قاۋىپسىزدىك باسقارماسى ارقىلى «كوممۋناركا» سپەتسوبەكتىسىنە حابارلاستىق. بۇل نىسان 1999 جىلعا دەيىن جابىق قابىرستان بولعان ەكەن. كوپ جىلدار بويى بۇل ورىن نكۆد-نىڭ قۇپيا نىسانى رەتىندە «لوزا» اتىن جامىلعانىمەن بەلگىلى.1937 جىلى 28-ناۋرىزدا نكۆد-نىڭ باستىعى ياگودا ۇستالىپ، اتىلادى. ياگودانى ءوزىنىڭ ساياجايىنا جەرلەيدى. ياعني، بۇل قابىرستان العاشىندا ياگودانىڭ ساياجايى بولعان. ياگودانى جەرلەگەننەن باستاپ بۇل نكۆد قىزمەتكەرلەرىن جەرلەيتىن قابىرستانعا اينالدى. نەگىزىنەن، نكۆد ادامدارى مەن شەت ەلدە بارلاۋدا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردى جەرلەيتىن قۇپيا ورىن بولادى. 1938 جىلدان باستاپ مۇندا وكىمەت ادامدارى دا جەرلەنە باستايدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا، «كوممۋناركا» سپەتسوبەكتىسىندە 6 جارىم مىڭ ادام جەرلەنگەن ەكەن. سونىڭ ىشىندە 4 جارىم مىڭ ادام انىقتالىپ، ولار ءجايلى «كوممۋناركا» سپەتسوبەكتىسىندە جەرلەنگەندەر» دەگەن كىتاپ شىققان. ال، ەكى مىڭ ادام ەشقايدا جاريالانباعان. نەگە؟ سەبەبى، بۇل ادامدار ءجايلى تولىق ماعلۇمات جوق. قازىر بۇل تۋرالى ماعلۇمات ىزدەستىرىلۋ ۇستىندە. وسى ماعلۇماتى جوق 2 مىڭ ادامنىڭ ىشىنەن ىزدەستىرۋ بارىسىندا ءبىز تۇرار رىسقۇلوۆتى، سۇلتانبەك قوجانوۆتى، ءنازىر تورەقۇلوۆتى تاپتىق. ولار «كوممۋناركا» قابىرستانىندا جەرلەنگەن ەكەن. بۇل - بۇرىن ماسكەۋ وبلىسى، لەنين اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا ورىن تەپكەن، قازىر كولتۋشسكوە شوسسەسىنىڭ 24-شاقىرىمىندا دەپ اتالادى. ەڭ جاقىن مەتروستانساسى -«تەپلىي ستان».

قازىر «كوممۋناركا» زيراتحاناسىنىڭ اۋماعىندا شىركەۋ ورنالاسقان. شىركەۋدە «مەموريال» حالىقارالىق تاريحي-اعارتۋ قايىرىمدىلىق جانە قۇقىق قورعاۋ قوعامدىق قورى بار. ولار رەپرەسسيا تاقىرىبىن زەرتتەيدى. ءبىز «مەموريال» قوعامدىق قورىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە حابارلاستىق. ولار 2 مىڭ ادامنىڭ ەسىمى جازىلعان تولىق ءتىزىمدى كورسەتپەيدى. تەك اتى-ءجونىن اتاپ تاپسىرىس بەرسەڭىز، تاۋىپ بەرەدى. بۇل قوردىڭ بىزدە مەكەن-جايى مەن تەلەفوندارى بار. كۇمان تۋسا، حابارلاسۋلارىڭىزعا بولادى.

تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ 1938 جىلى 8-اقپاندا سوتتالىپ، 10-اقپاندا اتىلعانى بەلگىلى. سۇلتانبەك قوجانوۆ ەكەۋى ءبىر كۇندە اتىلعان.

اتالعان قابىرستانعا رەپرەسسيا قۇرباندارى جاپپاي جەرلەنگەن. اۋماعى 3-4 فۋتبول الاڭىنداي. سوندىقتان، مۇندا جەكە تۇلعالارعا قويىلعان بەلگى جوق. ولار قابىرستانعا ۇلكەن ءبىر ەسكەرتكىش قويۋدى جوسپارلاپ وتىر. بىراق، قاي ۋاقىتتا قويىلاتىنى بەلگىسىز. الايدا، بىرقاتار مەموريالدار بار. ماسەلەن،  موڭعوليا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ ءبىر كۇندە اتىلعان 35 مينيسترىنە ارناپ بەلگى قويعان. ولاردى ستالين وزىنە شاقىرىپ العان دا، ءبىر كۇندە كوزدەرىن جويىپ جىبەرگەن. ىشىندە موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ باسشىسى دا بار. سوندىقتان، رىسقۇلوۆ، قوجانوۆ، تورەقۇلوۆ جەرلەنگەن بۇل قابىرستانعا قازاقستان بيلىگى دە ءبىر ەسكەرتكىش قويۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.

دەرەكتى فيلم جىل سوڭىنا دەيىن شىعادى. ءبىز بۇل ءفيلمدى ءتۇسىرۋ ءۇشىن 3 اي بويى ەڭبەكتەندىك. ماسكەۋدىڭ وزىنە ءۇش مارتە باردىق.

ءبىزدىڭ «مەموريال» قوعامدىق ۇيىمىنا سەنبەسكە ءاددىمىز جوق. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، مۇندا اسكەري تريبۋنالدىڭ ۇكىمىمەن اتىلعاندار جەرلەنگەن. سونداي-اق، رىسقۇلوۆپەن بىرگە اتىلعان 12 ادامنىڭ وسىندا جەرلەنگەنىن بىلدىك.

شەرحان مۇرتازا، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:

تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرىن 30 جىل ىزدەدىم

- كوپتەگەن ارحيۆتەردى اقتارۋ بارىسىندا وڭتۇستىك ءوڭىردى دە ۇمىتپاي، شىمكەنت قالاسىنىڭ مۇراعاتتارىن قارادىم. ويتكەنى، بۇل ايماق - تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ تۋعان جەرى. قازىر ءبىز «تۇلكىباس» دەپ اتاپ ءجۇرمىز عوي. نەگىزىندە، تۇرىك قاعاناتىنىڭ باتىس بولىگى قازىرگى تۇلكىباس اۋدانىنىڭ اۋماعىندا بولعان. كەيىن مۇنى سوعان بايلانىستى «تۇلكىباس» اتاپ، سولاي جازىلىپ كەتتى. «تۇرىك» دەگەن ءسوز ول كەزدە بىزگە جات ەستىلەتىن بولۋى كەرەك. ايتپەسە، و جەردە ەشقانداي تۇلكى دە، ونىڭ بەلگىسى دە جوق. بۇل اۋماق VII عاسىردا تۇرىك قاعاناتىنىڭ باتىس بولىگى بولعان. ونىڭ ورتالىعى تۇلكىباستا ورىن تەپكەن. بۇعان جامبىل وبلىسىنىڭ اۋماعى دا ەنگەن. كەيىن مىڭبۇلاق اتالعان جەر جامبىل وبلىسىنداعى قازىرگى جۋالى اۋدانىندا. قىرقىنشى جىلدارعا دەيىن جۋالى مەن تۇلكىباس بىرگە قارالاتىن. كەيىن جۋالى جامبىلعا ءوتتى، مىڭبۇلاق وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا قارادى.

ءبىز تۇرار رىسقۇلوۆتى «بۋتوۆا» دەگەن سەلودا جەرلەنگەن دەپ ەستيتىنبىز. ول جەرگە قىزى ساۋلە دە ىزدەپ بارعان بولاتىن. الايدا، وندا تولىپ جاتقان زيرات بار. ەشقايسىسىنىڭ باسىندا جازۋى دا، بەلگىسى دە جوق. ساۋلەنىڭ ەلدەن الىپ بارعان ءبىر ۋىس توپىراعى بار ەكەن. قازاقتىڭ توپىراعى. ساۋلە، امال جوق، توپىراقتى الگى زيراتتىڭ بارلىعىنا شاشىپ قايتقان ەدى.

ال، بۇگىن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ قايدا جەرلەنگەنى انىقتالىپ وتىر. ونىڭ زيراتى «بۋتوۆادا» ەمەس، ىشكى ىستەر كوميسسارى بولعان ياگودانىڭ ۇلكەن ساياجايىندا جەرلەنگەن بولىپ شىقتى. ياگودا دا سوتتالىپ، 1937 جىلى اتىلىپ كەتكەن. ونى ساياجايدا جەرلەگەننەن كەيىن ۇلكەن زاڭ قىزمەتكەرلەرىن، بيلىكتەگى ادامداردى جەرلەيتىن ورىنعا اينالىپ كەتكەن عوي. ۇكىمەتتىڭ ۇلكەن دارەجەدەگى قىزمەتكەرى بولعاندىقتان، رىسقۇلوۆتى دا سوندا جەرلەگەن. بىراق، ولاردىڭ باسىندا بەلگى جوق. مەن مۇنى ەركىن باۋىرىم تۇسىرگەن فيلمنەن كوردىم. جاتقان دالا. اينالا اعاشتىڭ ورتاسىنداعى الاڭقايدا زيرات بار. بىراق، جەرمەن-جەكسەن بولىپ، وسىمدىك قاۋلاپ كەتكەن. قاي جەردە نە بار ەكەنى بەلگىسىز. بىراق، ءتىزىمى جازىلعان قاعازى بار.

1960 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە راحمان بايجاراسوۆ دەگەن كىسىنىڭ «تۇرار رىسقۇلوۆ» دەگەن ۇلكەن ماقالاسى جاريالاندى. سول كەزدەن باستاپ مەن رىسقۇلوۆتى زەرتتەۋگە، سونىڭ ىزىنە ءتۇستىم. وعان جاڭاعى ماقالامەن بىرگە سۋرەتى دە سەبەپ بولعان ەدى. تۇراردىڭ سۋرەتىن مەن رەتۋشكادان سۇراپ العانمىن. بەرتىنگە دەيىن بۇل سۋرەت مەندە ساقتالدى. كەيىن ءبىر سۋرەتشى كوشىرىپ الامىن دەپ سۇراپ الىپ، سول كۇيى بەرمەي كەتتى. بىراق، كوشىرمەسى بار.

مەن تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ جەرلەنگەن جەرىن 30 جىل ىزدەدىم. كوپ ۋاقىتىم ارحيۆتەردە ءوتتى. تاشكەنتتە، تارازدا، ورىنبوردا، ماسكەۋدە ارحيۆتەردە وتىردىم. ول كەزدە بۇل تاقىرىپ جابىق كۇيىندە ەدى. ونىڭ زيراتى تۇرماق، ەسىمىن اتاۋعا تىيىم سالىنعان كەزدەر بولدى. سونداي قيىن كەزەڭدەر ءوتتى. دەلونى بەرەدى. كەرەك جەرىن كوشىرەسىڭ. ءبارىن كوشىرىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. كەتەردە جازباڭنىڭ ءبارىن الىپ قالادى. ەرتەڭىندە قايتىپ كەلەسىڭ. وزىڭە بەرەدى. بىراق، كوپ جەرى قىرقىلعان بولادى. قايشىمەن قىرقىپ الىپ قالعانى كورىنىپ تۇرادى. مەن مۇراعاتتاردا وتىرعاننان كەيىن مەنىڭ داپتەرلەرىمدى، قولجازبالارىمدى الىپ قوياتىن. كەيبىر تۇستارىن قيىپ تاستايتىن. ويتكەنى، كوپ نارسەنى جازۋعا شەكتەۋ بار ەدى. قازىر بارلىعىن اشىق ايتا بەرەسىڭ. ءبارى اشىلىپ، زەرتتەلىپ جاتىر. ال، مەنىڭ جۇمىس ىستەگەن ۋاقىتىمدا بۇعان مۇمكىندىك بولمادى.

- شەراعا، تۇرەكەڭ جاتقان جەرگە ءوزىڭىز بارىپ قايتار ما ەدىڭىز؟

- ۇسىنىستار بار. ەگەر دەنساۋلىق مۇمكىندىك بەرسە، بارىپ قايتامىن.

ارينە، قازىرگى كەزدە ستاليندىك رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ىشىندە ءتيىستى دەڭگەيدە زەرتتەلىپ جاتقاندارى دا، ءالى دە بەلگىسىز قالىپ كەلە جاتقانى دا بارشىلىق. ءبىرسىپىراسى جاريالانىپ جاتىر. بىرتىندەپ اشىلاتىن شىعار. زامان قانداي بولاتىنىن كىم بىلەدى؟!

- مۇستافا شوقاي ءوزىنىڭ ءبىر ماقالاسىندا تۇرار رىسقۇلوۆ تۋرالى ايتا كەلىپ، وعان ءوزىنىڭ كوڭىلى تولمايتىنىن بىلدىرەدى. ءسىز كوپتەگەن مۇراعاتتاردا وتىردىڭىز، وسى ەكى تۇلعا اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى قانداي دەرەكتەردى ۇشىراتتىڭىز؟

- مۇستافا شوقايدىڭ كوپ ۋاقىتى فرانتسيادا ءوتتى. 1923 جىلى تۇرار رىسقۇلوۆ تۇركىستان ايماعىن باسقارىپ تۇرعان كەزىندە 33-34 بالانى گەرمانياعا وقۋعا اپارادى. ءسويتىپ، سول جەردە وعان مۇستافا شوقايمەن كەزدەسۋگە مۇمكىندىك تۋادى. مۇستافا فرانتسيادان كەلەدى. ەكى تۇلعانىڭ گەرمانياداعى كەزدەسۋىندە نە تۋرالى سويلەسكەنىن، قالاي سويلەسكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. بىراق، كەزدەسكەنى راس. ال، مۇستافا شوقاي كىتابىندا نە دەپ جازدى، نەگە ونىڭ پىكىرى وزگەشە بولدى؟ ونىڭ ءوز سەبەبى بار. تۇرار ءالى كەڭەس وداعىنىڭ قىزمەتكەرى جانە جاۋاپتى قىزمەتكەرى. حالكوم كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، ءوزى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ مۇشەسى. وسىلاي بولعاندا ونىڭ الاش وردا پارتياسىنىڭ قايراتكەرلەرىمەن اشىق اڭگىمەدە بولۋى مۇمكىن بە، جوق پا؟!

- مۇستافا شوقاي تۇراردى كەڭەستىك تىڭشىلاردان باسىن اراشالاپ الۋ ءۇشىن ادەيى سىنعا الدى دەيسىز عوي؟

- ءيا. الدى. كەزىندە تاتار حالقىنان سۇلتان عاليەۆ دەيتىن قايراتكەر شىقتى. ول ستالين ۇلت ىستەرى حالىق كوميسسارى بولىپ تۇرعان كەزىندە ورىنباسارى بولدى. مىنە، بۇل كەزدە تۇرار دا وسى قىزمەتتە ەدى. سول ۋاقىتتا ەكەۋىنىڭ اراسى وتە جاقىن بولدى. پىكىرلەس بولدى، بىرلەسىپ قيمىل جاسادى. ال، الاش قايراتكەرلەرىمەن اشىق اڭگىمەگە بارۋعا مۇمكىندىك بولمادى.

- تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ موڭعوليادا قىزمەت ەتكەنىن بىلەمىز. موڭعولياداعى مۇراعاتتاردا قانداي قۇجاتتار بولۋى مۇمكىن؟

- ول موڭعوليا پارتياسىنىڭ جارعىسىن جازۋعا كومەكتەستى. كونستيتۋتسياسىن جازۋعا دا جاردەم بەردى. ول كەزدە موڭعوليا ءالى دە كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتىمەن جۇرە قويعان جوق بولاتىن. سونىڭ وزىندە تۇرار رىسقۇلوۆ كومينتەرننىڭ اتىنان وكىل رەتىندە بارىپ، جۇمىس ىستەدى. ارينە، موڭعول قوعامىندا ونىڭ قارسىلاستارى دا كوپ بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ شەت ەلمەن بايلانىسى جونىندەگى وكىلى چيچەرينمەن بىرگە ەڭبەك ەتتى.

تۇرار رىسقۇلوۆ - شىن مانىندە حالىقتىڭ ادامى. حالىقتىڭ جوعىن جوقتادى. ويتكەنى، حالىق ميلليونداپ قىرىلىپ جاتتى. اسىرەسە، قازاق دەگەن حالىق 1932-1933 جىلدارى قاتتى قىرىلدى. سونىڭ جوعىن جوقتاپ، ساياسي بيۋروعا ءۇش رەت حات جازعان ادام - تۇرار. مىنەكي، ول ميلليونداردىڭ جوعىن جوقتادى. اقىرى، سول ميلليونداردىڭ كەبىن كيىپ، ءوزى دە كەتتى.

كەيبىر دەرەكتەردە تۇرار رىسقۇلوۆ 1943 جىلى قايتىس بولدى. ويتكەنى، سول جىلى ونى قوستاناي دالاسىنا ايداۋعا جىبەرگەن دەپ ايتادى. قىستىگۇنى قارلى بوراندا قار استىندا قالىپ، قايتىس بولعان دەگەن دەرەك بار. بۇل جاڭاعى دەرەكتەرگە مۇلدە قاراما-قايشى. مۇنى قايتەمىز؟

مىنە، حالىقتىڭ وسىنداي ۇلى تۇلعاسىن قورلاعان زامانعا نە ايتاسىڭ؟ قازىر شىندىقتىڭ بەتى اشىلا باستادى. بۇگىنگى اڭگىمە سونىڭ كۋاسى. بۇعان دەيىن قۇر دولبار بولاتىن. ەندى ناقتى ايعاقتار تابىلىپ جاتىر.

- تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋدە قىزمەتتە بولدى. ال، ءاليحان بوكەيحانوۆتى سول كەزەڭدە ماسكەۋدە ءۇي قاماقتا ۇستادى. سماعۇل سادۋاقاسوۆ قايتىس بولىپ، كرەماتوريگە ورتەگەن كەزىندە جينالعان قازاق زيالىلارىنىڭ ىشىندە الەكەڭ دە، تۇرار دا بولادى. رىسقۇلوۆتىڭ بوكەيحانۇلىمەن ماسكەۋدەگى قارىم-قاتىناسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

- ونى قۇلاقپەن ەستىپ، كوزبەن كورىپ جۇرگەن مەن جوقپىن. بىراق، سماعۇل سادۋاقاسوۆ ءا. بوكەيحانۇلىنىڭ كۇيەۋ بالاسى بولاتىن. الەكەڭنىڭ ەليزاۆەتا دەگەن قىزى بولعان. سماعۇل ليزانىڭ كۇيەۋى ەدى. ول روستوۆ-نا-دونۋ دەگەن جەردە ايداۋدا جۇرگەن. سول جاقتا جۇرگەنىندە بەلگىسىز اۋرۋمەن اۋىرىپ، قايتىس بولعان. قايتىس بولعان سوڭ سماعۇلدى ماسكەۋدەگى كرەماتوريگە الىپ كەلىپ، ورتەيدى. سول كەزدە ءاليحان بوكەيحانۇلى قايىن اتاسى رەتىندە كەلگەن عوي. حالكومكەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ جانە جوعارى كەڭەستىڭ قىزمەتكەرى نىعمەت نۇرماقوۆ ەكەۋى ءاليحاندى ەكى قولتىعىنان قولتىقتاپ، كرەماتوريدەن سۇيەمەلدەپ الىپ شىققان. وسىنداي دەرەك بار. ارعى جاعىن بىلمەيمىن.

- ءسىز «قىزىل جەبە» رومانىن جازدىڭىز. روماننىڭ جازىلعان ۋاقىتى باسقا، زامانى باسقا. ءسىز مەيلىنشە رىسقۇلوۆ تۇلعاسىن الىپ شىعۋعا تىرىستىڭىز. بىراق، بۇگىنگى ۋاقىتپەن، قازىرگى كوزقاراسپەن اتالعان تۋىندى قايتا قاراۋدى قاجەت ەتەدى دەپ ويلايسىز با؟

- جوق. مەن بارىنشا اشىق جازۋعا تىرىستىم. شىندىقتى جازۋعا تىرىستىم. رومانعا الىپ-قوسار دۇنيە جوق. ويتكەنى، مۇمكىندىگىم كەلگەنشە قۇجاتتى دەرەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ جازدىم. ارينە، باستان-اياق دەرەكتى شىعارما دەپ ايتا المايمىن. بىراق، ومىردە بولعان دۇنيەنى دەرەكپەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، ءوزىمنىڭ پايىمداۋىمشا جازدىم. سوندىقتان، رومان ءجۇز پايىز شىندىق نەمەسە كوركەم شىعارما دەپ ايتا المايمىن. بارلىعى ارالاس، بارلىعى قامتىلادى. نەگىزىنەن، روماندا دوكۋمەنت باسىم با دەپ ويلايمىن.

«الماتى اقشامى»، №123, 20-قازان، 2011 جىل