XIX عاسىرداعى زۇلىم يمپەريانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەلدەگى زالىم ىستەرىنە قارسى كۇرەستىڭ ايگىلى قولباسشىلارى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىسكە ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە قايران ەرلەردىڭ قادىرلى ەسىمدەرى جالعاسقان جۇرتىنىڭ جادىندا اسپەتتەپ ساقتالۋمەن كەلەدى. ول ەرلىك تەك ەرلىك ەمەس ەدى، ول - انىعىندا، حالىق الدىندا تۇتاس بولۋ، ەلدىڭ ەرى بولۋ، ارقا سۇيەر ازاماتى بولۋ پارىزىن جانكەشتىلىكپەن وتەۋدىڭ ەرلىكتەرى ەدى. سويتكەن باتىرلاردى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا اتقارىلعان يگىلىكتى ىستەر، ءسىرا، از ەمەس سەكىلدى. سونىڭ وزىندە ورنى ولقى انىق ءبىر نارسە بار، ول - يساتاي باتىردىڭ قازا بولىپ، جەرلەنگەن جەرى بەلگىلى بولا تۇرسا دا، قازاقى ۇعىمدا - لايىعىمەن «باسى قارايتىلماۋى»، جالپى ۇعىمدا كورنەكتى بەلگى قويىلماۋى. سوڭعى كەزدەرى ماسەلەنىڭ وسى جاعى «انا ءتىلى» گازەتىندە جانە باسقا بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اڭگىمەلەنە باستادى. ادەتتە، اركىم دە بىلگەنىن، ەستىگەنىن ايتۋعا ەرىكتى. بىراق ماسەلە - كىمنىڭ نە ايتقانىندا ەمەس، تۇپتەپ كەلگەندە، شىندىعى سولاردىڭ قايسىسى ەكەندىگىندە. «وسىمەن بايلانىستى اقيقاتى - وسى» دەپ نۇكتە قويايىن دەۋدەن ەمەس، مۇمكىندىگىمشە زەرتتەۋ، تالداۋ، سۇراستىرۋ ارقىلى، وسىدان ون جىل بۇرىن وبلىستىق «اقتوبە» گازەتىندە جاريالانعان «اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان» دەپ اتالعان ماتەريالىما نازار اۋدارتقىم كەلدى. «انا ءتىلى» گازەتى - وقىرمانعا يساتاي تايمانۇلىنىڭ باتىرلىعى، تاعدىرى تۋرالى تۇشىمدى دۇنيەلەر ۇسىنىپ كەلە جاتقان باسىلىم.

XIX عاسىرداعى زۇلىم يمپەريانىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ەلدەگى زالىم ىستەرىنە قارسى كۇرەستىڭ ايگىلى قولباسشىلارى يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان كوتەرىلىسكە ەكى عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە قايران ەرلەردىڭ قادىرلى ەسىمدەرى جالعاسقان جۇرتىنىڭ جادىندا اسپەتتەپ ساقتالۋمەن كەلەدى. ول ەرلىك تەك ەرلىك ەمەس ەدى، ول - انىعىندا، حالىق الدىندا تۇتاس بولۋ، ەلدىڭ ەرى بولۋ، ارقا سۇيەر ازاماتى بولۋ پارىزىن جانكەشتىلىكپەن وتەۋدىڭ ەرلىكتەرى ەدى. سويتكەن باتىرلاردى ەستە ساقتاۋ ماقساتىندا اتقارىلعان يگىلىكتى ىستەر، ءسىرا، از ەمەس سەكىلدى. سونىڭ وزىندە ورنى ولقى انىق ءبىر نارسە بار، ول - يساتاي باتىردىڭ قازا بولىپ، جەرلەنگەن جەرى بەلگىلى بولا تۇرسا دا، قازاقى ۇعىمدا - لايىعىمەن «باسى قارايتىلماۋى»، جالپى ۇعىمدا كورنەكتى بەلگى قويىلماۋى. سوڭعى كەزدەرى ماسەلەنىڭ وسى جاعى «انا ءتىلى» گازەتىندە جانە باسقا بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اڭگىمەلەنە باستادى. ادەتتە، اركىم دە بىلگەنىن، ەستىگەنىن ايتۋعا ەرىكتى. بىراق ماسەلە - كىمنىڭ نە ايتقانىندا ەمەس، تۇپتەپ كەلگەندە، شىندىعى سولاردىڭ قايسىسى ەكەندىگىندە. «وسىمەن بايلانىستى اقيقاتى - وسى» دەپ نۇكتە قويايىن دەۋدەن ەمەس، مۇمكىندىگىمشە زەرتتەۋ، تالداۋ، سۇراستىرۋ ارقىلى، وسىدان ون جىل بۇرىن وبلىستىق «اقتوبە» گازەتىندە جاريالانعان «اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان» دەپ اتالعان ماتەريالىما نازار اۋدارتقىم كەلدى. «انا ءتىلى» گازەتى - وقىرمانعا يساتاي تايمانۇلىنىڭ باتىرلىعى، تاعدىرى تۋرالى تۇشىمدى دۇنيەلەر ۇسىنىپ كەلە جاتقان باسىلىم. وسىعان وراي اتالعان ماقالامدى وسى گازەتكە ىقشامداپ جاريالانعاندى قۇپ كوردىم. ماتەريال، سالىستىرمالى تۇردە - ەسكى، بىراق ول - تاريح، ال تاريحتا كونە دە، جاڭا دا جوق. تەك وتكەن ۋاقىت قانا بولادى. بۇل تۇرعىدان العاندا اتالعان ماتەريال دەرەكتەرى ەسكىرۋگە جاتپاسا كەرەك. وسىندا ەسىمدەرى اتالعاندار وسى وبلىستا ەڭبەك ەتىپ، ءومىر سۇرۋدە.
قازاق تاريحىنداعى ۇلت ازاتتىعى جولىنداعى ەڭ ايگىلى كوتەرىلىستەردىڭ ءبىرى - يساتاي مەن ماحامبەت باستاعان قوزعالىستىڭ سوڭعى شايقاسى 1838 جىلى 12 شىلدە كۇنى قازىرگى اقتوبە وبلىسىنىڭ قوبدا اۋدانى وڭىرىندە وتكەنى رەسمي قۇجاتتاردان بەلگىلى. بىراق جىلدار بويى ءارتۇرلى ەزگىلەردەن ەسەڭگىرەپ قالعان جۇرتىمىزدىڭ كوپ ۋاقىت بويى ونىڭ بۇگە-شىگەسىن ەسكە تۇسىرۋمەن كوپ شارۋاسى بولماي، ول قاسيەتتى كۇرەس تەك تاريحي، وندا دا كوممۋنيستىك كوزقاراس قىرىمەن باياندالىپ، نەگىزگى ءمانى مەن مۇراتتارى اشىلماي كەلدى.
يساتايدىڭ قابىرىن ىزدەۋ العاش ويىل اۋدانىنان باستاۋ العان-دى. سوندا 1966 جىلدىڭ جاز ايىندا وسى اۋدانعا الماتىدان قازاقتىڭ تۇڭعىش انتروپولوگ-عالىمى، ايگىلى ميحايل گەراسيموۆتىڭ شاكىرتى نوەل جۇمابايۇلى شاياحمەتوۆ كەلگەن. جاسى وتىزدىڭ شاماسىنا نە جەتىپ، نە جەتپەگەن ادام ەكەن. سونشالىقتى سىپايى، بيازى، جىلى سويلەيدى. ول بىزگە، عالىمدىعى ءوز الدىنا، قازاقتىڭ كەڭەس تۇسىنداعى تاريحىندا ەل باسقارۋدا ەلەۋلى ءىز قالدىرعان ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى، 1942-1954 جىلدار اراسىندا رەسپۋبليكا كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ بالاسى ەكەندىگىمەن دە قىزىقتى كورىنگەن. سوناۋ الماتىدان «مىناۋ جەر ءتۇبى» دەيتىندەي باتىستاعى ويىلعا كەلۋ ماقساتى - يساتايدىڭ مۇردەسىن تاۋىپ، ونىڭ باس سۇيەگى بويىنشا گەراسيموۆتىق ادىسپەن كەلبەتىن جاساۋ ەكەن.
عالىم اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بايسالباي جولمىرزاەۆ­پەن كەزدەسىپ، بيۋرودان «ىسكە ءسات» دەگەن قولداۋدى ەستىگەننەن كەيىن نىسانالى جەرگە جەتۋگە اسىققان.
انتروپولوگتىڭ جيناعان مالىمەتى بويىنشا، يساتايدىڭ مۇردەسى اۋداننىڭ قوبدامەن شەكارالاس باتپاقتى وزەنىنىڭ قيىلعا قۇيار تۇسى بولۋعا كەرەك ەدى.
بىراق مۇردە نىسانالى جەردەن تابىلماي، عالىم سودان الماتىسىنا ورالعان. ءجۇزى جىلى، مىنەزى بيازى بولعانىمەن جانارى وقىس ۇشقىن شاشىپ قالاتىن نوەل كەتكەندە كەيىن قالاي دا تاپپاي قويمايتىن ىنتامەن ورالۋدى ويلاپ كەتكەن ەكەن. سودان اراعا ون جىلداي ۋاقىت سالىپ، قيىل وزەنىنىڭ تاماعىنا تاياۋ جەرگە قايتا كەلگەن.
بۇل جەردە مىنا ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋ كەرەك. يساتاي باستاعان كوتەرىلىس تۋرالى ادەبيەتتەر مەن جازبالاردا، سونداي-اق اۋىزەكى اڭگىمەلەردىڭ بارىندە دە باتىردىڭ باسى كەسىلگەنى تۋرالى ايتىلادى. پاتشا ۇكىمەتى بولسا، يساتايدىڭ باسى ءۇشىن 500 سوم بايگە جاريالاعانى رەسمي قۇجاتتاردان بەلگىلى. مەنىڭشە، تاريحشى ا.ريازانوۆتىڭ 1926 جىلى جارىق كورگەن «ۆوسستانيە يساتايا تايمانوۆا» دەگەن كىتابى ناقتى رەسمي قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەندىكتەن زەرتتەۋلەرىنە سەنىممەن قاراۋعا كەرەك سياقتى. ول كىتابىندا پولكوۆنيك گەكەنىڭ حابارلاما قاعازدارىندا يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى مەن قازاسى تۋرالى مالىمەتتەردىڭ تولىق ەكەندىگىن ايتا كەلىپ، بىلاي باياندايدى: «سوڭعى ۇرىستا يساتاي ات ۇستىندە ءجۇرىپ جاۋلارىنا ساداق وعىن جاۋدىرىپ، وزىنە ۇمتىلعان ۋريادنيك بوگاتىرەۆتىڭ اتىن ەكى جەردەن جارالادى. سول كەزدە كازاك زەلەنين باتىرعا ۆينتوۆكادان ەكى رەت وق اتقانىمەن، تيمەي كەتتى. سودان ونىڭ ءۇشىنشى وعى باتىردىڭ اتىن قۇلاتتى. ....باتىر بۇعان قاراماي، جاۋلارىمەن جاياۋ قىلىشتاسا ءجۇرىپ، تاعى ءبىر كازاكتى جارالادى. ونىڭ ساۋىتى جانە ەكى پيستولەتى بولاتىن. الايدا كۇش تەڭ بولماعاندىقتان جاقىن كەلگەن ءبىر كازاك قاپىسىن تاۋىپ، نايزا سالدى. ۋريادنيك بوگاتىرەۆ قىلىشىمەن سول ارادا باسىن كەستى. باتىر قانسىراپ قۇلاپ بارا جاتقاندا قازاق جىگىتتەرى ونىڭ قولدارىنان ۇستاي بەرىپ ەدى، بىراق كازاكتار ولجانى وزدەرىنەن شىعارعىسى كەلمەدى. بوگاتىرەۆ ۆينتوۆكاسىن ونىڭ كەۋدەسىنە تاقاپ تۇرىپ تاعى اتتى.
وسى بەس ادام ورىس ۇكىمەتى باتىر­دىڭ باسىنا تاعايىندالعىن 500 سوم سىيلىقتى ءبولىپ الدى...»
وسى سويلەمدەردىڭ قيسىنى مەن ءۇش نۇكتەلەردەن بايقالعانداي، باتىردىڭ باسىن كەسىپ العاندىعى ءشۇبا كەلتىرمەيدى.
بۇل - رەسمي قۇجاتتارداعى بايانداۋلار. ال ەل اۋزىنداعى ءبىر اڭگىمەدە، اتاپ ايتقاندا، وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن ومىردەن وتكەن قاريا سۇلتانوۆ تۇركپەن (مەن دە ول كىسىنىڭ جازباسى ساقتاۋلى - ي.ا.) بىلاي دەيدى: «ەشكىقىرعان (شايقاس وتكەن جەرگە جاقىن - ي.ا.) سوعىسىندا يساتايدىڭ اتى ورعا قۇلاپ، باسىن بىرەۋ كەسىپ الىپ قاشقان دا، ەكىنشى بىرەۋ سۇيەگىن الا قاشقان ەكەن. سوندا ابىلەن اتايدىڭ (ابىلەن-يساتايدىڭ باتىرلارىنىڭ ءبىرى، شەرنياز اقىننىڭ اكەسى جارىلعاسپەن بىرگە تۋعان ادام-ي.ا.) ايەلى ايقاي سالىپ: «قاراساقال، ابىلەن، قۇدايبەرگەن (ۇشەۋى دە اعايىندى ادامدار-ي.ا.), قايداسىڭدار» - دەپ، استىنداعى قارالااياق ايعىرعا قامشى باسقاندا(وسى ەرجۇرەك ايەلدىڭ ەسىمى تابىلار ما ەدى؟!) ابىلەن دە سولاي قاراي جۇيتكيدى. ابىلەن الگىلەرگە جاقىنداعاندا كازاكتار سەسكەنىپ، سۇيەگىن تاستاي قاشقان..»
مۇنداعى قيسىن باتىردىڭ دەنەسى قالىپ، باسى كەتكەندىگىن بىلدىرەدى. بۇلاردى نوەل، ارينە، بىلمەيدى ەمەس، سوندا تىم بولماسا مۇردەسىن كورىپ، انىعىنا جەتەيىن دەگەنى شىعار، قازۋعا تاعى كەلدى.
مەن بۇل ماتەريالدا كوتەرىلىستىڭ سول سوڭعى شايقاسى قازىرگى قوبدا اۋدانىنىڭ شەيىتساي دەگەن جازىعىندا قالاي باستالىپ، قالاي اياقتالعاندىعىن باياندامايمىن. ول جوعارىدا ايتىلعان ا.ف.ريازانوۆتىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، تاريحشى يساتاي كەنجاليەۆتىڭ كىتابىندا، سونداي-اق ءار جىلدارى بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ءبىرشاما باياندالعان. زەرتتەۋشىلەرگە بۇلاردى جان-جاقتى ءسوز ەتۋگە كوتەرىلىستىڭ ءمان-جايىن باياندايتىن دەرەكتەردىڭ رەسەيدىڭ ورىنبور، پەتەربۋرگ قالالارىنداعى مۇراعاتتارىنداعى رەسمي قۇجاتتاردا ساقتاۋلى ەكەندىگى دە كومەكتەسسە كەرەك. بۇل رەتتەگى قۇجاتتاردىڭ مولدىعى وقيعانىڭ بارىسىن الدە دە اشا ءتۇسۋ ءۇشىن ىزدەستىرۋ جۇمىستارىن اتالعان قالالاردا ودان ءارى جالعاستىرا بەرۋدى قاجەت ەتەتىن دە سەكىلدى.
مەن ەگەر جاڭىلماسام، عالىمنىڭ 1966 جىلى ويىلعا كەلۋىندە دە، كەيىن 1975 جىلى قوبدا اۋدانىنا كەلۋىندە دە ۇكىمەت نەمەسە رەسپۋبليكانىڭ عىلىمي مەكەمەسى تاراپىنان وعان ەشقانداي ماتەريالدىق، تىپتەن مورالدىق جاردەم بولعان جوق. سول سەبەپتى ويىلدا دا، قوبدا دا قابىردى قازۋمەن جوعارىدا ايتىلعانداي، ەرىكتى از عانا «ارحەلوگتار» اينالىستى. ءسويتىپ، يساتايدىڭ مۇردەسى جاتقان جەر 1975 جىلى قازىرگى قوبدا اۋدانىنداعى شەيىتساي دەگەن جەردەن تابىلعان. عالىم باتىردىڭ باسىن تاپپاسا دا، دەنەسىن انىقتاپ، دەگەنىنە جەتتى. جوقتان بار جاساۋمەن تەڭ وسى وقيعا ەلدە ەرلىككە تەڭ ءبىر جاڭالىق رەتىندە قابىلدانۋى كەرەك ەدى. الايدا بيلىك وعان نازار اۋدارماعاندىقتان بۇل ەلەۋلى ءىس تەك الگىندەي ازداعان ەرىكتىلەردىڭ عانا مۇددەلەرى سەكىلدەنىپ، تەز ۇمىتىلدى. ەل نوەلدى دە ۇمىتقان سياقتى. عالىم قازىر ماسكەۋ قالاسىندا ءبىر بولمەلى پاتەردە تۇراتىن كورىنەدى.
...ويىل اۋدانىمەن شەكارالاس يساتاي اۋدانى دەربەس اكىمشىلىك رەتىندە 1976 جىلى قوبدا اۋدانى قۇرامىنان ءبولىنىپ شىقتى. اۋداننىڭ بۇلاي اتالۋى وسى جەردەن باتىر مۇردەسىنىڭ تابىلۋى سەبەپتى سول كەزدەگى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى، قازىر زەينەتكەر، ەل ازاماتى كەڭەس نوكيننىڭ ۇسىنىسى بويىنشا بەكىتىلگەن. سول كەزدە اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ العاشقى ءبىرىنشى حاتشىلارىنىڭ ءبىرى ماقسوت كەرەيۇلى بالعىنوۆ يساتاي ەسىمىن ەستە قالدىرۋدىڭ مۇمكىن بولعان شارالارىن قولعا الدى. قابىردىڭ باسىنا ورناتۋ ءۇشىن تەمىر ماتەريالدان شاعىن قورشاۋ جاساتىپ، قايدان، قالاي اكەلدىرگەنىن بىلمەيمىن، ءبىر ۇلكەن كولەمدى تاسقا باتىردىڭ جانە سول شايقاستا وزىمەن بىرگە قازا بولعان بالاسى قۇسپاننىڭ ەسىمدەرىن قاشاپ جازدىرعان. بىراق ول دا كوپ ۇزاماي باسقا اۋدانعا قىزمەتكە اۋىستىرىلىپ، بۇل رەتتەگى ونىڭ باسقا دا كوپ ويلارى جۇزەگە اسپاي قالدى. ول ءوزى ەلدىڭ قۇرىلىمدىق تا، ساياسي دا جۇيەلەرىندە، اسىرەسە كادرمەن بايلانىستى وزگەرىستەر جيىلەپ، تۇراقسىزدىق ورىن العان ءارى-ءسارى كەزەڭ ەدى.
مەن شەيىتسايعا وسى وقيعا وتكەن­نەن كەيىن 12 جىلدان سوڭ 1988 جىلى بارعانمىن. ول كەزدە سايدىڭ ۇرىس جاسالعان جوعارى جازىقتىعىندا بيىكتىگى قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي عانا سانسىز ۇساق تومپەشىكتەر - ازاتتىق جولىندا شەيىت بولعان بابالاردىڭ بەيىتتەرى كوز ۇشىنا دەيىن تىزبەكتەلىپ جاتتى. يساتايدىڭ سۇيەگى جاتقان جەر سول جالپاق تىزبەكتىڭ ساي جاق شەتىندە ەكەن. ماعان «وسى ەدى» دەپ كورسەتكەن مۇنىڭ وزگەلەردەن ەرەكشەلىگى - بارلىق باسقا تومپەشىكتەردىڭ ءبارى دە جەرمەن دەڭگەيلەس تەگىستەلۋگە قاراعان دا، ال مىناۋ كەيىن قازىلعانىن اڭعارتىپ، جاس توپىراق تۇرىندە ءۇيىندى بولىپ جاتتى. ۇستىندە باتىر مەن بالاسى قۇسپاننىڭ ەسىمدەرى جازىلعان قاراپايىمداۋ الگى تەمىر قورشاۋ قويىلعان. جوعارىدا ايتىلعان كولەمدى ەسكەرتكىش تاس «بۇل ەلسىز جەردە ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەيدى» دەپ كەيىن كەڭشار ورتالىعى - نوۆونادەجدينكا مەكەنىنە تاياۋ اقتوبە-ورال كوتەرمە جولىنىڭ جيەگىنە اپارىلعان. سوسىن ونى كەڭشار ديرەكتورى حاليدوللا ساعىندىقوۆ ورتالىق مەكەنگە جەتكىزگەن...
يساتايدىڭ سوڭعى شايقاسى وتكەن مىنا قيىل وزەنى دە جەرگىلىكتى بولماسا، باسقا كولەمدى كارتالاردا كەزدەسە بەرمەيدى. بۇل جەردە كارتا تۇگىلى، وسى ماڭايدان ءسال ارىرەكتەگىلەر دە بىلە بەرمەيتىن سۋىقبۇلاق پەن اقبۇلاق، كىشكەنە قاراعاندى وزەنى قيىلمەن سالالاس، قاپتالداس اعىپ جاتىر. ۋاقىت ءبارىن دە وزگەرتەدى - شايقاس زامانىندا، ياعني بۇدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن سۋىقبۇلاق پەن اقبۇلاق قوسىلىپ اعىپ، وتكەل بەرمەيتىن وزەندەر بولعان دەسەدى. كەيبىر كەيىنگى مالىمەتتەردە اقبۇلاقتى بۇگىن تەك جاي اعىپ جاتقان بۇلاق رەتىندە قاراپ، يساتايدىڭ ۇرىس مايدانىن بۇعان قيماي، قومسىنىپ، ارىرەكتەگى ورىنبوردىڭ اقبۇلاعى دەۋ دە بار.
مەن جوعارىدا ايتقانىمداي، شەيىت­سايعا 1988 جىلى كەلگەن جۋرناليستىك ءىس-ساپارىمدا كوتەرىلىستىڭ سوڭعى شايقاسى تۋرالى جازا المادىم. سەبەبى مەنىڭ جازاتىنىم دا وقۋلىقتاردان، ادەبيەتتەردەن بۇرىننان بەلگىلى جايدى قايتالاۋ عانا بولىپ شىعار ەدى. ال جاڭا پىكىر ايتۋ ءۇشىن وقيعانىڭ ءمان-جايىن بايىپپەن زەردەلەپ عىلىمعا، ناقتىلىققا، وتكەننىڭ شىنايى بولمىسىن اشاتىنداي تاريحي ەرەجەلەرگە سۇيەنۋ قاجەت-ءتى.
سونىمەن باتىردىڭ سۇيەگى تابىلدى، قاراپايىم بولسا دا تەمىر قورشاۋ جاسالىپ، ەسكەرتكىش تاس قويىلدى دەلىك. ول 1978 جىل بولاتىن. شەيىتساي ول ۋاقىتتا يساتاي اۋدانىنا قاراستى «قيىل» كەڭشارىنىڭ جەرى ەدى. كەيىن كەڭشار الدەبىر سەبەپتەرمەن كورشى قوبدا اۋدانىنىڭ قاراماعىنا بەرىلدى. وسىدان كەيىن-اق شەيىتساي وقيعاسىن ايگىلەۋ جونىندە جاقسى باستالعان بۇرىنعى ءبىرسىپىرا ىستەر ەندى ول اۋداندا جوقتاۋشىسى جوقتىقتان بىرتە-بىرتە ۇمىتىلا بەردى. ەگەر يساتاي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا 1985 جىلى ەرسايىن اجىباەۆ كەلمەگەندە بۇل كۇندە باتىر جاتقان جەردەن مۇلدەم كوز جازىپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن ەدى. شەيىتساي بۇل كەزدە كورشى قوبدا اۋدانىنا قاراعانمەن تۋعان جۇرتىنىڭ مادەنيەتى مەن ونەرىنە، تاريحىنا، سالت-داستۇرىنە قاشان دا سەرگەكتىگىمەن تانىمال ەرسايىن ىسقاقۇلى ايگىلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ اتاقتى كوسەمى جاتقان جەردى ءبىر ءسات ەسىنەن شىعارعان جوق. ءسويتىپ، ول ىرگەلەس قوبدا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول كەزدەگى ءبىرىنشى حاتشىسى ي.لۋتسەنكوعا جولىعىپ، (شەيىتساي ول كەزدە قوبدا اۋدانىنا قاراعان. ي.ا.) وسىعان نازار اۋدارۋدى وتىنگەندە مارقۇم ي.لۋتسەنكو وعان ىقىلاس تانىتا قويماعان. سودان ەرەكەڭ ءوز اۋدانىنداعى پارتيا، كەڭەس قىزمەتتەرىندەگى جاۋاپتى ادامداردى ەرتىپ، شەيىتسايدى كورۋگە كەلەدى. شايقاس وتكەن الاپتاعى تومپەشىكتەر تەگىستەلۋگە دە تاياپ قالعان. ال يساتايدىڭ قابىرى قايدا؟ سويتسە، سول سانسىز تومپەشىكتەردىڭ ساي جاق شەتىندە ەكەن. ەرەكەڭ بىرەۋلەردەن ەستىگەن الگى تەمىر قورشاۋ تۇر. وعان يساتاي مەن ونىڭ بالاسى قۇسپاننىڭ ەسىمدەرى جازىلعان. وزگە اۋدان، وزگە تەرريتوريا جانە ونىڭ ەلەۋلى ساياسي ءمانى بولعاندىقتان ول كەزدە ءوز بەتىڭمەن كيىپ-جارىپ ءىس قىلۋ دا وڭاي ەمەس. ءسويتىپ جۇرگەندە 1988 جىل كەلىپ، ءساتىن سالىپ ەرسايىن اجىباەۆ قوبدا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا اۋىستىرىلعاندا العاشقى قىزمەتىن ناق سول شەيىتسايدىڭ ماسەلەسىنەن باستادى دەۋگە بولادى. ول كەزدە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يدەولوگيالىق حاتشىسى يۋري كوتۋنوۆ بولاتىن. يساتاي باتىردىڭ سۇيەگى اقتوبە وڭىرىندە، وسىمەن بايلانىستى وبلىس تاراپىنان ەسكەرتكىشتىك لايىقتى شارالار جاساۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، بۇل ماسەلەنى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى يۋ.تروفيموۆكە جەتكىزۋ كەرەكتىگى جونىندە ەرەكەڭنىڭ ۇسىنىستارىن ول سامارقاۋ تىڭداپ: «قايدان بىلەيىن، سونشالىقتى نازار اۋدارارلىقتاي قانشالىقتى وزەكتى ماسەلە ەكەنىن ...يۋري نيكولاەۆيچ تە قولداي قويار ما ەكەن، ايتىپ كورەرمىن» دەپ اسا ىقىلاس تانىتپاعان. يۋري تروفيموۆ تا قازاقتىڭ ەلدىك ىستەرىنە ىنتاسى كوپ كىسى ەمەس ەدى، الگى ۇسىنىستارعا ونشا ءمان بەرمەي «دابىرا قىلماي، جان-جاققا ايگىلەمەي-اق، مۇمكىن، جەڭىلدەۋ بىردەڭەلەر جاساۋعا بولار» دەگەن كورىنەدى. سول سول-اق ەكەن، ايتەۋىر وبلىستىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ اۋزىنان «رۇقسات» رەتى شىققاسىن بويىن ۇلتتىق نامىس بيلەگەن ەرەكەڭ «كوتەرىلىسكە - 150 جىل» دەگەن سەبەپ تاۋىپ، قيىلدىڭ بويىندا وبلىستىڭ وزدەرىنە كورشىلەس اۋداندارىنىڭ وكىلدەرى قاتىسۋىمەن الماتى قالاسىنان، اتىراۋ، باتىس قازاقستان وبلىستارىنان قوناقتار شاقىرىپ، بايراقتى مەرەكە وتكىزدى. توي قارساڭىندا بۇرىنعى ەسكەرتكىش ماتەريالدار سول كەزدە اقتوبە قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى سەرجان جامانقۇلوۆتىڭ قالاداعى تۇرمىستىق مەتالل وڭدەۋ زاۋىتىن ادەيى قوسىپ، تىكەلەي كومەك بەرۋىمەن قايتا جاسال­دى. ەرسايىن زاۋىتتىڭ سول كەزدەگى ديرەكتورى ۆالتەرگە دە شەبەرلەرىن شەيىت­سايعا ادەيى جىبەرگەنى ءۇشىن ءدان ريزا. ساي بويىندا، ەلسىز دالادا قىزمەت ەتكەن ونداعان ادامدارعا ۇزدىكسىز تۇرمىستىق جاعداي تۋعىزۋدى حاليدوللا ساعىندىقوۆ ءوز موينىنا الدى. يساتايعا ەسكەرتكىش ءمۇسىن، ارينە، جەرگىلىكتى جاعدايدا جانە از ۋاقىتتىڭ ىشىندە جاسالعاندىقتان مونۋمەنتتتىك ونەردىڭ جوعارى تالاپتارىنا جاۋاپ بەرە الماۋى مۇمكىن. ول الايدا جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ ەلدىك رۋح پەن جىگەرلەرىن بەينەلەۋگە دەگەن قۇشتارلىعىن بىلدىرۋىمەن قادىرلى. بۇل توي كەيىن وبلىستا ەكى بىردەي ەسەتتى، اقىن اۋباكىر كەردەرىنى، قاراعۇل، قايداۋىل، ساڭكىباي باتىرلاردى، مىرزاعۇل، ايتەكە بيلەردى ەسكە الۋ تويلارىنىڭ باسى بولعاندىعىمەن دە قىمبات ەدى.
وسىدان كەيىن، كوپ ۇزاماي اتىراۋ­لىقتار قوبدالىقتاردى كورىپ، وزدەرىندە وبلىستىق دارەجەدەگى ۇلكەن توي وتكىزدى، الماتى قالاسىندا يساتاي باستاعان كوتەرىلىسكە ارنالعان رەسپۋبليكالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ەرسايىن اجىباەۆ وسىنىڭ ەكەۋىنە دە قۇرمەتتى قوناق رەتىندە شاقىرىلىپ،تويدا دا، كونفەرەنتسيادا دا ونىڭ باتىردىڭ ەسىمىن ەستە قالدىرۋ جونىندەگى قاجىرلى قىزمەتتەرىنە جوعارى باعا بەرىلدى.
ەندى يساتايدىڭ سۇيەگى قالاي تابىلعاندىعى جونىندە ايتالىق. بۇگىندە بۇل جاعدايدى تولىق بىلەتىندەردى تابۋ قيىن دەدىك. ويتكەنى سول 1988 جىلدىڭ وزىندە قازبا جۇمىسىن كىمدەر جۇرگىزگەنىن بىلەتىندەر تىم از بولاتىن. مەن سۇراستىرا ءجۇرىپ، سول كەزدە قوبدا اۋداندىق گازەتىندە قىزمەت ەتەتىن ماسكەۋ شۇكىرانوۆ دەيتىن ازاماتقا جولىقتىم. ول ءوزى تاريحي دەرەكتەرگە قۇلاعى تۇرىك ادام ەكەن، مەنى ىقىلاسپەن تىڭداپ، ايتقانىن ايتىپ، ايتىلماعانىن قاعازعا ءتۇسىرىپ بەردى. ول قاعاز دا مەندە ساقتاۋلى. ماكەڭنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، سول كەزدە «قيىل» كەڭشارىنا بىرىككەن بۇرىنعى ۇساق ۇجىمشارلار شارۋاشىلىعىنا قوسىلىپ جىبەرىلگەن. بىراق تۋعان جەر، اتاقونىسىن قيماي «قۇدايدىڭ سالعانىن كورەرمىز» دەپ جاڭا ورىندارعا بارماي قالىپ قويعاندار دا بولعان، ولار كەيىن دالادا قالماي، اۋەلى «جايساڭ» كەڭشارىنىڭ، سوسىن تىڭ كوتەرگەن تۇستا ونىڭ التىنشى بريگاداسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. سولاردىڭ ءبىرى - قۇباش مۇقانوۆ دەيتىن جاسامىس ادام اقىراب اۋىلىنىڭ پوشتا تاسىمالشىسى بولعان. قيىل بويىن ەرتە ۋاقىتتاردان بەرى قازاقتىڭ كەتە رۋىنىڭ، ونىڭ ىشىندە، نامازعۇل دەپ اتالاتىن تاراۋىنىڭ ۇرپاقتارى مەكەن ەتكەن. يساتاي قولىنىڭ سوڭعى شايقاسى، مىنە، وسى قيىل الابىندا وتكەندىكتەن ۇرىس تۋرالى ەستەلىكتەر وسىنداعى ۇرپاقتار جادىندا ساقتالىپ، جالعاسقان. سول قۇبەكەڭنىڭ ماسكەۋگە ايتقان اڭگىمەسىندە وقيعانىڭ ءمان-جايى رەسمي مالىمەتتەردەگى بايانداۋلاردان اۋىتقىمايتىندىعىمەن شىندىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەيدى. باتىردىڭ سۇيەگى بالاسىمەن بىرگە شەيىتسايدىڭ قاي جەرىندە ەكەنىن ايتىپ، كورسەتكەن - وسى ادام. قازاعا ۇشىراعانداردىڭ جەرلەنگەن جەرىن، ونىڭ جاس كەزىندە اتاسى جەتەكتەپ اكەلىپ، ادەيى كورسەتكەن. ول ۋاقىتتىڭ ادامدارىندا بۇگىنگىدەي جۇيتكىگەن ۋاقىتتاي الدەنەگە قامىعىپ، اپتىققان الاڭعاسارلىعى بولماعانعا ۇقسايدى. مۇمكىن، جاپپاي جازۋ-سىزۋدىڭ جوقتىعىنان دا شىعار، ايتەۋىر اتالارىمىز ايگىلى وقيعالاردى ەستە ساقتاۋ جونىنەن كوڭىلى وياۋ، كوكىرەگى اشىق، قۇيماقۇلاق كەلگەن سەكىلدى. ايتپەسە بالا قۇباشتىڭ اكە مۇقاننىڭ اكەسىنەن ەستىپ، كورگەنى ەستە ساقتالماس ەدى. نوەل جۇمابايۇلى ىزدەگەنىن وسى اڭگىمە مەن وسى دەرەكتىڭ نەگىزىندە تاپقان. بىراق قۇجاتتار مەن اڭگىمەلەردە ايتىلعانداي، قايران ەردىڭ دەنەسى بار دا، باسى جوق بولىپ شىقتى.
بۇل جايدى ەندى قوبدا وڭىرىندە، قازىر اقىراب ەلدى مەكەنىندە تۇراتىن ازامات سول ماسكەۋ شۇكىرانوۆ قانا ايتا الادى. مۇمكىن، قيىلدىڭ بويىندا قۇباش اقساقالدىڭ بالالارى بولۋى كەرەك، سولار اكە اڭگىمەسىن بىلەتىن دە شىعار. تاعى دا قايتالاۋعا تۋرا كەلەدى، وسى اتالعان ادامداردىڭ ءبارى دە كەلەسى جىلى قازاق ۇلتىنىڭ ابىرويىنا قاراي الەمدىك ءمان بەرىپ، اتاپ وتىلەتىن ايتۋلى وقيعاعا بايلانىستى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا كورگەن-بىلگەندەرىن، زەردەلەپ تۇيگەندەرىن وقىرماندى قىزىقتىرا بايانداسا، كوتە­رىلىس تاريحىندا جاڭا بەتتەر قوسار ەدى.

«اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان» دەپ اتالعان ماتەريالدا نەگىزگى دەرەككوزى رەتىندە قوبدا اۋدانىنىڭ تۇرعىنى، جەرگىلىكتى ولكەتانۋشى ماسكەۋ شۇكىرانوۆتىڭ ەسىمى اتالادى. جاقىندا وبلىستىق «اقتوبە» گازەتى (8 قىركۇيەك، 2001 جىل) سول شۇكىرانوۆتىڭ بۇرىنعى ايتقاندارىمەن ۇندەسەتىن «باتىردىڭ قابىرى - شەيىتسايدا» دەگەن ماتەريالىن جاريالادى.

رەداكتسيادان: ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى جوعىمىزدى تۇگەندەپ، بارىمىزدىڭ باعاسىن بىلە باستادىق. تالاي تاريحي تۇلعالارىمىزدىڭ باسىن قارايتىپ، ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر ورناتتىق. جاڭگىر حان مەن ماحامبەت وتەمىسۇلىنا ساۋلەتتى كەسەنە ورناتىلسا، بەرتىن كەلە اتىراۋ قالاسىندا سول كەزدەگى وبلىس اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ باس­تاماسىمەن ءارى قولعا الۋىمەن ماحامبەت پەن يساتايدىڭ ات ۇستىندەگى ءمۇسىنى بوي كوتەرگەن ەدى. تاياۋدا رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىندا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن بوكەي حاننىڭ كەسەنەسى اشىلعانى جايلى قۋانىشتى حابار جەتتى. ءيا، ءبىرى يساتايمەن زامانداس، ءبىرى ۇزەڭگىلەس دوس بولعان تاريحي تۇلعالاردىڭ نازاردان تىس قالعانى جوق. الايدا وسى رەتتە «يساتاي - باسشى، مەن - قوسشى» دەپ جىرلاعان اقىن ءارى باتىر ماحامبەتتەي باتىردىڭ مايدانداسى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ قولباسشىسى بولعان يساتاي باتىردىڭ زيراتىنا ءالى كۇنگە كەسەنە ورناتىلماي، اتاۋسىز قالىپ بارا جاتقانى كوڭىلگە قاياۋ تۇسىرەدى. يساتايدىڭ اكەسى تايمان مەن بوكەي حاننىڭ ايىرىلىسپاس دوس بولعانىن دا بۇگىنگە جەتكەن تاريحي قۇندى دەرەكتەر ايعاقتايدى. قالا بەردى، باتىردىڭ حان ورداسىن قورشاپ الا تۇرا شاپپاۋىن وسى اتا انتىن بۇزباۋىمەن دە باعالاۋعا بولار. ەر ەسىمى ەل ەسىندە قالۋى ءتيىس. ول ءۇشىن كەلەر ۇرپاق باتىر باباسىنىڭ ەڭسەلى ەسكەرتكىشىنە قاراپ، رۋحتانىپ، بولاشاققا باتىل قادام باسۋى كەرەك. بۇگىندە اتىراۋ وبلىسىنىڭ اكىمى بەرگەي رىسقاليەۆ پەن اقتوبەدەگى يساتاي اتىنداعى قوردىڭ جوسپارىندا باتىردىڭ باسىن قارايتىپ، ەڭسەلى ەسكەرتكىش قويۋ سەكىلدى يگى ءىستى قولعا الۋ دا بار. ەندەشە يساتاي باتىردىڭ ساۋلەتتى ەسكەرتكىشىنىڭ جانىندا تاريح جايلى سىر شەرتۋگە جازسىن دەپ تىلەيىك.

يدوش اسقار
اقتوبە

http://anatili.kz/?p=7611#more-7611