ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىنەن ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تۇتاستىعىنان ايىرىلىپ، بولشەكتەنۋگە تۇسكەنىمەن وسى عاسىردىڭ ەكىنشى جار¬تىسىندا ەلدىڭ قايتادان بىرىگۋى جانە ونىڭ سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەسىن شەبەرلىكپەن ۇيىمداستىرا بىلگەن بىلگىر ساياساتكەر، شە¬بەر ديپلومات، قولباسشى ابىلاي سۇلتاندى باس ەتكەن قازاق حال¬قى ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن رەتتەۋ مەن سىرتقى سايا¬سات¬تا ناتيجەلى تابىستارعا قول جەتكىزدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي: «سول ۋاقىتتىڭ كۇڭگىرت جاعدايى ابىلايعا باتىلدىعىن، تاپقىرلىعى مەن اقىلدىلىعىن جارقىراتا كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى» [1.119].

سونىڭ ىشىندە قازاق-جوڭعار، قازاق-قىتاي جانە قازاق-ورىس قاتىناستارىن ءتيىمدى جولعا قويىلىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋدا ماڭىزدى ىستەر اتقارىلدى. كورسەتىلگەن مەرزىمدەگى اتالعان مەملەكەتتەرمەن اراداعى وسىنداي قاتىناس¬تار بەيبىت كەلىسىم جانە جەڭىستى سوعىس قيمىلدارى ارقىلى دا ىسكە اسىرىلدى.
وسىلاردىڭ ىشىندە قازاق جەرىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتىپ، قانتوگىستى بولدىرماۋ، قىتاي اگرەسسياسىنا كەز-كەلگەن جولمەن تويتا¬رىس بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋدە ابىلاي سۇلتان تاراپىنان جوڭعارلاردىڭ سول مەرزىمدەگى بيلەۋشىسى امىرسانامەن ءحVىىى عا¬سىردىڭ 50- جىل¬دارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى بىرلەسكەن قي¬مىل¬دارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

ءحVىىى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىنەن ءار ءتۇرلى سەبەپتەرمەن تۇتاستىعىنان ايىرىلىپ، بولشەكتەنۋگە تۇسكەنىمەن وسى عاسىردىڭ ەكىنشى جار¬تىسىندا ەلدىڭ قايتادان بىرىگۋى جانە ونىڭ سىرتقى جاۋلارعا قارسى كۇرەسىن شەبەرلىكپەن ۇيىمداستىرا بىلگەن بىلگىر ساياساتكەر، شە¬بەر ديپلومات، قولباسشى ابىلاي سۇلتاندى باس ەتكەن قازاق حال¬قى ەلدىڭ ىشكى جاعدايىن رەتتەۋ مەن سىرتقى سايا¬سات¬تا ناتيجەلى تابىستارعا قول جەتكىزدى. ش. ءۋاليحانوۆتىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي: «سول ۋاقىتتىڭ كۇڭگىرت جاعدايى ابىلايعا باتىلدىعىن، تاپقىرلىعى مەن اقىلدىلىعىن جارقىراتا كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەردى» [1.119].

سونىڭ ىشىندە قازاق-جوڭعار، قازاق-قىتاي جانە قازاق-ورىس قاتىناستارىن ءتيىمدى جولعا قويىلىپ، ەلدىڭ تىنىشتىعى مەن تۇتاستىعىن ساقتاۋدا ماڭىزدى ىستەر اتقارىلدى. كورسەتىلگەن مەرزىمدەگى اتالعان مەملەكەتتەرمەن اراداعى وسىنداي قاتىناس¬تار بەيبىت كەلىسىم جانە جەڭىستى سوعىس قيمىلدارى ارقىلى دا ىسكە اسىرىلدى.
وسىلاردىڭ ىشىندە قازاق جەرىنىڭ بىرلىگىن قامتاماسىز ەتىپ، قانتوگىستى بولدىرماۋ، قىتاي اگرەسسياسىنا كەز-كەلگەن جولمەن تويتا¬رىس بەرۋدى قامتاماسىز ەتۋدە ابىلاي سۇلتان تاراپىنان جوڭعارلاردىڭ سول مەرزىمدەگى بيلەۋشىسى امىرسانامەن ءحVىىى عا¬سىردىڭ 50- جىل¬دارىنىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى بىرلەسكەن قي¬مىل¬دارىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

ەلىنىڭ تاعدىرى ناقتى شەشىلەر كەزەڭدەگى اتالعان تاريحي قيمىلدارعا اكەلگەن ونىڭ الدىنداعى وقيعالاردىڭ دامۋىنا كەلەتىن بول¬ساق: «1750 جىلى جوڭعاريادا لا¬ما-دورجىنىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى ءوزارا قىرقىسقان كۇرەستىڭ قايتادان تۇتانۋىنا اكەپ سوقتى. بۇل كۇرەس¬تە جەڭىلىس تاپقان (ابىلايدان ۇنە¬مى قولداۋ تاۋىپ كەلگەن،-ع. ق.) داۆاتسي نويون جيەن¬دەرى ءامىرسانا مەن بايندجۋردى الىپ، 1751 جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاقتارعا قاشىپ كەلدى. ولاردى اباق-كەرەيلەردىڭ بيلەۋشىسى قوجابەرگەن باتىر قابىلدادى. جوڭعاريانىڭ بيلەۋشىسى (لاما دورجى،-ع. ق.) ءوزىنىڭ ساياسي باقتالاستارىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. 1752 جىلدىڭ جازىندا وردادا ورتا ءجۇز بەن ۇلى ءجۇزدىڭ باتىرلارى مەن رۋباسىلارىنىڭ جيىنى بولىپ، وندا ابىلاي جانە باتىرلاردىڭ كوپشىلىگى ءداۆاتسيدى قولدادى.
...قازاقتاردىڭ داۆاتسي نويوندى ء(امىرسا¬نامەن بىرگە،-ع. ق.) بەرۋدەن باس تارتقانىنا اشۋلانعان جوڭ¬¬عاريا بيلەۋشىسى لاما دورجى ورتا جۇزگە سا¬يىن-بولەك پەن شادىر باسقارعان اسكەر ءجى¬بەردى» [2.248]. وسى وقيعا تۋرالى تاريحي دەرەكتەردە: «لاما دالادجا داۆاتسي مەن ءامىرسانا حاساقتاردان (ابىلايدان،-ع. ق.) قولداۋ تاۋىپ، ولاردىڭ كومەگى ارقىلى دۇشپانىن قۋاتتى كۇشكە اينالدىرماۋ ءۇشىن ءوزى¬نە بەرىلگەن 60000 ادامدىق ىرىكتەلگەن اسكەر جىبەرىپ، بۇلىكشىلەردى نە تىرىدەي ۇستاپ نەمەسە ءولى¬دەي اكەلۋگە تاپسىرما بەردى» [3.51-52].

«جوڭعارلار ورتالىق قازاقستاندا كوشىپ جۇرگەن ءۇيسىن، ۋاق جانە كەرەيلەردىڭ قونىستارىنا شابۋىل جاسادى. 3 مىڭنان استام قازاق تۇتقىنعا الىنىپ، وراسان كوپ مال مەن مۇلىك قولعا ءتۇسىرىلدى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە ابىلاي سايىن-بولەككە قارسى ء(وزى قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان،-ع. ق.) ءداۆاتسيدى جىبەردى، وعان... قازاق ۇلىستارىندا تۇتقىندا جۇرگەن بارلىق جوڭعار جاۋىنگەرلەرىن دە قوسىپ بەردى. سونىمەن بىرگە ءىرى اۋقىمدى سوعىسقا دايىندىق باستالدى،
... 1753 جىلدىڭ جازىندا جوڭعار اسكەرلەرى قا¬زاق دالاسىنا تاعى دا باسىپ كىردى، الايدا دا¬ۆا¬تسيدىڭ 1753 جىلعى قىركۇيەكتەگى جوڭعاريانىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە جاساعان باتىل جورىعىندا لاما-دورجى ءولتىرىلدى. داۆاتسي جاڭا قوڭتايشى بولىپ جا¬ريالاندى، ول بىردەن ابىلايعا ەلشىلىك جىبەرىپ، ءوزىنىڭ ريزاشىلىعى مەن دوستىعىنا سەندىردى. قازاقتاردىڭ ءىس جۇزىندە جەڭۋى جانە جوڭعاريادا قازاقتاردى جاقتاۋشىنىڭ بيلىك ەتىپ وتىرۋى قازاق ءجۇز¬دەرىندە ابى¬لاي سۇلتان بەدەلىنىڭ كۇشەيۋىنە جەت¬كىزدى. الايدا دالا وڭىرىندە بەيبىتشىلىك ۇزاققا سوزىل¬مادى. داۆاتسي بيلىكتى ۇستاپ تۇرا المادى. ونىڭ بۇرىنعى وداقتاسى ءارى تۋىسى، قازاقتار جاقتان قول¬¬داۋ تاپقان ءامىرسانا وعان قارسى شىقتى. جاعدايدىڭ جاڭادان شيەلەنىسۋىن ورتالىق ازيادا بەل¬سەندى باسقىنشىلىق ساياسات جۇرگىزىپ كەلگەن تسين يمپەرياسى شەبەر پايدالاندى.
ءحVىىى عاسىردىڭ 50-جىلدارىنىڭ ورتا شەنىنە قا¬راي تسين اسكەرلەرى جوڭعاريانىڭ شەكاراسىندا تۇرىپ، باسىپ كىرۋگە دايىندالدى. داۆاتسيدىڭ ءال¬سىرەۋى، ءامىرسانا مەن ونىڭ قازاق وداقتاستارىنىڭ جەڭىستەرى ماسەلەنىڭ شەشىلۋىن تەز¬دەتتى. 1755 جىلدىڭ اقپانىندا (قىتاي،-ع.ق.) يمپەراتور تسيان-لۋن شا¬بۋىلعا شىعۋ تۋرالى بۇيرىق بەردى...
... باسىپ كىرۋگە ءامىرسانانىڭ تسين ۇكىمەتىنە ءوزارا قىرقىسقان كۇرەستە كومەك كورسەتۋ تۋرالى ءوتىنىش جا¬¬ساۋى رەسمي دالەل بولدى. كوكتەمدە قىتاي ءاس¬كەرلەرى ءامىرسانانىڭ جاساقتارىمەن بىرگە جوڭعاريانىڭ اۋماعىنا كىرىپ، داۆا¬تسيدى وپ-وڭاي تالقاندادى. الايدا بۇدان كەيىنگى وقيعالار ءامىرسانا مەن تسين يمپەرياسىنىڭ ماقساتتارى مۇلدە قاراما-قارسى ەكەنىن كور¬سەتتى. ەگەر دە ءبىرىنشىسى ورتا¬لىق¬تانعان كۇشتى مەم¬لەكەتتى قالپىنا كەلتىرۋدى قا¬لاسا، سوڭعىسى ونى جويىپ، جوڭعاريانىڭ اۋماعىن وزىنە تولىق قوسىپ الۋعا ۇمتىلدى. ناتيجە¬سىندە (قى¬تايعا قارسى،-ع. ق.) كوتەرىلىس شىعىپ، وندا ءامىرسانا ءوزىنىڭ بۇرىنعى وداقتاستارىنا (قى¬تايعا،-ع. ق.) قارسى شىقتى»[2.248,249]. وسى وقيعانىڭ بارىسى تۋرالى اتالعان مەرزىمدەگى قىتاي دەرەگى: «ءامىرسانا زالىم جانە تۇراقسىز بولدى. ىلەنى باعىندىرۋ ءۇشىن ول قىتاي اسكەرىن باستاپ ولاردىڭ كومەگى ارقىلى جوڭعاريانىڭ حانى بولعىسى كەلدى. باستالۋى وعان ەداۋىر تۇرعىدا قولايلى بولدى... الايدا سارايدىڭ (پەكين،-ع. ق.) باسقاشا ماڭىزدى جوسپارى بولىپ، ءىستىڭ ءوزىنىڭ ويلاعانىنداي بولماي با¬را جات¬قاندىعىن كورگەن ءامىرسانا بۇلىك شىعارۋ¬عا دەگەن شەشىم قابىلدادى.
... شابۋىل تۇتقيىلدان بولىپ، ...ءامىرسانا ولاردى قاتالدىقپەن تالقاندادى،- [4.108-109] دەگەن انىقتاما بەرەدى.

«1755 جىلى ءامىرسانا، - دەپ كورسەتەدى م. تىنىشباەۆ، - ابىلاي جانە قىتاي يمپەراتورىنىڭ كو¬مەگىمەن بۇكىل قالماق مەملەكەتىن باعىندىرا ال¬دى» [5].
اتالعان ۋاقىتتاعى تاريحي قۇجاتتاردا بايان¬دالا¬تىنىنداي: «داۆاتسيدىڭ باقىتسىزدىعىنا قۋانعان ءامىرسانا بارلىق ىقىلاسىمەن جوڭ¬عاريانىڭ بي¬لەۋشىسى بولۋعا ۇمتىلدى. ول قىتاي اسكەرلەرىنىڭ قاي¬تادان قايتۋىن كۇتتى. يمپەراتوردىڭ قولباسشى¬لارى باندي مەن وجۋنان كوپساندى اسكەرلەرىنە جابايى جانە وڭدەلمەگەن ەلدەن تاماقتانۋعا ازىق تابا الماي، ولاردى قوسىمشا دۇكەندەرى بار تۋرفان مەن حا¬ميگە جىبەرۋگە ءماجبۇر بولدى. ال ءوز¬دە¬رى ىرىكتەلگەن اسكەردىڭ ءبىر بولەگىمەن جاڭا باعىن¬عان جەردى باسقارۋعا ارنالعان ءتيىستى جارلىقتار دايىن¬داۋ ءۇشىن ميرتسين وڭىرىندە قالدى. وسى مەر¬زىمدە ءامىرسانا ويلاستىرعان جوسپارىن ىسكە اسىرۋعا كىرىستى. ول جاسىرىن تۇردە قىتايلىقتاردىڭ ءور¬كوكىرەكتىگى مەن ولاردىڭ جاڭا نۇسقاۋلارى ۇناماعان لاما، كنياز جانە زايسانداردى جيناپ، ولار¬عا بۇعاۋدان قۇتىلۋدىڭ جولدارىن ۇسىنىپ، ەگەر دە ولار ءبىر¬اۋىزدان وزىنە كومەكتەسىپ، جوڭعاريانىڭ بارلىق كۇشتەرىن تولىق قاراماعىنا بەرەتىن بولسا، ەركىندىكتەرىن قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ءومىرىن قىيۋعا دايىن ەكەندىگىن مالىمدەدى. شارتتار مەن سەنىم ريزاشىلىقپەن قابىلدانىپ، انتپەن بەكىتىلدى. ءامىرسانا جوعارى ءامىرشىنىڭ تۋىن جەلبىرەتە ۇستادى. مۇنى كورگەن اركىمنىڭ ەركىندىككە دەگەن ۇمتىلى¬سى ارتىپ، بارلىعى قارۋعا جارماسىپ، ءبىراۋىزدان ءامىرسانادان قىتايعا قارسى جورىققا باستاۋدى سۇ¬رادى. ... ولاردى وسىندا از عانا اسكەرمەن باندي مەن وجۋنان ورنالاسقان ميرتسينگە باعىتتايدى، ولاردى قاپىدا باس سالىپ، بارلىعىن ولتىرەدى. ودان ارى قىتايعا قاراي اسىقپاي بارا جاتقان قى¬تاي اسكەرىنىڭ سوڭىنا تۇسەدى، ونى قۋىپ جەتىپ، تولىعى¬مەن تالقاندايدى. ەش جەردە وزىنە قارسىلىق كەز¬دەستىرمەگەن ول حاميگە دەيىن جەتەدى، ... حامي ەلىن تو¬¬ناپ، ىلە وزەنىنە جەڭىسىن تويلاۋ ءۇشىن قايتىپ ورالدى [6.70-72,73].

ءامىرسانانىڭ وسىنداي باتىل دا ەرجۇرەك ارەكەتى تسين يمپەرياسىنىڭ بارلىق نازارىن وعان قارسى اۋداردى. ءسوزسىز جازالاۋعا، جوڭ¬عار حالقىن قۇر¬تۋ¬¬عا دەگەن شەشىم قابىلداندى. ال تۋرا وسى مەر¬زىم¬نەن ءامىرسانانىڭ كۇشى اسا باسىم جاۋلاۋشى قىتاي يمپەرياسىنا قارسى جوڭعاريا مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرىپ، ونىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى ازات¬تىق سوعىسى باستاۋ الادى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ياعني اتالعان ۋاقىتتان ءامىرسانا ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋشىسىنا اينالدى. ابىلايدىڭ دا وسى كەزەڭدەگى جاۋىنان جەڭىلىسكە ۇشىراپ، وزىنەن پانا ىزدەگەن امىرساناعا كومەكتەسۋىن شاراسىزدىققا ءتۇسىپ، قۇرۋعا اينالعان حالىققا دەگەن يگى شاراسى دەپ ۇققان ءجون بولار. اتالعان تۇرعىداعى كەلەسى تاريحي دەرەكتەردەن بەلگىلى بولعانىنداي: «... ول (قىتاي يمپەراتورى كيان-لۋن ) جاۋىز ءامىرسانانىڭ كوزىن جويماي، وسى ارقىلى قىرعىنعا ۇشىراعان مىڭداعان ءوزىنىڭ اسكەر¬لەرىنىڭ كەگىن الماي باستاعان ءىسىن توقتاتپاۋعا ۋادە بەرەدى. ونىڭ جارلىعىمەن ەكى كوپساندى جاساق ۇيىمداستىرىلىپ، نە جەڭۋ نە سوندا ءولۋ تۋرالى تاپسىرمامەن جوڭعارياعا اسقان اسىعىستىقپەن اتتاندىرىلدى. ...ءامىرسانا ءتى¬كەلەي شايقاسقا قاتىسقىسى كەلمەي، كەرىسىنشە تىنىمسىز شابۋىلدارىمەن ... قىتاي اسكەرلەرىن ءالس¬ى¬¬رەتۋدى ويلادى. وسىعان قاراماستان قىتاي قولباس¬شىلارى جوڭعارلار توبىن اجىراتىپ، ولاردىڭ باس¬شىسىنىڭ قاشىپ كەتۋىنە ءماج¬بۇرلىك جاسادى» [6.73-74]. مىنە وسىلاي ... «بۇل كۇرەستە وعان تاعى دا ابىلاي كومەك¬تەس¬تى»[2.249].
... مۇنىڭ ءبارى تسين وكىمەت ورىندارىن شىنداپ الاڭداتتى، ولار كوتەرىلىسشىلەرگە قولداۋ كورسە¬تۋدى دەرەۋ توقتاتۋدى تالاپ ەتىپ، ورتا جۇزگە ءبىر¬¬قاتار ەلشىلىكتەر جىبەردى. ابىلاي ەلشىلەردى ءوزىنىڭ تسين يمپەرياسىنا ادالدىعىنا سەندىرىپ وتىردى، الايدا جوڭعارلارعا كومەك كورسەتۋىن توقتاتپادى. كورەگەن ساياساتشى بولعان ول جوڭعاريانىڭ قازاق قو¬نىستارىن قىتاي ەكس¬پانتسياسىنان قورعاپ، ارالىق ورىن ءرول اتقاراتىنىن تاماشا ۇعىندى [2.249].
ياعني، وسى كەزەڭدە قىتاي يمپەرياسىنىڭ جوڭعاريامەن اراداعى قاتال قىرعىن ساياساتىن كورىپ، سونىمەن قاتار تسين يمپەرياسىنىڭ جوڭعاريامەن شەكتەلمەي، قارۋدىڭ كۇشىمەن قازاق جەرىنە دە ۇمتىلاتىندىعىن بولجاي بىلگەن ابىلاي قايتكەن كۇندە دە وسىنداي سىن-ساعاتتى مەرزىمدە قىتاي باسقىنشىلىعىنا قارسى تۇرار وزىنە كومەك ىزدەدى. اتالعان ۋاقىتتاعى رەسەي پاتشالىعىمەن اراداعى ءجۇر¬گىزىلگەن ءتيىمدى كەلىسىمدەر دە وسىنىڭ سەبەبىنەن بولعاندىعى بەلگىلى. ايتىلعاندارمەن قاتار كورەگەن ساياساتكەر ابىلاي جوڭعارلار اراسىنداعى بەدەلدى، بىلگىر اسكەر باسى، ەلدەگى جوعارى بيلىك¬كە ۇمتىلۋشى امىرساناعا قىتاي تاراپىنان قاۋىپ تونگەن كەزدە وعان بەلسەندى تۇرعىدا اسكەري كومەك كورسەتۋدى دە جوسپارلادى. ءالى قولىنان قارۋى تۇسپەي، اسپان استى ەلىنەن ءوز جەرىن الىپ قالۋدى ماقسات ەتكەن ءامىر¬سانامەن ورتاق جاۋعا قارسى ۋاقىتشا بولسادا كەلىسىمگە كەلۋ، وسى ارقىلى قازاق جەرىنە دەگەن قى¬تاي ەكسپانتسياسىنا بوگەت جاساۋ قازاق بيلەۋشىسى تاراپىنان سول مەرزىمدەگى ناقتى دا باتىل ىستەردىڭ ءبىرى بولعاندىعى انىق.

عاسىرلار بويى ورتالىق ازيادا ۇلكەن اسكەري ىقپالدى مەملەكەت قۇرىپ، اينالاسىن سوعىس وشاقتارىنا اينالدىرعان، الايدا قازاقتاردىڭ بىرلەس¬كەن كۇشتەرىنەن جانە قىتاي اسكەر¬لەرىنەن ۇلكەن جەڭىلىستەرگە ۇشىراعان، سونىمەن بىرگە ودان ارى ىشكى ءوزارا بىتىسپەس قاندى باقتالاستىقتان ابدەن السىرەپ، تۇتاستىعى بۇزىلىپ، ىدىراعان جوڭعارلاردىڭ تۋرا سول ساتتە جۇرتىنا ەلەۋلى تۇرعىدا قاۋىپ تۋدىرمايتىنى دا ابىلايعا انىق بولدى
كورسەتىلگەن تۇرعىدان العاندا ءحVىىى عاسىردىڭ 50-جىلدارىنداعى ابىلاي مەن ءامىرسانا اراسىنداعى اتالعان ماقساتتاعى قاتىناستىڭ ورىن الۋى تۋرالى قىتاي دەرەكتەرى تومەندەگى¬دەي مالىمەتتەر بەرەدى: « ... مىنە وسىلاي بۇلىكشى ابىلايعا بارىپ تىعىلدى. اسكەر باسىلار ... ءامىرسانانىڭ ۇستالىنىپ، قىتاي ۇكىمەتىنە تاپسىرىلۋىن قالايتىندىقتارىن ءبىلدىردى، الايدا ابىلاي بۇعان قارسى تۇرىپ قانا قويماي، كودزي بوركەندى اسكەرلەرىمەن نۋلاعا باعىت العان امىرساناعا جىبەردى; ءوزى مىڭ اتتى ءاس¬كەر¬مەن باتىسقا بەت الىپ، كاوكازالاك تاۋلارى ەتە¬¬گىندە ءوزىنىڭ كومەكشىسىنە قوسىلىپ، ءبىزدىڭ (قىتايلىق) اسكەرلەرىمىزدى كۇتۋگە دايىندالدى» [7.312].
قازاق-جوڭعار جانە قازاق-قىتاي اراسىنداعى وقيعالاردىڭ وسىلاي ۋشىعا تۇسۋىنە وراي ابىلايدىڭ شەشىمى تۋرالى ج. قاسىمباەۆ ءتو¬مەن¬دەگىدەي دەرەك بەرەدى: »امۋرسانا اسكەرىنىڭ قال¬دىعىمەن قاشىپ كەلىپ، سول ابىلايدان ءجار¬دەم سۇرايدى. ... ەگەر ماعان سەنىم ارتساڭ، مەنىڭ جاۋىنگەرلەرىم سەنىڭ تۋىڭنىڭ استىنا كىرەدى. ءوزىڭ شەش، - دەپ ماملەگە شاقىرادى. ... ابىلاي سۇلتان ويرات جاۋىنگەرىنە قول ۇشىن بەرمەك بولدى» [8].
«ول، - دەپ جازادى ي. زلاتكين، - ابىلايدى كومەككە شاقىردى. ابىلاي كومەك بەرۋگە كەلىستى جانە 10 مىڭ اسكەرمەن جوڭعارياعا كەلدى. ... ۇلكەن مانچجۋر ارمياسىنىڭ تاياپ قالعاندىعىن بىلگەن ءامىر¬سانا جوڭعاريانى تاستاپ، ورتا جۇزگە ابىلاي -سۇل¬تان¬عا قاشىپ، تاعى دا ودان پانا تاپتى» [9.295]. ياعني «ءامىرسانا ابىلاي اۋىلىنا بارىپ جان ساۋعالايدى» [10].
امىرساناعا بايلانىستى تۋىنداعان قازاق-جوڭعار اراسىنداعى وسىنداي قاتىناستى تسين يمپەرياسى تۇپكى نيەتىن ورىنداۋداعى قولايلى كەزەڭ دەپ ەسەپ¬تەدى. مىنە سوندىقتان دا ءوزىنىڭ وسى مەرزىمدەگى ماقساتى-بۇكىل جوڭعار جەرىن الۋ¬دىڭ ورايى كەلگەن ءساتى - ءامىرسانانىڭ سات¬قىندىق جاساپ، ىلە اڭعارىنداعى قىتاي اسكەر¬لەرىن جويۋىنىڭ كەگىن الۋدى جەلەۋ ەتىپ، «.. ىشكى قاراما-قايشىلىقتاردان مۇلدەمگە السىرەگەن جوڭعارياعا 1756 جىلى مان¬چجۋر يمپەراتورى حۋن ءليدىڭ كوپ مىڭداعان ارمياسى اتتاندىرىلىپ، ... ونىڭ تولىق تالقاندالۋىنا اكەل¬¬دى. ... مانچجۋرلار ەلدىڭ بايىرعى تۇرعىندارى-ويراتتاردىڭ باسىم كوپشىلىگىن قىرعىنعا ۇشىراتتى. ... قولباسشىلار چجاو حوي جانە فۋ دە ءوز جول¬دارىنداعى ويراتتاردى تولىعىمەن جويدى. بارلىعىن، بالالاردى، ايەلدەردى، قارتتاردى دا اياماستان قىردى. ءبىر ميلليوننان ارتىق ادام ءولتىرىلدى.
تسيندىكتەردىڭ اسا قاتالدىعى ويراتتاردى ... قازاقتار ... اراسىنان پانا ىزدەۋگە ءماجبۇر ەتتى» [11.207]. قىتاي يمپەرياسى تاراپىنان جاسال¬عان اسقان مەيىرىمسىز جورىق قورىتىندىسىندا جوڭعاريا ودان ارى ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتتى. «اتالعان مەر¬زىم¬نەن باستاپ جوڭعارلار قىتاي يمپەرياسىنا تولىعىمەن قوسىلدى. ەلدى باسقارۋ ءۇشىن باس قولباسشى انىقتالدى جانە ءار جەرلەرگە اسكەرلەر قويىلدى» [4.110].

وسىنداي الاپاتتى شاپقىنشىلىعىمەن بۇتىندەي ءبىر حالىقتى جويىپ جىبەرۋ ارقىلى قازاقتارعا دا ەسكەرتۋ جاسالعاندىعىن اسپان استى ەلى ءامىر¬شى¬لەرىنىڭ ودان كەيىنگى ابىلايعا قويعان تالاپتارىنان بىلۋگە بولادى.
اتالعان جاعدايداعى ... «جوڭعار مەملەكەتى¬نىڭ قۇلاۋى ايماقتاعى ساياسي جاعدايدى ءتۇبىرى¬نەن ءوز¬گەرت¬تى. قازاقتىڭ ورتا ءجۇزى مەن ۇلى ءجۇزى قازاقستان جونىندە دە باسقىنشىلىق جوسپارلار جاساعان وراسان زور اگرەسسياشىل تسين يمپەرياسىمەن بەتپە-بەت قالدى. 1756 جىلدىڭ كوكتەمىندە ابىلايعا ءامىرسانانى ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن گراموتا جىبەرىلدى. «وزدەرىڭە كەلەشەكتە ونەتىن قاسىرەت تۋرالى مىقتاپ ويلاڭىزدار، سونان سوڭ وكىنەسىڭدەر، بىراق كەش بولادى،» - دەپ قورقىتتى يمپەراتور قا¬زاقتاردى. دەگەنمەن دە ابىلاي قىتايلىقتارعا قارسى تۇرۋعا شەشىم قابىلدادى» [2.249]. تاريحي دەرەكتەردەن ايقىندالا تۇسەتىنىندەي: «تسين ءاس¬كەري باسشىلىعىنا ءامىرسانانىڭ تىعىلعان جەرى بەلگىلى بولعاننان كەيىن ابىلايعا «ءامىرسانانى بەرۋ، ەگەر ونداي جاعداي بولماعاندا سوعىس اشاتىندىعىن تالاپ ەتكەن» جاڭا ەلشىلىك جىبەرىلدى. ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق العاننان كەيىن تسين ۇكىمەتى ارميالارعا قازاقستانعا سول¬تۇستىك جانە وڭتۇستىك باعىتتاردا ەكى توپپەن جىلجۋ تۋرالى بۇيرىق بەردى. ابىلاي قازاق اسكەرلەرى مەن ءامىرسانانىڭ ادامدارىنان جا¬ساق جيناپ، تسين اسكەرىنە قارسى شىقتى»[12.58].
ناتيجەسىندە «1756 جىلدىڭ جازىندا قا¬زاقستان اۋماعىنا ەكى ءىرى توپقا بولىنگەن تسين ارمياسى باسىپ كىردى. سولتۇستىكتەگى ارميانى مان¬چجۋر گەنەرالى حاداحا، باتىستاعىسىن -گەنەرال داردانا باسقاردى. قازاقتار مەن قىتايلاردىڭ العاشقى قاق¬تىعىسى 1756 جىلدىڭ مامىرىندا شاعان وبا اۋدانىندا بولدى» [2.249]. سوعىستىڭ ەكى جاقتان دا اۋىر شىعىندار اكەلە وتىرا ۇزاققا سوزىلاتىندىعى بەلگىلى بولىپ، »جازبويعى قانتوگىس-الما-كەزەك شابۋىل، يت جىعىس كۇرەس ۇستىندە وتەدى. قازاقتارمەن بىرگە ءامىرسانا باستاعان قالماق شەرىگى دە قايتپاي سوعىسادى.» [13] تۋعان جەرلەرىن ولىسپەي بەرىسپەۋگە بەل شەشكەن »... 10 مىڭ ادامدىق قازاق اسكەرلەرى قالمىق تولاعاي جانە اياگوز وزەنى اڭعارلارىندا بىرنەشە كۇشتى سوققىلار بەردى»[12.59]. الايدا سانسىز كوپ تسين اسكەرلەرىنە ۇزاق ۋاقىت توتەپ بەرۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان... »قانتوگىستى شايقاستان كەيىن قازاقتار باتىسقا قاراي شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى» [2.249].
ابىلاي باستاعان قازاق اسكەرلەرىنىڭ تاباندى قارسىلىعىنان جانە ونىڭ ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلۋىنان سەسكەنگەن تسين يمپەرياسى قازاق حاندىعىن كە¬لىسىم ارقىلى ءوز تالابىنا كون¬دىر¬مەك بولدى. وسى تۇرعىداعى ا. ي. لەۆ¬شيننىڭ ايقىنداۋىنشا: »1756 جىلى وعان قىتاي ەلشىلىگى كەلدى» [14]. الايدا قىتاي باسشىلىعى ابىلاي تاراپىنان وزدەرىنە قاجەتتى جاۋاپتى الا المادى.
... 1756 جىلدىڭ اياعىندا سوعىس قيمىلدارى قايتادان جوڭعاريا اۋماعىنا اۋىستى. جوعار¬عى ەرتىستە، اياگوزدە قازاق جاساقتارى پايدا بول¬دى، جوڭعارلاردىڭ قىتايعا قارسى قوزعالىسىن تاعى دا ءامىرسانا باسقاردى. الايدا كۇرەس ناتيجەسى بەلگىلى بولاتىن. كوكتەم ىشىندە تسين اسكەرلەرى كوتە¬رىلىسشىلەردىڭ بىتىراڭقى توپتارىن تالقانداپ، 1757 جىلدىڭ جازىندا تارباعاتاي تاۋلارى ارقىلى قازاق جەرىنە كەلىپ كىردى [2.250].
وزىنە قارسى جىبەرىلگەن قىتاي جازالاۋشى اسكەرلەرىنەن سوڭعى رەت سوققى جەپ، امالسىزدان كومەك سۇراپ، بۇل جولى دا ابىلايعا بارعان ءامىر¬سانانىڭ كەلەسى ارەكەتى تۋرالى قىتاي ماعلۇماتتارى تومەندەگىدەي انىقتاما بەرەدى: «... جيىرما ەكىنشى جىلى (1757 جىل) مارشال چاو گۋەي جانە دزان-دزان فۋ-تو باتىستا سوعىس جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە ءامىر¬سانا تاعى دا قازاقتارعا قاشتى»[7.313].
جاعدايدىڭ حالقىنىڭ تاعدىرى شەشىلەر تۇر¬عىدا¬عى شيەلەنىسۋىنە قاراماستان اياگوز وزە¬نىنىڭ اڭعارىندا ابىلاي امىرسانامەن كەلىسىم جاساسىپ، ونى قىتايعا بەرمەۋ تۋرالى شەشىمگە كەلەدى. بۇل كەلىسىم تۋرالى حالقىمىزدىڭ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتىپ كەلە جاتقان ... «قاندىجاپ، مامىرسۋ ءبىتىمى» -1757 جىلى جاسالعان. ابىلاي حان قالماقپەن شايقاسىپ جاتقاندا، شابىلعان قالماق ەجەنحان اتىنان قۇلجادان كوپ اسكەرمەن شىعىپ، جاپا كورگەن قالماقتار ەكى مىڭداي ادامدى الىپ، ەكى جاقتىڭ ورتاسىندا، اياگوز سۋىنىڭ ەتەك جاعى - باتپاق سۋ جەرىنە ءتۇسىپ، ابىلاي حانعا ەلشى سالادى. ابىلاي دا مىڭنان اسا قولمەن، لاي سۋ بويىندا ءبىتىم جاساسادى. كوك قاسقا ايعىر مەن قارا باس قوش¬قار سويىلادى، قولدارىن قانعا باتىرىپ، شارت بويىنشا كەشىرىم بولىپ، قۇن، مال داۋى بولمادى. لاي سۋدى حالىق »مامىرسۋ» دەپ اتاپ كەتتى» [15].
اتالعان وقيعا تۋرالى س. ليپوۆتسوۆتىڭ جازۋىنشا: »امىرسانا تاعى دا كۇشىن جيناپ، حاساقتارمەن (قازاقتارمەن،-ع.ق.) وزىنە كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتكەن كەلىسىم جاسادى» [6.74].
ياعني »جوڭعارياداعى كوتەرىلىس جانە ابىلاي، سونىمەن بىرگە تاعىدا باسقا قازاق باتىرلارى تاراپىنان امىرساناعا بەلسەندى كومەك تسين يمپەرياسىنىڭ جوسپارلارىن بولدىرمادى.
... جوڭعار تاعىنا ءوز ادامىن قويۋعا ۇمىتتەنۋى، ءتىپتى بۇلاي بولماعاندا ءامىرسانانى بۇرىن جوڭع¬ارلار باسىپ العان بايىرعى قازاق جەرلەرىن قايتارىپ الۋ جولىنداعى كۇرەستە پايدالانۋ ونى (ابىلايدى،-ع. ق.) ءامىرسانانى بەلسەندى ءتۇر¬دە قولداۋعا ءماجبۇر ەتتى» [12. 56, 57].
سونىمەن قاتار ەلى، جەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن قىتايمەن اراداعى بولماي قويمايتىن سوعىس جاعدايىندا ەرجۇرەك باتىرلارى باستاعان قازاق قولى مەن ولاردان سىن ساعاتتا ورتاق جاۋعا قارسى بوستاندىق جولىندا كومەك ىزدەپ كەلگەن جوڭعار كوتەرىلىسشىلەر توبىنىڭ بىرىككەن كۇشتەرىنىڭ قۇدىرەتىن كورسەتۋ دە ابىلايدىڭ نەگىز¬گى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى بولعاندىعىن تاريحي وقيعالار بەكىتە تۇسەدى.
ابىلايدىڭ ءامىرسانانى ۇنەمى قولداپ كەلگەن¬دىگى تۋرالى كەلەسى تاريحي قۇجاتتا: »باتىستى باعىندىرۋشى » تسزيان تسزيۋن داردانا ... حاباردار ەتەدى: ... تۇتقىندار ايتتى: «ءامىرسانا قازاق جەرىنە اياق باسقاننان باستاپ ءبىزدىڭ ءجۇزدىڭ كارى اقساقالدارى، ول شۇرشىتكە باعىنىپ، ءتورت ويراتتىڭ تۇبىنە جەتتى. ەندى وعان سات¬قىن¬دىق جاساپ، ءبىزدىڭ جەرىمىزگە قاشىپ كەلدى، سونىمەن بىزگە باقىتسىزدىق اكەلەدى. ەگەر ونى ۇستاپ الىپ، قايتارىپ بەرمەسەك، ەشقاشان تيىش ءومىر سۇرە المايمىز،»-دەيدى. بىراق، ابىلاي «ءامىرسانا ولىمنەن قاشىپ، قاراعانعا قورعالاقتاعان تورعايداي. ونى ۇستاپ الىپ، شۇرشىتكە بەرۋ ارعا سىن» دەپ امىرسانامەن كەلىسىم جاساپ، قازاق رۋلارىنان اسكەر جيناقتاۋعا بۇيىردى»، - [16] دەپ كورسەتىلىپ، ابىلايدىڭ الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتۋدە بەرىك شەشىم قابىلداعاندىعىن ودان ارى ايعاقتاي تۇسەدى.
مىنە وسىنداي كەلىسىم ارقىلى جوڭعارلاردىڭ اراسىندا ءالى دە بەدەلى بولعان ءامىرسانانى قولداي وتىرا كورەگەن ساياساتكەر ابىلاي سۇلتان ونى سونىمەن قاتار قىتايمەن ەكى اراداعى قورعان رەتىندە پايدالانباق بولعاندىعى بەلگىلى. وسىلارمەن بىرگە ءامىرسانانى قىتايدىڭ ۇستاپ بەرۋ تۋرالى تالابىن كەز -كەلگەن ۋاقىتتا ورىنداۋىمەن قىتاي ىقپالىندا كەتىپ قالعان قازاقتاردىڭ تاريحي جەرلەرىن قاراتۋ دا ابىلايدىڭ جوسپارىندا بولدى. «ۋاقىت وتە كەلە جاعداي وزگەرىپ، قىتاي اسكەر باسىلارى جاۋلارى تاراپىنان ۇنەمى سوققىعا ۇشىراي وتىرا جوڭعارلار جەرىنەن شابۋىل جاساۋعا ءماجبۇر بولدى. مىنە وسىلاي اتالعان جورىق تا ساتسىزدىكپەن اياق¬تالدى» [6.74-75]. ياعني، سول مەرزىمدەگى تاريحي دەرەكتەردەن ايقىندالا تۇسەتىنىندەي ءامىر¬¬سانا مەن ابىلايدىڭ بىرىككەن قولدارى كۇشى باسىم قىتاي اسكەرلەرىنە ويداعىداي سوققى بەرگەن. «الايدا قىتاي اسكەر باسى فۋدە كوپساندى اتتى اسكەرمەن ولاردىڭ ارتىنان ەرە وتىرا، حان (ابىلاي حان،-ع.ق.) مەن سۇلتاندارعا كىمدە-كىم ساتقىن امىرساناعا پانا بەرەتىن بولسا يمپەريانىڭ جاۋىنا اينالاتىندىعىن جاريالاپ، جوڭعاريا سياقتى قارۋدىڭ كۇشىمەن جازالاناتىندىعىن ەسكەرتتى» [6.77-78]. وسىعان وراي «ءامىر¬سانانىڭ ابىلاي سۇلتاننىڭ كوشى وڭىرىندە تىعىلىپ جۇرگەنىن بىلگەن وترياد (قىتاي وتريادى،-ع.ق.) ورتا جۇزگە بەت الدى»[5.296].
Cونىمەن بىرگە ابىلاي سۇلتاننىڭ رەسەيمەن اراداعى قاتىناسىن ەسكەرگەن قىتاي ۇكىمەتى رەسەيمەن تىنىش جاعدايدى دا ساقتاعىسى كەلدى. سوندىقتان دا «... 1756 جىلدىڭ سوڭىندا پەكيننەن پەتەربۋرگكە ...ءامىرسانا قازاقتارعا قاشقان ساتقىن ەكەندىگى، سوڭعىلارىنا (قازاقتارعا،-ع.ق.) ونى جانە جاقتاستارىن ۇستاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن اسكەر اتتاندىرىلعانى تۋرالى حابار بەرىلگەن حات جىبەرىلدى» [9.301].
ودان ارعى تاريحي وقيعالار كورسەتكەنىندەي: «...اياگوز اۋدانىندا قازاقتاردىڭ قىتايلارمەن سوڭعى شايقاسى ءوتتى. تامىزعا قاراي قىتايلار سەمەي بەكىنىسى اۋدانىندا ەرتىسكە دەيىن جەتتى. قازاق بيلەۋشىلەرى جوڭعاريانى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كۇرەستىڭ كەلەشەگىنىڭ جوق ەكەن¬دىگىن تۇسىنە باستادى. ابىلاي، ابىلپەيىز سۇل¬تان¬دار مەن قوجابەرگەن باتىر قىتايلارمەن كەلىس¬سوز جۇرگىزىپ، وزدەرىنىڭ جەڭىلگەنىن مويىندادى، تسين يمپەرياسىمەن ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىستاردى جولعا قويۋعا تىلەك ءبىلدىردى. قى¬تاي اسكەري باسشىلىعى ابىلايعا پەكينگە ەلشى¬لىك جىبەرۋدى ۇسىندى، وعان سۇلتان كەلىستى جانە 1757 جىلدىڭ قىركۇيە¬گىندە حان¬جىگەر مەن ءومىر¬تاي باستاعان ەلشىلىك جىبەردى. يمپەراتوردىڭ قابىلداۋى كەزىندە قازاق ەلشى¬لەرى، ءبىر جاعىنان، وزدەرىنىڭ 1756-57 جىلدارداعى قىتايعا قارسى قيمىلدارىن قاتەلىك جانە ءامىرسانانىڭ ارامدىعى دەپ ءتۇسىندىردى، ەكىنشى جاعىنان، تارباعاتايدى وزدەرىنىڭ زاڭدى قونىستارى دەپ جاريالاپ، ونى قازاقتارعا بەرۋدى تالاپ ەتتى.
... قازاقستاننىڭ قىتايمەن بۇدان كەيىنگى قاتىناستارى نەگىزگى ەكى ماسەلەگە بايلانىستى بولدى. ءبىرىنشىسى جانە ەڭ ماڭىزدىسى جەر ماسە¬لەسى ەدى. قازاقتار جايىلىمداردى، اسىرەسە ەر¬تىس پەن ىلە اڭعارىنداعى جانە تارباعاتايداعى باي جەرلەردى قايتارىپ الۋعا ۇمتىلدى. ال تسيندەر بۇرىن جوڭعارياعا قاراعان بارلىق جەرگە دامەلەندى» [2.250,251].
قازاق ەلشىلەرىمەن بولعان وسى كەزدەسۋدە قىتاي اكىمشىلىگى ابىلاي حانعا حات جولداپ، وندا: »ابىلاي، سەندەر شالعايدا جاتقان بوتەن ەلسىڭ¬دەر. ەگەر سەندەرگە موڭعولعا جاساعانداي ىشكى جاساق ءتارتىبىن قولدانساق، قىسىم كورىپ قالاسىڭدار. دەمەك، بۇرىنعى سالت-جۇيەلە-رىڭدە بولا بەرىڭدەر ... ەلشى جىبەرىپ، پاتشاعا سالەم بەرىپ تۇرساڭدار، راقىم كورەسىڭدەر.
ال، سەنىڭ ەلشىڭ بىزگە جەتكىزگەن : «تارباعاتاي تەگىن¬دە ءبىزدىڭ بايىرعى جايلاۋىمىز ەدى، سول جەر¬دى پاتشا بىزگە بەرسە» دەگەن سوزگە كەلسەك، بۇل جەرلەر جاڭا عانا تىنىشتاندىرىل¬عان. ءالى يەن جاتقان ءوڭىر.
پاتشا، ءاسىلى، ول جەردى سەندەرگە قيىپ بەرە سالۋشى ەدى، بىراق سەندەر بىزگە ەڭبەك سىڭىرگەن جوقسىڭدار، ەبىن تاۋىپ ەل بولىپ العانسىڭدار. سوندىقتان ، ول جەرلەردى سەندەرگە سيعا بەرە سالۋ مەملەكەتتىڭ تارتىبىنە قيعاش كەلەدى.
سەندەر ەگەر، بۇرىن ايتقانداي، ءامىرسانانى تۇت¬قىنداپ اكەلىپ بەرەتىن بولساڭدار، وندا ول جەر¬لەردى جارىلقاپ بەرۋگە بولادى»، - [17] دەگەن تالاپ قويىلدى.
تاريحي دەرەكتەر مەن مۇراعات قۇجاتتارىنان ايقىندالا تۇسەتىنىندەي، وسى مەرزىمدەگى قازاق ەلى مەن تسين يمپەرياسى اراسىنداعى الداعى ىسكە اسىرىلاتىن قاتىناستىڭ بارلىعى دا ابىلايدىڭ ءامىرسانانى قىتايعا ۇستاپ بەرۋ ىسىمەن بايلانىستىرىلدى. قىتاي ۇكىمەتى بۇل تالاپقا ەرەكشە ماڭىز بەرىپ، قازاق حاندىعىنا ناقتى تالاپتار قويىلىپ، ورىندالمايتىن بولسا اسكەري كۇش كورسەتىلەتىندىگى ايقىندالدى. اتاپ ايت¬قاندا 1757 جىلدى 1 قىر¬كۇيەگىندە تسين يمپەراتورى قازاق حانى ابىلايعا: »ايتۋعا قاراعاندا، بۇلىكشى ء(امىرسانا ) ءبىزدىڭ جەرگە قاشىپ كەلگەن بولسا، دەرەۋ ۇستاپ، تاپسىرامىز دەپسىز، مەن بۇل سوزىڭىزگە كامىل سەنەمىن. ءسىز قازىر مەم¬لەكە¬تىمىزدىڭ مادەنيەتىنە پەيىل بەرىپ، ادالدىقپەن باعىنىشتىلىق ءبىلدىرىپ وتىرسىز. بىراق مىنانى ۇعىنۋىڭىز لازىم: جوڭعارلار جايلاعان جەرلەردىڭ بارلىعى دا ءبىزدىڭ يەلىگىمىز. ال ءسىز ءوز ەلى¬ڭىزدىڭ توپىراعىن قاپىسىز قورعاڭىز. ءبىزدىڭ يەلىگىمىزگە بەي-بەرەكەت سوقتىعۋشى بولماڭىز،» [18] - دەگەن مالىمدەمە جاساپ، ءوزىنىڭ جوڭعارلاردان بوساعان جەرگە دەگەن ۇم¬تىلىسىن ەسكەرتتى. ال بۇل جوڭعار حاندىعىنىڭ كەزىندە باسىپ العان قازاقتاردىڭ ورتا ءجۇ¬زى رۋلارىنىڭ تاريحي مەكەندەرى - التاي، تارباعاتاي، زايسان كولى، قارا ەرتىس وڭىرلەرىنىڭ قىتايعا كەتەتىندىگىن ءبىلدىردى. ياعني، وسى ارقىلى قازاق جەرىنە بولشەكتەنۋ، حالقىنا ىدىراۋ قاۋپى ءتوندىرىلدى.
ابىلاي ۇنەمى قامقورلىققا الىپ، كومەكتەسىپ كەلگەن، وسى مەرزىمدەگى قازاق-قىتاي قاتىناسىنىڭ شيەلەنىسۋىنە اكەلگەن ءامىرسانا، ونىڭ شىعۋ تەگى، قىتاي يمپەرياسى جانە قازاقتارمەن جۇرگىزگەن ساياساتى تۋرالى شاكارىم قۇداي¬بەردىۇلى تومەن¬دەگى¬دەي دەرەكتەر بەرەدى: »عالدان حان ولگەن سوڭ وزگە اعايىننىڭ بالالارى سول ءسوزدى سىلتاۋ ەتىپ، (حالىق اۋزىنداعى ءمالى¬مەت نەگىزىندەگى شاكارىمنىڭ جازۋىنشا ءامىر¬سانا عالداننىڭ بالاسى ەمەس، ونىڭ اكە¬سى قا¬زاق¬تىڭ ۇلى ءجۇزىنىڭ باتىرى تولەكي دەگەن ءسوز تاراعان، ال ءامىرسانانىڭ شەشەسى قىتايدىڭ ەجين حانىنىڭ قىزى بولعان،-ع.ق.), ءامىرسانا قازاقتىڭ بالاسى دەپ حان قويماي، قالماقتىڭ كوبى وزگەلەرىنە قوسىلىپ، حان قويماعان سوڭ، ءامىر¬سانا ناعاشىسى ەجين حانعا بارىپتى. ەجين حان بۇل جاقتاعى قىتايلاردىڭ باستىقتارىنا -قالماقتى امىرساناعا قاراتىپ بەر دەسە-قىتاي كەلىپ، قالماقتى شاۋىپ، بىت-شىت قىلىپ توزدىرىپ جىبەرگەن سوڭ، ءامىرسانا-ەلىمدى توزدىر دە¬گەنىم جوق، - دەپ قىتايدىڭ اسكەرىمەن جاۋلاسىپ، قاشىپ ابىلايعا كەلەدى. ابىلاي قىتاي كەلىپ قالا ما دەپ، جەر شولا ءۇش مىڭ كىسىمەن بار¬سا، وسى اياكوز وزەنىندە جولىعىپتى. نەعىپ ءجۇرسىڭ دەسە-ءامىرسانا سەندە، سونى بەرمەسەڭ قازاقتى شابامىز،-دەگەن سوڭ، نە قىلارىن بىلە الماي، ءامىرسانانى ءۇش كۇنگە شەيىن تاۋىپ بەرمەك بولىپ، قايتىپ كەلىپ، قىتاي اسكەرى جوق دەسە ءامىرسانا ابىلايعا: - سەن قىتايعا جولىقتىڭ، بىراق مەنى بەرەرىڭدى، ءيا قازاقتى شاپقىزارىڭدى بىلمەي وتىرسىڭ عوي. مەنى قىتايعا بەر، بىراق ەكى ءسوز ايتايىن، اۋەلى مەنى الدىم دەپ حات بەرەسىڭ. سوعان توقسان جاقسى كىسىنىڭ بارماعىن سيالاپ، ءمور ورنىنا باسقىزىپ ال، موردەن تانار، قول سىزىعىنان تانا الماس. ەكىنشى، مەن دە حان بالاسىمىن ... جانە ەجيننىڭ جيەنىمىن عوي، ءوز الدىنا الىپ بارعانشا بايلاماي، كۇزەتىپ بوس الىپ بار دەپ تىلەك قىل دەدى.
ابىلاي ءامىرسانانىڭ ايتقانىن قىلدى دا قىتايعا بەردى. بىلاي شىققان سوڭ، ءۇش كۇن وتپەي، ءامىرسانا ءبىرتۇمان كۇنى قاشىپ كەتىپ جانە ابىلايعا كەلگەن سوڭ، ابىلاي ۇستاپ تۇرا الماي، ورىستىڭ ەكاتەرينا ەكىنشى دەگەن قاتىن پاتشاسىنا جىبەرىپتى. قىتايلار قايتىپ كەلىپ سۇراسا، ابىلاي وزدەرىڭە بەرگەنمىن، دەگەن سوڭ قايتىپ كەتىپتى.
ورىس پاتشاسى امىرساناعا قالعان قالماقتاردى قاراتىپ بەر دەپ، كوپ اسكەر جىبەرگەندە، جولدا امىرساناعا شەشەك شىعىپ ولگەن سوڭ، ورىس اسكەرلەرى قايتىپ كەتىپتى» [19]. بۇل دەرەكتى «وزىنە حاساقتاردان (قازاقتاردان،-ع.ق.) قاۋىپ¬سىزدىك تابا الماعان ءامىرسانا ەرىكسىزدەن وڭ¬تۇستىك ءسىبىردىڭ تاۋىنا كەتىپ، وسىندا ءوزىنىڭ ءومىرىن اياقتاعان»[6.78]، دەگەن سول مەرزىمدەگى ناقتى تاري¬حي مالىمەت دالەلدەي تۇسەدى.
«العاشىندا داۆاتسيدىڭ وداقتاسى جانە دوسى، ودان كەيىن قاس جاۋىنا اينالعان ، الدىمەن ءوز حالقىن ساتىپ، تسين يمپەرياسى جاعىنا وتكەن، ال ودان كەيىنگى ەكى جىل بويى جاۋلاۋشىلارعا قارسى ازاتتتىق سوعىسىن باستاعان، وسى ازاتتىق كۇرەستىڭ تۋىنا اينالعان ادام ءوزىنىڭ از عانا، الايدا تىنىمسىز ءومىرىن (35 جىل عانا ءومىر سۇرگەن) اياقتادى» [9.302].

ياعني، ءوزىنىڭ امىرسانامەن ەكى اراداعى بىرلەس¬كەن قيمىلدارىنا قارسى قازاق جۇرتىنا قىتاي يمپەرياسى تاراپىنان جوعارىدا اتالعانداي اشىق قىسىم كورسەتىلۋىنە وراي حالقىنىڭ بولاشاق تاعدىرىن، جەرىنىڭ تۇگەلدىگىن ساقتاۋدى ويلاعان ابىلاي ورايى كەلگەن قادامعا بارىپ، ءامىرسانانى ۇستاپ بەرۋگە كەلىستى. الايدا بەرگەن سوزىنە ادال ول بۇل ىسكە تىكەلەي ءوزى ارا¬لاس¬پا¬دى دا. قازاق-تسين بيلىگى اراسىنداعى قاتىناستاعى وسىدان كەيىنگى قادامدار مەن قىتايعا جاسالعان قازاق ەلشىلىكتەرى تالاپتارىنىڭ ورىندالۋى ەلىمىزدىڭ ءحVىىى عاسىردىڭ ورتاسىنداعى قىتاي باسقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسىن¬دەگى ورىن العان ابىلايدىڭ ءامىرسانا¬مەن ۋاقىتشا بولسا دا وداقتاستىق قىزمەتىنىڭ وڭدى ورنىن ايقىنداي تۇسەتىندىگى بەلگىلى.
جوعارىداعى ورىن العان وقيعالاردان كەيىن ابىلاي ەلىنە الدىڭعى عاسىرلىق كەزەڭدە سونشاما قاسىرەت اكەلگەن جوڭعارلاردى تولىعىمەن تالقانداۋ ماقساتىندا ولارعا قارسى بىردەن ءساتتى جورىق ۇيىمداستىردى. تاريحي قۇجاتتار بايانداي تۇسەتىنىندەي: «1757 جىلى سۇلتان ابىلاي جانە باتىر قوشقارباي باستاعان ورتا وردانىڭ (ورتا ءجۇزدىڭ،-ع. ق.) قىرعىزدارى التايعا باسىپ كىرىپ، كوپساندى تۇتقىن تولەنگىتتەردى (تولەنگەت- التاي قالماقتارى،- زوبنين ف.) الىپ كەتتى» [20]. بۇل مالىمەت ابىلايدىڭ بەلگىلى ماقساتقا جەتۋدەگى جەكەلەگەن قادامدارعا بارۋ ارقىلى تۇپكى جوسپارى - سىرت¬قى جاۋلارعا دەگەن تولىق جەڭىسكە جەتكەنگە دەيىن¬گى ىمىراسىزدىعىن پاش ەتتى. سونىمەن قا¬تار اتالعان جورىقتاعى تابىس ونىڭ اسكەري كۇ¬شىنىڭ قۋاتتىلىعىن قىتاي يمپەرياسىنا دا كور¬سەتىپ بەردى. مىنە سوندىقتان دا ابىلايدىڭ وسكەري كۇشىن سەزىنىپ، ونى ءوز ىقپالىنان شىعارماۋ ماقساتىندا »بوعدىحان ورتا ءجۇز قازاقتارىنا «جوڭعار جەرلەرىن» بەرمەك بولدى»[11. 211].
وسىدان كەيىنگى بىرنەشە رەت ورىن العان ەلشىلىك ۋاعدالاستىقتاردىڭ ناتيجەسىندە قازاق جۇرتىنا اسا قاجەتتى بولعان قىتايمەن اراداعى قاتىناس، سونىڭ ىشىندە جەر ماسەلەسى ەكى جاقتى كەلىسىمدەر ارقىلى قازاقتار ءۇشىن تيىمدىلىك جاعدايىندا شەشىمىن تاپتى. «ماسەلەن، قازاق ەلشىلىكتەرى 1757 جىلى تارباعاتايعا، 1759 جىلى - ەرتىستىڭ جوعارى اعىسىنداعى جەرلەرگە، 1760 جىلى ىلەنىڭ جوعارى اعىسىنا ءوز قۇقىقتارىنىڭ تانىلۋىنا قول جەتكىزدى. قىتايلار بۇعان كەلىسىپ، قازاقتارعا زاڭدى تۇردە تيەسىلى جەرلەردى جوڭعار كوتەرىلىسشىلەرىنە قار¬سى كۇرەستە كومەك كورسەتۋگە ۋادە بەرگەنى ءۇشىن قايتارىپ بەردى» [2.251. وسىنداي كورەگەن دە باتىل ساياساتىنىڭ ناتيجەسى ارقىلى ابىلايدىڭ ەسىمى بارشا جۇرتىنا ۇران بولىپ تارادى. ءتىپتى ... «قىتايلىقتاردىڭ اراسىنداعى ونىڭ ەسىمىنە دەگەن قۇرمەتتىڭ تەرەڭ كەتكەندىگى سونداي، ونىڭ جەكەلەگەن ۇرپاقتارىنا (ابىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن دە،-ع.ق.) سيلىقتار ءجى¬بەرىپ تۇردى» [21].
قورىتا ايتقاندا «...قىرعىز رىتسارلىعىنىڭ عاسىرى بولىپ تابىلاتىن» [1.124] ءحVىىى عاسىرداعى قازاق حالقىنىڭ اۋىر دا باتىرلىققا تولى تاريحىنداعى ەلىن باسقارىپ، جۇرتىنىڭ اماندىعى مەن تەرريتورياسىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋدا ومىرشەڭ دە باتىل ساياساتتى جۇرگىزىپ، ونىڭ وڭدى قورىتىندىلارىنا جەتكەن ابىلايدىڭ كەمەڭگەر دە زور تۇلعاسى بارشا ۇرپاعىنا ماقتان بولىپ تابىلادى. «حالىقتىڭ ەرىك-جىگەرىنىڭ ءتاستۇيىن بىرلىگى، - دەپ جازدى ن. ءا. نازارباەۆ اتالعان باعىتتا،- ابىلاي حاننىڭ ءبىر باسىندا بەينەلەندى. باتىرلارىمەن تىزە قوسىپ، قاھارماندىقتىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن كورسەتكەن، ءسويتىپ حالىقتىڭ ۇيتقىسى بولعان ابىلاي حاننىڭ ەرلىكتەرى سوناۋ قاتال زاماندا قازاق رۋحىن قايتا تۇلەتۋدىڭ ءبىر التىن دىڭگەگىنە اينالدى» [22].
وسى تۇرعىداعى ەلىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس كەزەڭىنەن ءوزىنىڭ ناقتى ناتيجە¬لى¬لى¬گى¬مەن بەلگىلى ورىن الاتىن ءحVىىى عاسىر ور¬تا¬¬سىن¬داعى قازاق ەلىنىڭ سىرتقى ساياساتتا¬عى كۇشى باسىم تسين يمپەرياسى باسقىنشىلىعىنا قارسى وسىنداي ديپلوماتيالىق، اسكەري ارەكەتى ابىلاي تاراپىنان ىسكە اسىرىلعان وڭدى دا قاجەتتى قيمىل بولعاندىعىن حالقىمىزدىڭ ودان كەيىنگى دامۋ تاريحى دالەلدەي ءتۇستى.
ياعني، ابىلايدىڭ اسا قاھارلى جاۋعا قارسى قازاق باتىرلارىنىڭ باسىن قوسۋى جانە سونىمەن بىرگە امىرسانامەن اراداعى ءوز¬ارا قاجەتتى بىرلەسكەن ارەكەتتىڭ ناتيجە¬سىندە:
- تسين يمپەرياسىنا ەگەردە ۇيىمداسقان، بىرلەسكەن جاعدايدا كوشپەندىلەر كۇشىنىڭ ەسەلەپ ارتىپ، سوعىس قيمىلدارىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋى جانە دە ەلەۋلى تۇرعىدا شىعىن اكە¬لە¬تىندىگى بەلگىلى بولدى، سوندىقتان تسين ارمياسى شابۋىلىن توقتاتىپ، باسىپ العان جەرلەرىن قايتارىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولدى، قازاقتارمەن ودان ارعى جاسالعان قاتىناس¬تىڭ بارلىق ءتۇرى ەلشىلىكتەر ارقىلى شەشىلە باستادى;
- اتالعان مەرزىمدەگى جوڭعار، اسىرەسە قى¬تاي يمپەرياسى تاراپىنان جاسالعان ەلىنىڭ تاۋەل¬سىزدىگى، حالقىنىڭ اماندىعىنا تونگەن قاۋىپتىڭ بەتىن قايتارار كۇش بارلىق جۇرتىنىڭ بىرىگۋىندە ەكەندىگىن اقسۇيەكتەر، باتىرلار، بارشا قازاق قوعامى ۇعىنا ءبىلدى. وسى وقي¬عالاردان كەيىن قازاق قاۋىمىنىڭ ابىلايدىڭ ماڭايىنا توپتاسۋى قارقىندى ءتۇر¬دە ىسكە اسىرىلا باستادى;
- ابىلايدىڭ باتىرلارىنىڭ باسىن قو¬سىپ، سونىمەن بىرگە ءامىرسانانى كومەككە الىپ، بىرنەشە رەت كۇشى باسىم تسين اسكەرلە¬رىنە تويتارىس بەرۋى ەل ىشىندە جانە كورشى حا¬لىقتار، ءتىپتى جاۋلارى تاراپىنان قازاق حان¬دىعىنىڭ قۋاتتىلىعىن، ابىلايدىڭ ەلى تانىعان مەملەكەتتىك قايراتكەر، دارىندى دا ەر¬جۇرەك اسكەري قولباسشى رەتىندەگى ورنىن ايقىندادى;
- ونىڭ وسىنداي بەدەلى قازاق ەلىن قورشاي جاتقان قوس يمپەريا بيلەۋشىلەرى اراسىندا وسە ءتۇستى. ەكى جاق تا (رەسەي، قىتاي) ونى ءوز جاقتارىنا تارتۋعا بارشا شارالاردى قولداندى. نەگىزىنەن ابىلايدىڭ ولارعا قويعان تالاپتارى ورىندالىپ، ونىمەن ۇنەمى ساناسۋلارى قامتاماسىز ەتىلدى;
- ناتيجەسىندە ەكى يمپەريا اراسىنداعى قازاق ەلىندە ابىلاي قايتىس بولعانعا دەيىن حالقىمىزدىڭ بىرلىگى، جەردىڭ تۇتاستىعى، سونىمەن قاتار دالالىق بيلىك جۇيەسى ساقتالىنىپ كەلدى.

http://akikatkaz.kz/?p=88#more-88