ابايدىڭ «سەگىز اياعى»
ابايدىڭ 1880 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جازىلعان ولەڭدەرىنىڭ ىشىندە، ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزدى وزىنە قاراي ەرەكشە بۇرعان ءبىر توپ ولەڭدەرى بار. ول – كوڭىل-كۇي ليريكالارى. بۇل، اقىننىڭ ءوز ويىمەن حالىق مۇڭىن قوسا مۇڭداعان ويشىلدىق، سىرشىلدىق ۇلگىدەگى تەرەڭ تولعاۋلارى.
«ءىشىم ولگەن، سىرتىم ساۋ» دەپ، دەرتتەنە تولعانعان اقىن:
قاجىماس دوس حالىقتا جوق،
اينىماس سەرت قايدا بار؟
الدا كورگەن، ارتتا جوق،
مىسقىل وسەك، ايلا بار، -دەپ، اقىن ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامنان تۇڭىلگەندەي دە بولادى. ءوزىن-ءوزى جۇباتىپ، ۋانىش ەتەر ەشنارسە تاپپاعانداي، اقىن ءوز مۇڭىن ءوزى مۇڭداپ كەتەدى.
مۇڭدانا وتىرىپ ىزالانعان اقىن، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامنىڭ بارلىق كەمشىلىكتەرىن وقۋشىسىنا جايىپ سالادى.
بۇل ولەڭنىڭ ءتۇرى دە وسى شاققا دەيىن اقىن جازىپ كەلگەن ولەڭدەردىڭ ۇلگىسىنەن باسقاشا. شۋماق سەگىز جولدان قايىرىلعاندىقتان – «سەگىز اياق» اتانعان. بۇل – كوپ ويلاردى ايتقان، زامان، قوعام شىندىقتارىن جانە ءوز باسىنىڭ مۇڭدارىن جيناعان ۇلكەن ولەڭ. وزىنەن بۇرىن ەشكىم تاپپاعان، قيىن ۇيقاستى شەبەر تۇرگە اباي ادەيى ارناپ ءان دە شىعارادى.
ولەڭنىڭ مازمۇنى مەن ماقساتىنا ەرەكشە زەر سالعان سەگىز جولدان تۇراتىن شۋماقتا، زامانىنىڭ كەسەلدى، كەساپاتتى جاقتارىن اشكەرەلەيتىن اقىن، سوڭعى ەكى جولدى ءتۇيىندى ويعا قۇرالعان افوريزممەن اياقتايدى.
قاينايدى قانىڭ،
اشيدى جانىڭ
مىنەزدەرىن كورگەندە:
«جىگەرلەن، سىلكىن،
قايراتتان، بەركىن!»- دەپ
ناسيحات بەرگەندە:
ۇياتسىز، ارسىز سالتىنان،
قالعىپ كەتەر ارتىنان،- دەگەن سەگىز جولدا اقىن ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ رەاليستىك اقيقاتى مەن قوعام قايراتكەرى، ۇستاز-اقىننىڭ جان ايعايىنىڭ شىڭعىرعان شىندىعى جاتىر. وركەنيەتتەن ءبولىنىپ ارتتا قالعان مەشەۋ قوعامداعى نادان، قاراڭعى قانداستارىن كورگەن ساناتكەر اقىننىڭ اۋەلى ىزالانا قورلانىپ، «قانى قاينايدى» ارتىنان «جانى اشيدى».
بىرەۋگە ىزالانىپ، قانىڭ قايناعان كەزدەن باستىپ، وعان قايتادان جانىڭ اشىعان ساتكە دەيىن، ادام قانشاما كوڭىل-كۇي، جان سەزىمدەرىن باستان كەشىرەدى دەسەڭشى. قانشا كۇيىنسەڭ دە ءوز قولىڭدى ءوزىڭ شابا المايسىڭ. ويلاناسىڭ.
قانىڭنىڭ قايناۋىنا سەبەپ بىرەۋ. ول – حالقىڭنىڭ ناداندىعى.
ال، جانىڭنىڭ اشۋىنا سەبەپ – مىڭ! حالقىڭنىڭ قاسىرەتتى تاريحىندا، وسى مىڭ سەبەپتىڭ بارلىعىنىڭ ءىزى سايراپ جاتىر. جانىڭ اشيدى. وسىنى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، ساباسىنا تۇسكەن اقىن:
«جىگەرلەن، سىلكىن،
قايراتتان، بەركىن!»- دەپ،
«سىلكىن، جىگەرلەن، قايرات قايدا؟»- دەپ، حالقىن سان عاسىرلىق ۇيقىسىنان وياتىپ، بولاشاقتىڭ جارقىن جولىن نۇسقاماقشى.
بىراق، كومەديالىق-تراگەديا وسى كەزدە باستالادى. ءوزىنىڭ سان-عاسىرلىق مەشەۋلىگىنەن ارىلىپ ويانباعان اقىننىڭ حالقى، سول باياعى «سالتىنان، قالعىپ كەتەر ارتىناننىڭ» كەرى بولىپ، قالعي وتىرىپ، قايتادان ۇيقىعا كەتەدى.
«ويان، قازاق»- دەپ ۇران شاقىرىپ، حالقىن سان عاسىرلىق ۇيقىسىنان وياتپاقشى بولعان، حالقىن سونشالىقتى تەرەڭ سۇيگەن ۇلت زيالىلارىنىڭ ەڭ العاشقى قارلىعاشى – قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباەۆ بولدى. بۇل – تاريحي شىندىق! ايداي انىق، اقيقات دۇنيە!
ومىرىندە رومان، دراما جازباعان اقىننىڭ وسى سەگىز جولدان تۇراتىن ءبىر شۋماق ولەڭى، تۇتاس سيۋجەتكە قۇرىلعان ۇلكەن ءبىر كوركەم شىعارماداي وقۋشىنىڭ كوز الدىنان وتەدى. «سەگىز اياق» ولەڭىندە باس كەيىپكەر – اقىننىڭ ءوزى. ول كەيدە جان-تانىمەن كۇيىنەدى، كەيدە ويشىل، كەيدە مىسقىلشىل، كەيدە مۇڭدانا وتىرىپ وقۋشىسىمەن سىرلاسادى.
ال، كەيدە ىزالى اقىننىڭ كوزىنەن قاندى جاس اعىپ تۇرعانداي.
«قاينايدى قانىڭ، اشيدى جانىڭ»- دەپ باستالاتىن «سەگىز اياقتاعى» ءبىر شۋماقتا، اقىن تۋعان حالقى مەن ول ءومىر سۇرگەن قوعامنىڭ قانى سورعالاعان اقيقاتقا تولى شىندىق بەينەسىن سەگىز-اق جولعا سيعىزىپ تۇر. بۇل – اقىندىق دارىن ۇلىلىعىنىڭ تاعى دا ءبىر ايعاعىنداي.
وسى «سەگىز اياقتا» اقىن ەلدەن بىرلىك كەتكەنىن، ەل ىرگەسى توزىپ بارا جاتقانىن اشكەرەلەي كەلىپ، وسى جامانشىلىقتىڭ سەبەبىن دە ايتادى.
...تاماعى توقتىق،
جۇمىسى جوقتىق،
ازدىرار ادام بالاسىن،- دەپ جەكە ادام ءۇشىن دە، قوعام ءۇشىن دە، حالىق ءۇشىن دە ەڭ قادىرلى، قاجەتتى ءىس – ەڭبەك ەكەنىن ايتادى.
وسىدان كەيىنگى جازىلار ولەڭدەرىندە دە اباي، بۇرىنعى قازاق اقىندارى ايتپاعان ەڭبەك تاقىرىبىن ءسوز ەتەدى.
«سەگىز اياقتىڭ» ىشىندە اباي، ءار جەردە ءوز كۇيىگىن قوسىپ تا وتىرادى.
جارتاسقا باردىم
كۇندە ايعاي سالدىم،
ودان دا شىقتى جاڭعىرىق،- دەگەن اقىن:
باياعى جارتاس ءبىر جارتاس،
قاڭق ەتەر تۇكتى بايقاماس،- دەپ، كوپ ورتاسىنداعى ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن، ايتقان ناسيحات-كەڭەستى قابىلداماعان حالقىنىڭ ناداندىعىن شاعىنادى.
...اۋىرماي ءتانىم،
اۋىردى جانىم
قاڭعىرتتى، قىستى باسىمدى، -دەپ، ءوز ىشىندەگى وي تولقىنى، جەكە باستىڭ ۋايىمشىل سىرى ەمەس، «ماقسۇت – الىس، ءومىر – شاق» دەگەن اباي، حالىق ءۇشىن مۇڭلى وي تۇمانىنا باتقان قايعىلى كۇيىن،
...نە ول ەمەس، بۇل ەمەس،
مەنىڭ دە كۇنىم كۇن ەمەس،- دەي وتىرىپ،
...بولماسقا بولىپ قارا تەر،
قورلىقپەن وتكەن قۋ ءومىر،- دەگەن اقىن، تارتىسپەن وتكەن قايعىلى ءومىرىنىڭ ماعىناسىز قورىتىندىسىن شىعارعانداي بولادى.
اقىن ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتاسىنداعى جەكە ءوز باسىنان كەشكەن جالعىزدىقتى ايتقان:
...مولاسىنداي باقسىنىڭ
جالعىز قالدىم - تاپ شىنىم!- دەگەن جولداردا تەرەڭ شىندىق بار.
يا، بۇل كەزدە ايتقانعا كونبەي، تەرىس جايىلاتىن قاراڭعى دا، نادان، قور ەلدە تۋىپ، ايتقانىنا ءتۇسىنىپ، وي بولىسەر ەشكىمى جوق، جالعىزدىقتىڭ ۋىن ءىشىپ، حالقىنا ۇلگىلى تاربيە، ءبىلىم ءنارىن سەبەم دەپ، وي ازابىمەن عۇمىر كەشكەن دانىشپان-ۇستاز، حاكىم ابايدىڭ، بويىنداعى كوپتەگەن ەرتە تۇركىلىك، شاماندىق بەلگىلەرىنە قاراپ، بۇلار مۇسىلمان ەمەس دەپ، مۇسىلماندارعا قوسپاي، بولەك جەرلەنگەن باقسىنىڭ مولاسىنداي بولىپ، جالعىز قالعانى دا اقيقات بولاتىن.
ويلانا قاراپ، زەردەلەي وقىعان وقۋشىسىنا
...ءومىردىڭ ءورىن تاۋىسىپ،
بىلىمسىزبەن الىسىپ...
..............................
...كەلدىك تالاي جەرگە ەندى،
كىرۋگە قالدىق كورگە ەندى،- دەپ، 1890 جىلداردا جازىلعان اباي ولەڭدەرىندە تورىعۋ باسىم. ۇلى اقىندى قامىقتىرعان ونىڭ زامانى مەن قاراڭعى نادان حالقى بولاتىن.
مەنسىنبەۋشى ەم ناداندى،
اقىلسىز دەپ قور تۇتىپ.
تۇزەتپەك ەدىم زاماندى،
ءوزىمدى تىم-اق زور تۇتىپ.
تاپپادىم كومەك وزىمە،
كوپ نادانمەن الىسىپ.
كونبەدى ەشكىم سوزىمە،
ادەتىنە قارىسىپ،- دەگەن اباي، ءوزىنىڭ بۇكىل ەتكەن ەڭبەك، كەشكەن عۇمىرىن، «ءومىر-زاياعا» بالاپ، كەلەر كۇننەن جاقسى ءۇمىت كۇتپەگەندەي.
قوعام تىرشىلىگىندەگى جامانشىلىقتى اقىلمەن، ۇلگىلى تاربيەگە شاقىرعان ۇگىت-ناسيحاتپەن تۇزەۋگە بولادى دەپ، تارتىسقا كىرىسەتىن، كەيىن ول ويلارى مەن ارماندى ماقساتتارىنا قانشا ەڭبەك ەتسە دە جەتپەيتىنىنە كوزى جەتكەن سوڭ، ءتۇڭىلۋ ارالاس ۋايىم، ۇمىتسىزدىككە ءبىر اباي ەمەس، ابايعا ۇقساعان ادامزات تاريحىنداعى دانىشپان وي-الىپتارىنىڭ ءبارى دە دەرلىك بارعان.
مىنە، وسىنداي وي-الىپتارى، وزدەرى سول زاماندى جان-تانىمەن جەك كورىپ، اشكەرەلەي وتىرىپ، تاريحي شىندىق اقيقاتتى جانە سول زامانداعى جەكسۇرىن كەرتارتپا نادانداردىڭ ءبارىن قاتارىنان ءتىزىپ تاڭبالاپ بەرىپ وتىرادى. اقىننىڭ ارماندى، مۇڭدى ويلارىنىڭ ءوزى دە تۋعان حالقى مەن الگى جەكسۇرىن «دالا پارازيتتەرى» تۋرالى بولسا دا، ول سولار ارقىلى ولار ءومىر سۇرگەن قوعام مەن زامان تۋرالى قىمبات تا، باعالى تاريحي دەرەك قالدىردى. جانىن جەي وتىرىپ جازعان اقىن ەڭبەگىنىڭ ۇرپاق الدىنداعى تاريحي قۇندىلىعى دا وسىندا شىعار.
نۇرعالي ماحان
Abai.kz
