قىتايدىڭ تاريحي جازبالارىندا رەسەي پاتشالىعى «شارروسسيا» اتالعان ەكەن. ءبىر كەزدەگى شارروسيانىڭ اسكەري قيمىلدارى تۋرالى قىتاي جىلناماشىلارى تاسقا تاڭبالاعان سوزدەرىندە: «شارروسسيا ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ شىعىسىنا كوپتەگەن اسكەري بەكىنىستەر تۇرعىزىپ، ولاردى تاس جولدارمەن تۇتاستىردى. 1854 جىلى سەميپالاتينسكدەن قۇربان الماتىعا  دەيىن سوزىلاتىن جاڭا سيبيريا قامال لينياسىن سالىپ، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇلان-بايتاق تەرريتورياسىن باسىپ الدى. ەكىنشى اپيىن سوعىسى تۇسىندا، شارروسسيا قۇربان الماتىنى تىرەك ەتە وتىرىپ، شاپقىنشىلىعىن كۇشەيتىپ، ەلىمىزدىڭ ىستىقكول ماڭايىنداعى جانە شۋ وزەنى الابىنداعى بارلىق جەرلەرىن دەرلىك زورلىقپەن وزىنە قاراتتى…» دەپ جازاتىن كورىنەدى.

وسىنداعى بالقاش، شۋ، ىستىقكول – قازاق پەن قىرعىز جەرىندەگى وزەندەر مەن كولدەر. «قۇربان الماتى» دەگەندەرى – الماتى قالاسى. ايتسە دە اتالعان كولدەر مەن وزەندەردى جانە سول ماڭايداعى جەرلەردى قىتاي تاريحشىلارى بۇگىنگى ۇرپاعىنا تاڭ داۋىرىندە، ياعني وسىدان 1300 جىل بۇرىن سىزعان كارتالارى بويىنشا، «حانزۋ حالقى جايلاعان ەلدى مەكەندەر» دەپ، تۇسىندىرۋدەن تانباي كەلەدى.

ەگەر تاريحقا تەرەڭدەپ بارار بولساق، قىتاي پاتشالارىنىڭ مودە قاعانعا، قاعاننىڭ بالاسىنا، نەمەرەسىنە جازعان حاتتارىنا جۇگىنۋگە تۋرا كەلەدى. سول ءۇشبۋ حاتتاردا قىتاي بيلەۋشىلەرى مايىسىپ وتىرىپ:  «ۇلى قورعاننىڭ» ءىشى ماعان قاراستى، سىرتىنداعى ساداق اسىنعان حالىقتار سەنىڭ قول استىڭداعى جۇرت. ەكى ۇلى مەملەكەت بەيبىت ءومىر سۇرەيىك» دەپ ساۋعا سۇرايدى.

تاريحشى، ادەبيەتشى الىمعازى اقساقال بىردە ماعان «قىتاي قورعانى» سوعىلار الدىنداعى مىڭ جىلدىقتى ەسەپتەسەك، سولتۇستىك قىتاي، گانسۋدان ارى قاراي شان شي، حى نان، حى بەي، دۋڭ بەي دەپ جۇرگەندەرى تۇكىلەردىڭ، ءمانجۋرلاردىڭ جەرى» دەگەندى ايتىپ بەرىپ ەدى.

كوردىڭىز بە، تاريح-قاريانى سويلەتىپ قويىپ، جەر جاعدايىنا كوشسەك، ءبىز بۇگىنگى جۇڭگولىقتاردى ءجۇنجىتىپ جىبەرۋىمىز مۇمكىن. سوندىقتان قازاق ءوز جەرىنە، قىتاي ءوز جەرىنە يە بولىپ، تىنىش قانا وتىرعانى دۇرىس. ايتسە دە ءوز باسىم قازاق تاريحشىلارىنىڭ بۇگىنگى قازاقستان جەرىنىڭ اۋقىمىمەن شەكتەلىپ قالماي،  عۇندار مەن كوك تۇرىكتەر داۋىرىندەگى، ولاردان كەيىنگى كەزەڭدەردە اتا-بابامىز قونىستانعان ولكەلەردىڭ وتكەنى تۋرالى ۇنەمى ىزدەنىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەنىن قالار ەدىم. ويتكەنى جەرگە قاتىستى شەتىن ماسەلە قاي ۋاقىتتا بولماسىن شيرىعىپ شىعا كەلۋى ىقتيمال. الايدا ءبىز قحر-مەن، رف-مەن، وزبەكستانمەن، قىرعىزستانمەن ارادا بەكىگەن شەكاراعا شۇكىرلىك ەتۋىمىز كەرەك. بۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبەمىز، باسقانى قويىپ، باتىس ەلدەرىنىڭ ىشىندە شەشىمىن تاپپاعان 19 داۋلى ايماق بار ەكەن. الگىندەي داۋلى ايماقتاردىڭ سانى تاياۋ شىعىستا – 12, لاتىن امەريكاسىندا – 8. بۇل – امەريكاندىق زەرتتەۋشى دەنيەل پايپستىڭ دەرەگى. ال رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ شەكارالىق شەگىندە جانە بىزدەن باسقا كورشىلەرىمەن اراسىندا «الا باعانا» تارتىلىپ انىقتالماعان جەرلەر ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپپاي كەلەدى.

شارروسيا (پاتشالىق رەسەي) مەن تسين وكىمەتىنىڭ اراسىنداعى 1860 جىلعى پەكين، 1864 جىلعى شاۋەشەك، 1881 جىلعى پەتەربۋرگ كەلىسىمدەرى بويىنشا تۇزىلگەن شەكارالىق كەلىسىم-شارتتاردىڭ اقىرىندا قازاق ءوزىنىڭ شىعىسىنداعى ۇلكەن ايماقتان ايرىلىپ قالدى، بىراق، قازىرگى اۋماعىنىڭ سۇلباسى قالىپتاستى. وسى اۋماققا قول جەتكىزۋدىڭ ءوزى 1990 جىلدارى وڭايعا تۇسكەن جوق. سول كەزدە عوي الگى، سابەتقازى اقاتاي اقساقالدىڭ: «نازارباەۆتىڭ ءبىر ءىسى بار قولىندا ولگىم كەلەدى، ءبىر ءىسى بار جولىندا ولگىم كەلەدى»، – دەپ جۇرگەنى. جولىندا ولمەسەكتە، پرەزيدەنتتىك تاريحي ميسسياسى دەپ اتاۋعا لايىق نازارباەۆتىڭ ۇلكەن ەڭبەگى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋگە بەل شەشپەي كىرسكەنى.

قىتاي سياقتى رەسەي تاريحشىلارى دا ارەدىك قازاق جەرىنە كوز الارتىپ قويادى. «قازاقتا بەس وبلىسىمىز قالىپ كەتتى» دەپ ەڭىرەيتىن ەلبۇزارلار ولاردا دا جەتىپ ارتىلادى. ءبىزدىڭ دە «ورىس الىپ قويدى» دەپ، داۋلاسۋعا تۇرارلىق جەرلەرىمىز جەتەدى.

جەر وسپەيدى، تارىلادى. حالىق سانىنىڭ ۇدەمەلەپ ءوسۋى، ونەركاسىپ پەن اۋىلشارۋشىلىعى سالالارىنىڭ وركەندەۋى، ىشەر اس پەن جەيتىن تاماققا سۇرانىستىڭ ارتۋى قاسيەتتى جەردى تارىلتپاي تۇرمايدى. وسى رەتتە الەمدە تەرريتوريالىق كولەمى جاعىنان توعىزىنشى ورىن الاتىن الىپ تا بايتاق جەرىمىزدە ءبىزدىڭ تارىقپاي ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىگىمىز بار شىعار دەپ ويلايمىن. بۇنى نەگە ويلاپ وتىر دەيسىز عوي پاقىرىڭىز. مىناۋ بەتى جامان ىندەتتەن سوڭ دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسىندا كەزەكتى داعدارىس، سودان كەيىن ساپالانۋ ۇدەرىسى باستالادى دەگەن بولجامدار بار. ءبىز ءۇشىن سول ساپالانۋ ۇدەرىسىنە جەتۋ مۇمكىندىگى ۇلى دالامىزدىڭ كەڭ بايتاق قۇشاعىندا جاتىر ەمەس پە؟..

داۋرەن قۋات

Abai.kz