- نۇرالى سۇلتانۇلى، بۇگىندە الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيە وزگەرىپ، بارلىق باعىتتاردا باسەكەلەستىك كۇشەيۋدە. بۇل قازاقستان عىلىمى سالالارىنا دا ءتان. ونىڭ ۇستىنە يننوۆاتسيالىق يندۋستريالاندىرۋدى بارىنشا دامىتۋ مىندەتى الدىمىزعا قويىلىپ وتىر. اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزي­دەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ "نۇر وتان" حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ كە­زەكتەن تىس ءحىى سەزىندە جاساعان "قازاق­ستان­نىڭ يندۋستريالىق-تەحنولوگيالىق دامۋى - ءبىزدىڭ ورتاق بولاشاعىمىز ءۇشىن" اتتى بايانداماسىندا: "2010 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان باستاپ "قازاقستان-2030" ستراتەگياسىنىڭ اياسىندا ءبىز يندۋس­تريالىق-يننوۆاتسيالىق جەدەل دامۋ بەسجىلدىعىن باستايمىز. ءبىز الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە وتكەن عا­سىردىڭ باسىندا بولعان يندۋستريالاندىرۋ تۋرالى ەمەس، يننوۆاتسيالىق يندۋستريالان­دى­رۋ تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ يندۋس­تريا­لاندىرۋ الەمدىك ەكونوميكانىڭ قازىرگى دامۋ عۇرپىنا سايكەس بولۋى ءتيىس" دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ەگەر بىزدەر "الەمدىك ەكو­نوميكانىڭ قازىرگى دامۋ ءتارتىبى قانداي؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيتىن بولساق، كوپتەگەن بەلگىلەر مەن كورىنىستەردىڭ ىشىندە قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا عىلىم مەن زەرتتەۋلەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ قاجەتتىلىگىن ايقىن اڭعارعان بولار ەدىك.

- نۇرالى سۇلتانۇلى، بۇگىندە الەمدىك ەكونوميكالىق جۇيە وزگەرىپ، بارلىق باعىتتاردا باسەكەلەستىك كۇشەيۋدە. بۇل قازاقستان عىلىمى سالالارىنا دا ءتان. ونىڭ ۇستىنە يننوۆاتسيالىق يندۋستريالاندىرۋدى بارىنشا دامىتۋ مىندەتى الدىمىزعا قويىلىپ وتىر. اڭگىمەنى وسىدان باستاساق.

- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزي­دەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ "نۇر وتان" حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ كە­زەكتەن تىس ءحىى سەزىندە جاساعان "قازاق­ستان­نىڭ يندۋستريالىق-تەحنولوگيالىق دامۋى - ءبىزدىڭ ورتاق بولاشاعىمىز ءۇشىن" اتتى بايانداماسىندا: "2010 جىلدىڭ ءبىرىنشى قاڭتارىنان باستاپ "قازاقستان-2030" ستراتەگياسىنىڭ اياسىندا ءبىز يندۋس­تريالىق-يننوۆاتسيالىق جەدەل دامۋ بەسجىلدىعىن باستايمىز. ءبىز الەمنىڭ بارلىق مەملەكەتتەرىندە وتكەن عا­سىردىڭ باسىندا بولعان يندۋستريالاندىرۋ تۋرالى ەمەس، يننوۆاتسيالىق يندۋستريالان­دى­رۋ تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ يندۋس­تريا­لاندىرۋ الەمدىك ەكونوميكانىڭ قازىرگى دامۋ عۇرپىنا سايكەس بولۋى ءتيىس" دەپ اتاپ كورسەتكەن بولاتىن. ەگەر بىزدەر "الەمدىك ەكو­نوميكانىڭ قازىرگى دامۋ ءتارتىبى قانداي؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيتىن بولساق، كوپتەگەن بەلگىلەر مەن كورىنىستەردىڭ ىشىندە قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالالارىندا عىلىم مەن زەرتتەۋلەردىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ قاجەتتىلىگىن ايقىن اڭعارعان بولار ەدىك.

قازاقستاندا داعدارىسقا قارسى قولدا­نى­لا­تىن ەڭ ءتيىمدى شارا التىنشى تەحنو­لو­گيا­لىق تارتىپكە ەل ەكونوميكاسىنىڭ سەرپىندى سەكىرۋىن جەدەل دايارلاۋ بولۋى ءتيىس. التىن­شى ءتارتىپتىڭ بەلگىلەرى الدىڭعى قاتارلى ەل­دەردە سوڭعى 10 جىل ىشىندە پايدا بولا باس­تادى. بۇل - ەڭ الدىمەن، دامىعان ەلدەردە ونداعان ميللياردتاعان دوللار قاراجات بولىنەتىن نانوتەحنولوگيانىڭ جەدەلدەتىپ دامۋى. ول ماتەريالداردىڭ بارىنشا ءتيىمدى بۋىنىن قۇرۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەرگە عانا ەمەس، ءومىردىڭ جانە ادامزات قىزمەتىنىڭ كوپتەگەن سالالارىندا تۇتاس بىرقاتار تۇبە­گەي­لى جاڭا پروبلەمالاردى شەشۋگە دە جول اشادى. بۇلار - سۋ ەنەرگياسىنىڭ جانە ەكىنشى بۋىن - بيووتىن سياقتى بالامالى ەنەرگيانىڭ جاڭا تۇرلەرىن ازىرلەۋ جانە جاڭعىرتىلمالى ەنەرگيا كوزدەرىن يگەرۋگە دەگەن نازاردىڭ بىردەن كۇشەيۋىن بىلدىرەدى.

ءدال وسى التىنشى ءتارتىپتىڭ تەحنولوگيا­لارىن يگەرۋ ءۇشىن ۇكىمەتتىك ورتا دا، تەح­نو­لوگياسى دامىعان ەلدەردەگى ءىرى كورپورا­تسيا­لار دا باعدارلانعان. ولار ءپرينتسيپتى جاڭا تەح­نولوگيالاردى يگەرۋگە ارنالعان ءىرى رە­سۋرستاردىڭ ءبولىنۋىن الەمدىك رىنوكتاعى وسى ەلدەردىڭ ونىمدەرى جوعارى باسەكەلەس­تىك­تى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىنە نە­گىزدەپ، ەكونوميكالىق جانە وزگە دە داع­دارىستاردى جەڭۋگە كومەكتەسەدى. قازاق­ستان­دا، ارينە، داعدارىسقا قارسى قولدانىلاتىن ەڭ ءتيىمدى شارا 6-شى تەحنولوگيالىق تارتىپكە ەل ەكونوميكاسىنىڭ سەرپىندى سەكىرۋىن جەدەلدەتىپ دايارلاۋ بولۋى ءتيىس...

- ءسوزىڭىزدى بولەيىن، وقىرمانعا ۇعى­نىقتى بولۋى ءۇشىن التىنشى تەحنولوگيالىق تارتىپكە دەيىنگى تارتىپتەرگە قىسقاشا تۇسىنىك بەرىپ وتكەن ءجون سەكىلدى.

- العاشقى تەحنولوگيالىق ءتارتىپ - ءXVىىى عاسىردىڭ اياعىندا ءXىX عاسىردىڭ باسىندا انگلياداعى وندىرىستىك توڭكەرىسكە بايلانىستى بولدى. ءXىX عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى ەكىنشى تەحنولوگيالىق ءتارتىپ قا­لىپتاستى، بۇل كەزەڭگە ماشينە ءوندىرىسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ماشينەلەر ارقىلى ءما­شي­نە­لەر ءوندىرىسىنىڭ قارقىندى دامۋى ءتان. ءۇشىنشى تەحنولوگيالىق ءتارتىپ - ءXىX عا­سىردىڭ 50-60-شى جىلدارىندا قالىپتاستى جانە ول ەلەكتر قوزعالتقىشتارىن پايدا­لانۋ­مەن جانە ەلەكتر تەحنيكاسىنىڭ پاي­دا­لانىلۋىمەن سيپاتتالادى. ءتورتىنشى تەح­نولوگيالىق ءتارتىپتىڭ وزەگى - ىشكى جانۋ قوزعاعىشى بولدى، ول بازيستىك جاڭالىقتىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.

وتكەن عاسىردىڭ 70-ءشى جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستاپ بەسىنشى تەحنولوگيالىق ءتارتىپ قالىپتاسا باستادى، ونىڭ وزەگى اق­پا­راتتىق-تەلەكوممۋنيكاتسيالىق تەحنو­لو­گيا بولدى. بۇگىنگى كۇنى التىنشى تەحنو­لو­گيالىق ءتارتىپ قالىپتاستىرىلۋدا جانە 2008-2009 جىلدارداعى داعدارىس ولار ءسۇر­لەۋگە اينالدىرعان جولمەن تەحنولوگيالىق كوشباسشىلاردى قۋىپ جەتۋگە ۇمتىلۋدىڭ پاي­داسىز ەكەندىگىنە، كەرىسىنشە ءبىزدىڭ ەكو­نوميكامىزداعى بار 3-ءشى، 4-ءشى جانە 5-ءشى تارتىپتەرمەن بىرگە بىردەن 6-شى تارتىپكە تەح­نولوگيالىق سەكىرىس جاساۋ كەرەكتىگىنە جاۋاپ بەردى. سوندىقتان ءبىز نانوتەح­نو­لو­گيانى، جاڭعىرتىلمالى جانە بالامالى ەنەرگەتيكانى، بيونيكانى، ت.ب. قارقىندى دامىتۋعا ءتيىسپىز.

- وسى باعىتتا ءوزىڭىز باسشىلىق ەتەتىن حولدينگ قانداي جوبالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر؟

- اۆراام لينكولننىڭ سوزىمەن ايتار بولساق، بۇل جەردە ونىڭ ازامات سوعىسى قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان كەزدىڭ وزىندە اقش ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىن قۇرعانىن ەسكە العان ءجون. بىزدەرگە قازىر "جاڭا جانە پايدالى زات­تاردى اشۋ ءۇشىن ادامزات دانىشپان­دى­عى­نا كوممەرتسيالىق مۇددەنىڭ مايىن قۇيۋ" قاجەت.

قازىرگى ۋاقىتتا "پاراسات" ۇلتتىق عى­لى­مي-تەحنيكالىق حولدينگى" اق ەكو­نو­مي­كا­نىڭ ين­نو­ۆاتسيالىق دامۋىنا ايتارلىق­تاي ىقپال ەتە­تىن وتاندىق جانە شەتەلدىك ازىرلە­نىم­دەرگە نەگىزدەلگەن جوبالاردى قالىپ­تاس­تىرۋدا جانە دايارلاۋدا. ول مەملەكەت باسشىسى ن.نازارباەۆتىڭ "نۇر وتان" حدپ-نىڭ كەزەكتەن تىس ءXىى سەزىندە جاريالاعان جەدەلدەتىلگەن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋدىڭ بەسجىلدىق جوسپارىنا نەگىز بولا الادى.

الەمدەگى جاڭعىرتىلمالى ەنەرگەتي­كا­نىڭ التىنشى تەحنولوگيالىق ءتارتىپتى دا­مى­تۋ ءۇشىن ماڭىزدى باعىت بولىپ تابى­لاتىنى بۇگىنگى كۇنى كەڭىنەن مويىندالعان. مىسالى، قازاقستاندا كرەمني سالاسىن - كۇن ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ ءۇشىن جاقسى العىشارت بار. قازىر ەلىمىزدە جوعارى تەحنولوگيالىق وندىرىستەردى دامىتۋعا نەگىز بولىپ تابىلاتىن قاراعاندى قالاسىنداعى ء"Sىlىcىum Kazakhstan" جشس جانە ۇشتوبە قالاسىنداعى "Kaz ءSىlىcon" حك جشس كاسىپ­ورىندارىنداعى ءبىزدىڭ وتاندىق ازىرلەنىم­دەرى­مىز نەگىزىندە قۇرىلعان زاۋىتتاردا مە­تال­لۋرگيا كرەمنيى وندىرىلەدى. جەتكىلىكتى شي­كىزات بازاسى - تازالىعى جوعارى مەتال­لۋر­گيا كرەمنيىنىڭ ءوندىرىسى ءۇشىن 65 ملن. توننا جوعارى ساپالى كۆارتس (99,9 پايىزدان استام) جانە ۇلەسى 97-99,9 پايىز مەتال­لۋر­گيا كرەمنيىنىڭ ءوندىرىسى ءۇشىن جارامدى 267 ملن. توننا كۆارتسيت بار.

قازىر بۇكىل الەم جۇقا ۇلبىرشەكتى كۇن ەلە­مەنتتەرىن (2 ميكرون) ازىرلەۋمەن اينا­لى­سۋدا، ازىرگە ونى الەمدە كرەمنيلى تاباق­شالاردان (200 ميكرون) جاسايدى، ول ءۇلبىر­شەك­كە قاراعاندا 100 ەسە قالىڭ. بۇدان شى­عا­تىن قورىتىندى، قازاقستان جۇقا ءۇلبىر­شەكتى تەحنولوگيالارعا باعدارلانۋى ءتيىس، ول ءبىزدىڭ وسى سالاداعى كوشباسشىلىعىمىزدى قامتاماسىز ەتەدى. تەك وسىنداي ازىرلەنىم­دەردىڭ نەگىزىندە عانا جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەردىڭ الەمدىك رىنوگىنا شىعا الامىز، سوندا عانا قازاقستان دامىعان ەلدەر سەكىلدى جاڭا 6-شى تەحنولوگيالىق ءتارتىپتىڭ الدىڭعى قاتارىنان كورىنۋگە ۇمتىلا الادى.

قازاقستان اۋماعىندا ولاردى كۇن كلاس­تەر­لەرىنە بىرىكتىرىپ، جوعارى جيىلىكتەگى كرەمني الۋدان، نانو دەڭگەيدەگى ماتە­ريال­داردى وڭدەۋدەن باستاپ كۇن قۇرىلعى­لارى­نىڭ دايار جۇيەلەرىن قۇراستىرۋعا دەيىنگى ءبىر ماقساتقا باعىندىرىلعان كۇن ەنەرگيا قۇرىلعىلارىن شىعارۋعا ارنالعان تولىق تەحنولوگيالىق تسيكلدى كاسىپورنىن قۇرۋ ۇسى­نىسى العا تارتىلادى. "اقپاراتتىق تەح­نولوگيالار پاركى" ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىندا تاجىريبەلىك-وندىرىستىك جوعارى تەحنولوگيالىق ءوندىرىستى ورنالاستىرۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدارمەن جاراقتالعان تەحنولوگيالىق الاڭ قۇرۋ وسى ءوندىرىستىڭ اينالاسىندا مىڭنان استام شاعىن كاسىپورىنداردى قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان "دامۋ" قورى ءدال وسى با­عىتتاعى شاعىن كاسىپورىندارعا قاراجات­تى ماقساتتى تۇردە بولگەنى ءجون. بۇل ءۇشىن مەم­لەكەتتىك جەكە ارىپتەستىك نەگىزىندە "الاتاۋ" اقپاراتتىق تەحنولوگيالار پاركى ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىندا قازاق­ستاندا وندىرىلەتىن مەتاللۋرگيالىق كرەم­نيدى ولار ءۇشىن جوعارى تەحنولوگيالىق جابدىقتاردى ساتىپ الا وتىرىپ، "التى تو­عىزدىق" ستاندارتىنا دەيىن جەتكىزۋ بويىنشا فيرما قۇرۋ كەرەك.

مۇنداي ۇلكەن كاسىپورىن ولاردىڭ باعىتتارىنىڭ ارالۋاندىعىنا جانە جۇمىس ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىر عانا كەزەڭىنە ءتان بولۋى ءۇشىن قاجەت. مىسالى، جاپونيادا وسى كلاستەردىڭ ۇدەرىستەرىن 2000-نان استام كاسىپورىن ورىندايدى. ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسى ءبىر تىزبەكتەن ارىعا تاراتىل­مايدى، ياعني ءار كاسىپورىن تەك وزىمەن كورشى كاسىپورىندى جانە تەحنولوگيا ولشەمدەرىن - ونىمدەردى كىمنەن الاتىنىن جانە كىمگە تاپسىراتىنىن عانا بىلەدى. تەك تۇپكىلىكتى ءونىمدى عانا تانىمال فيرمالار (مىسالى، Sharp) شىعارادى، ال وعان (ونىڭ ونىمدەرى­مەن) قىرۋار شاعىن كاسىپورىندار جۇمىس ىستەيدى. ۇقساس قۇرىلىمداردى كۇن ەنەرگەتي­كاسىنىڭ كلاستەرىن قۇرۋ كەزىندە قۇرعان ءجون بولار ەدى. ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى باسقا جوبا شامادان تىس جارىق سۆەتوديودتەرى نە­گىزىندە ەنەرگيا ۇنەمدەۋشى شىراقتاردىڭ وندىرىسىمەن بايلانىستى. نەون شام­دارى­نىڭ وندىرىسىندە بىزدەردىڭ ارتتا قالعانىمىز بەلگىلى جانە وسى رىنوكقا ءوز مەرزىمىندە ەنە المادىق. سۆەتوديودتەر وندىرىسىندە بۇل جولى دا قالىپ قويماۋىمىزدىڭ قامىن ويلاستىرۋىمىز قاجەت.

- نۇرالى سۇلتانۇلى، ەلباسى جەراستى قويناۋلارىنان وندىرىلەتىن سيرەك مەتالداردى پايدالانۋ ارقىلى جاڭا تەحنولوگيالار جاساۋ باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى ەكەنىن ايتقان بولاتىن. وسىعان بايلانىستى قولعا الىنعان جوبالار بار ما؟

- ارينە، بار. ولار ەلباسىنىڭ كومىر­سۋتەك جانە تاۋ-كەن مەتاللۋرگيا سەكتور­لا­رى­نا جانە ولارمەن سەرۆيستىك سالالاردىڭ بايلانىستارىنا ارنالعان جاڭا تەحنولو­گيا­لار رەتىندە ايقىنداعان باسىم باعىتتارى­نىڭ بىرىنە بايلانىستى. بۇل - سيرەك جانە جەر قويناۋىنداعى سيرەك مەتالدار مەن ولاردىڭ نەگىزىندە ونىمدەردى ءوندىرۋدى ۇيىم­داستىرۋدى كوزدەيتىن قازاقستانداعى سيرەك مەتالدار سالاسىن دامىتۋ جوباسى. جوبا­نىڭ وزەكتىلىگى، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ەلى­مىزدە جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلەمەنتتەر ءوز بەتىنشە وندىرىلمەيتىنىندە جانە ۋراندى، ءتۇستى مەتالداردى ءوندىرۋ كەزىندە ىلەسپە ەلەمەنتتەر رەتىندە ءىس جۇزىندە الىنباي­تىندىعىندا بولىپ وتىر. شىن مانىندە وسى ستراتەگيالىق ءونىمدى جەر قويناۋىن پايدالانۋشىلار ەسكەرە بەرمەيدى، ال ولاردىڭ قالدىق قۇراۋشىلارى باقىلاۋسىز قالىپ وتىر جانە كوپ جاعدايلاردا ماقساتقا ساي پايدالانىلمايدى. سونىمەن قاتار، وسى ەلەمەنتتەردىڭ الەمدىك نارىقتاعى قۇنى كوپ جاعدايلاردا وندىرىلەتىن جانە قالدىققا جاتقىزىلاتىن، ياعني شىن مانىندە لاقتىرىلىپ تاستالاتىن نەگىزگى شيكىزاتتىڭ قۇنىنان اسىپ تۇسەدى.

بۇگىندە "پاراسات" ۇلتتىق عىلىمي-تەح­ني­كالىق حولدينگتىڭ عالىمدارى "قاز­اتوم­ونەركاسىپ" كومپانياسىمەن، "قازفوسفات" جانە ەلىمىزدىڭ باسقا دا كاسىپورىندارىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ، جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلەمەنتتەردى جانە ولاردىڭ نەگىزىندە جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەردى الۋ تەح­نولوگيالارىن ازىرلەدى. ۇلتتىق كومپانيا­لار­مەن بىرلەسىپ اتقارعان جۇمىستار ەكى جاققا دا ءتيىمدى مانگە يە بولادى. مىسالى، "قازاتومونەركاسىپ" كومپانياسىنىڭ با­لانسىندا جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلە­مەنت­تەرى مول كەن ورىندارى جانە جەراستىن سىلتىلەندىرۋ قالدىقتارى بار. ال "پاراسات" حولدينگىنىڭ وسى كومپانيانىڭ شارتتارىنا ارنالعان تەحنولوگيالاردى ازىرلەۋ ءمۇم­كىندىكتەرى مول. سونداي-اق "پاراسات" حولدينگى "اقبۇلاق", "قۇندىباي" (قوستاناي وبلىسى), جوعارعى ىرعىز (اقتوبە وبلىسى), "باكەن", "قاراوتكەل" (شىعىس قازاقستان وبلىسى), "جاباعىلى" (وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى), ت.ب. جەر قويناۋىنداعى سيرەك كەن ورىندارىنان، جامبىل سۋپەرفوسفات زاۋى­تىنان جانە ستەپنوگور تاۋ-كەن-حيميا كوم­بيناتىنان جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلە­مەنتتەردى الۋدى جوسپارلاپ وتىر. كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە وسى مەتالداردىڭ ايرىق­شا باقىلاۋدا بولعانى جانە ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق رەسۋرستارىن قۇراعانى جۇرت­شىلىققا ءمالىم.

جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلەمەنتتەر ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن، ايرىقشا ماڭىزدىلىعىن جانە قاجەتتىلىگىن جويعان جوق. ويتكەنى، ولارسىز عارىش، ماشينە جاساۋ، پريبور جا­ساۋ، قارۋ-جاراق جاساۋ، كۇن جانە سۋتەگى ەنەرگەتيكالارى سياقتى جوعارى تەحنو­لو­گيا­لىق سالالار ءومىر سۇرە المايدى. مىسالى، ءىرى جاپوندىق كومپانيالار، اۆتوموبيل شىعارۋشىلار تەك ولاردىڭ بىرەۋىن عانا ءازىر­لەۋگە جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلە­مەنت­تەردىڭ ونداعان اتاۋلارىن جۇمسايدى. قازىرگى ۋاقىتتا الەمدەگى جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلەمەنتتەردى نەگىزگى جەتكىزىپ بەرۋشى قحر-دا اۆتوموبيل يندۋسترياسىن دامىتۋعا باي­لا­نىستى ولار وسى مەتالداردى باسقا ەل­دەر­گە جەتكىزىپ بەرۋدى ازايتۋدا. وسىعان باي­لانىستى جانە ءتارتىپ بويىنشا بىرەگەي قا­سيەتتەرى بار، جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلە­مەنتتەردى قامتيتىن بۇيىمداردىڭ جوعارى تەحنولوگيالىق ءوندىرىسىنىڭ ءوسۋى جاعدايىندا الەمدىك اۋقىمدا ونىڭ تاپشىلىعى جىل سايىن وسە تۇسۋدە. ال قازاقستاننىڭ وسى سترا­تەگيالىق شيكىزاتتىڭ ايتارلىقتاي قو­رىنا يە ەكەنىن ەسكەرسەك، جەر قويناۋىن­داعى سيرەك ەلەمەنتتەردىڭ تازا مەتالدارىن جانە قۇيمالارىن ءوندىرۋ مەن الۋدا الەمدە كوشباسشىلىق ورىندى يەلەنۋگە ايقىن العىشارتتارى جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلەمەنتتەر سالاسىن دامىتۋ ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قام­تا­ماسىز ەتۋمەن دە تىكەلەي بايلانىستى.

بۇگىندە جەر قويناۋىنداعى سيرەك كەن ورىندارىنداعى تىكەلەي رۋدالاردان جانە مي­نەرالدى تىڭايتقىشتار ءوندىرىسىنىڭ، ۆولفرام ءوندىرىسىنىڭ قالدىقتارىنان رە­نيدى جانە جەر قويناۋىنداعى سيرەك ەلە­مەنتتەردى الۋعا ەسەپتەلگەن جوبالاردى ءجۇ­زەگە اسىرۋ ازىرلەندى جانە جوسپارلاندى. وسى جوبانىڭ باستى ەرەكشەلىگى، TOYOTA TSUSHO جاپونيالىق جەكە كومپانيا­سىنىڭ ارىپتەستىگىمەن بىرگە ىسكە اسىرىلۋى بولىپ تابىلادى. جاپوندىق كومپانيا تەك رەنيدىڭ جانە باسقا دا سيرەك مەتالداردىڭ جەتكىزىلىپ بەرىلۋىنە عانا ەمەس، ولاردىڭ نە­گىزىندە قازاقستاندا جوعارى تەحنولوگيالىق ونىمدەردىڭ ءوندىرىسىن ۇيىمداستىرۋعا قىزى­عۋشىلىق تانىتىپ وتىر. سونىمەن بىرگە، مەملەكەتتىك جەكە ارىپتەستىك نەگىزىندە "تال­دىقۇدىق", "ساران" جانە "دۋب" ۋچاسكە­لە­رىندە كومىر پلاستتارىنىڭ مەتانىن ءوندىرۋ بويىنشا جوبا دايىندالدى. ونى وتاندىق جانە شەتەلدىك تەحنولوگيالار نەگىزىندە "Temco Energy Group" جەكە كومپانياسى مەن "سارىارقا" الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسياسى بىرلەسە وتىرىپ ىسكە اسىردى. "Temco Energy Group" كومپانياسىنىڭ قاراعاندىداعى ءۇش تريلليون تەكشە مەتر گازدان ەڭ بولماعاندا جىلىنا العان ءبىر-ەكى ميلليارد تەكشە مەتر مەتاندى ايماقتى، ونىڭ ىشىندە استانانى ارزان گازبەن قام­تاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. سونىمەن قاتار، قاراعاندى ايماعىنداعى كومىر شاح­تا­لارىندا دەگازاتسيا تەحنولوگيالارىن تا­راتۋ جانە حيميا ونەركاسىبىن دامىتۋ ءۇشىن شيكىزات رەتىندە ەتان وندىرۋگە مۇمكىندىك جاسايدى.

"پاراسات" ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق حولدينگىنىڭ تاعى ءبىر ماڭىزدى جوباسى - فەرروسيليكواليۋميني جانە "قازاقستان" قورىتپاسىن الۋدىڭ تەحنولوگيالىق كەشە­نىن قۇرۋ بولىپ تابىلادى. فەرروسيليتسيدى جانە ءاليۋمينيدى پايدالانۋدى الماستىرۋ ءۇشىن قۇرامىندا فەرروسيليكواليۋميني بار كرەمنيدىڭ، ءاليۋمينيدىڭ جانە تەمىردىڭ جاڭا كەشەندى قورىتپاسى ازىرلەندى. بۇل رەتتە فەرروسيليكواليۋمينيدى قولدانۋ كرەمني مەن ءاليۋمينيدىڭ قالدىقتارىن ازايتۋدى قامتاماسىز ەتەدى. ونىڭ ءازىر­لە­نىمىنە پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ قاتىسقان، ول قورىتپانى الۋ تەحنولوگياسى وتاندىق پاتەنتپەن قورعالعان. بىزدەر وسى كەشەندى" "مينەرالدى شيكىزاتتاردى قايتا وڭدەۋ كە­شەنى" ۇلتتىق ورتالىعىمەن بىرلەسىپ 2010 جىل­عى قاڭتاردا ىسكە قوسۋدى كوزدەپ وتىر­مىز. "پاراسات" ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق حولدينگى 6-شى تەحنولوگيالىق تارتىپتە قازاقستاننىڭ دامۋ جانە "اقپاراتتىق تەح­نولوگيالار پاركى" ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىنا نانوتەحنولوگيالىق كلاستەردى قۇرۋ بازاسىنا نەگىز بولا الاتىن بىرنەشە تەحنولوگيالاردى ازىرلەدى. ءبىزدىڭ عالىمدار قازىردىڭ وزىندە الەمدىك دەڭگەيدەگى عىلىمي جۇمىستاردى ورىنداپ كەلەدى.

- ناقتى مىسالدار كەلتىرۋگە بولا ما؟

- "پاراسات" حولدينگىنىڭ فيزيكالىق-تەح­نيكالىق ينستيتۋتىندا ازىرلەنگەن، حا­لىق­ارالىق سىنىپتاماعا ساي ءتيىستى اتاۋلار العان 19 نانوقۇرىلىمدى رەسەيلىك عالىم، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى جورەس الفەروۆكە كورسەتكەنىمىزدە، ول بارىنشا تاڭ قالعان ەدى. ءسوز ورايىندا ايتا كەتەيىن، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى وسىنداي 5 نانوقۇرىلىمدى ازىرلەگەن. رەسەيدىڭ نانو­تەحنولوگيانى دامىتۋداعى الەمدىك بەدەلىن ەسكەرە وتىرىپ، بىزدەر رەسەيلىك ارىپتەس­تەرى­مىزبەن بىرلەسىپ وسى سالاداعى 9 بىرلەسكەن جوبانى ىسكە اسىرۋعا ارنالعان جوباعا قول قويدىق. بۇل جوبالار قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆقا، سونداي-اق رەسەي پرەزيدەنتى د.مەدۆەدەۆكە ولاردى قازاقستاندا ىسكە اسىرۋ جونىندەگى كەلىسىمگە قول قويىلعان اقتوبە قالاسىندا 2008 جىلعى 21-22 قىر­كۇيەكتە وتكەن شەكارالاس ايماقتار باسشىلارىنىڭ فورۋمىندا ۇسىنىلدى.

فيتوحيميا سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىمىز دە ايتارلىقتاي. 2013 جىلى وسىمدىكتەردەن جاسالعان، الەمدىك انالوگتارىنان كەم ءتۇس­پەيتىن ارگلابين پرەپاراتتارىمەن (سالسو­كول­لين، ەكديفيت، اتەروليد، ساۋسالين) دەڭ­گەيلەس ءبىرتۋما پرەپاراتتاردى 2013 جىلى شەتەلدىك فارماتسەۆتىك رىنوكقا شى­عارۋ جوسپارلانۋدا. قازاقستاندىق عىلىمي-تەحنولوگيالىق الەۋەتتىڭ جوبالارى از ەمەس، ولاردى داعدارىستى ەڭسەرۋ بويىنشا ناق­تىلى شارالار رەتىندە ۇكىمەتكە باتىل تۇردە ۇسىنۋعا بولادى. وسى جانە باسقا دا جو­بالار - داعدارىس جاعدايىندا 6-شى تەحنو­لوگيالىق تارتىپكە ەكونوميكاسى اسا مۇقتاج بولىپ وتىرعان قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىنە داعدارىستان شىعۋ جانە داعدارىستان كەيىنگى دامۋ ءۇشىن وتاندىق عالىمداردىڭ قوسقان لايىقتى ۇلەسى بولار ەدى.

- عىلىمدى قاراجاتسىز دامىتۋ مۇمكىن ەمەس. سونداي-اق عىلىمدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى بار. ەندى وسى ماسەلەلەرگە توقتالساڭىز.

- عىلىمدى قارجىلاندىرۋدى ارتتىرۋ جانە جەڭىلدىكتەردى ەنگىزۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى بۇعان دەيىن تالاي رەت ايتىلدى جانە زەرتتەۋلەردىڭ قورىتىندىلارىنا ارنالعان پرەفەرەنتسيالار دا كوكەيگە قونىمدى. مىسالى، اقش سياقتى الىپ ەل عىلىمدى قارجىلاندىرۋدى بيىلعى جىلدان باستاپ ءىجو-ءنىڭ 3 پايىزىنا دەيىن ۇلعايتپاقشى، ال بىزدەردە بۇل كورسەتكىش ءالى كۇنگە دەيىن 0,2 پايىزدىق بولماشى كۇيىندە قالىپ وتىر. سولاي بولعانىمەن، ماسەلە قاراجاتتىڭ قانشا بولىنگەنىندە ەمەس، اقشانىڭ قالاي جانە نە نارسەگە باعىتتالاتىنىندا ەكەنى تۇسىنىكتى.

عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستاردى قارجىلان­دىرۋدىڭ قازىرگى ورىن الىپ وتىرعان ۇلگىسى جاعدايىندا مەملەكەت ىرگەلى جانە قول­دان­بالى زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرادى. بىراق وندىرىسكە ازىرلەنىمدەردى ەنگىزۋدىڭ مىندەتتى كەزەڭى بولىپ تابىلاتىن تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستاردى قارجىلان­دىر­مايدى. ناتيجەسىندە، عىلىمي ازىرلە­نىم­دەردىڭ باسىم بولىگى سورەلەردە شاڭ باسىپ جاتىپ قالادى. مەملەكەت باسشىسى بەكىتكەن عىلىمدى دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىندا تاجىريبەلىك-كونسترۋك­تورلىق جۇمىستاردى قارجىلاندىرۋ ۇلەسىن دامىعان ەلدەردە ورىن الىپ وتىرعانىنداي، 50 پايىزعا دەيىن ۇلعايتۋ كوزدەلگەن. قا­زاقستاندا بۇل ۇلەس تەك 8 پايىزعا عانا تەڭ، ال ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە - 21 پايىز، قول­دانبالى زەرتتەۋلەرگە - 70 پايىز بولىنەدى.

جالپى، عىلىمدى دامىتۋدىڭ مەم­لە­كەتتىك باعدارلاماسىندا بەلگىلەنگەن شارا­لار ءىس جۇزىندە ويداعىداي ىسكە اسىرىلىپ وتىرعان جوق، ال كەيدە ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ءمانى كەرىسىنشە سيپات الاتىن كەزدەرى دە بو­لادى. مىسالى، باعدارلاماعا سايكەس عىلى­مي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋك­تور­لىق جۇمىستاردى "عىلىم" قورى ارقىلى جى­لىنا 4.3 ملرد. تەڭگەگە دەيىن ۇلعايتۋ كوز­دەل­گەن. سونىمەن قاتار، بيىلعى جىلى كوز­دەلگەن 1 ملرد. تەڭگە جاقىندا تولىعىمەن سەكۆەسترلەندى. ياعني، بيىلعى جىلعى قاراجاتتىڭ ەنگىزۋ بولىگىندەگى شىعىندار 0 ء(نول) دەگەن ساندى قۇرايدى، بۇدان كەيىن ەنگىزۋ تۋرالى ءسوز قوزعاماسا دا بولادى.

بۇگىندە بىزدەر عىلىمي باعدارلامالار دايارلاپ جاتىرمىز. مىسالى، نانوتەحنو­لوگيا، جاڭعىرتىلمالى ەنەرگەتيكا، تاۋ-كەن-مەتاللۋرگيا كەشەنى بويىنشا، ياعني ۇكىمەت جانىنداعى جوعارعى عىلىمي-تەحنيكالىق كوميسسيا ايقىنداعان باسىمدىقتار بوي­ىن­شا جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. باعدارلامانى جوعارعى عىلىمي-تەحنيكالىق كوميسسيا ماقۇلداعاننان كەيىن ونى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىك كوميسسيا قارايدى. بىراق ودان كەيىن، تۇپكىلىكتى ناتيجەگە باعدارلانعان عى­لىمي باعدارلاما ۋاكىلەتتى ورگان قارجى­لان­دىرۋ كەزەڭىندە كونكۋرس وتكىزىلىپ، جەكەلەگەن جوبالار مەن تاقىرىپتارعا بولىنەدى. وسى­لايشا، باعدارلاما الا-قۇلا جانە جالپى العاندا، تۇپكىلىكتى ناتيجەگە باعدارلانباعان بولىپ شىعادى. بىراق ەڭ باستىسى - بارلىق جوبالاردى بىرىڭعاي عىلىمي ماقساتقا باعىندىرۋ مۇمكىن بولماي شىعادى، ال باعدارلاما بويىنشا تۇپكىلىكتى ناتيجەلەردى الۋعا ەشكىم دە جاۋاپ بەرمەيدى. عارىشتىق باعدارلاما بويىنشا دا، نانوتەحنولوگيانى دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا دا جانە باسقا باعدارلامالار بويىنشا دا وسىلاي.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت.

ءاليسۇلتان قۇلانباي.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 24 ماۋسىم 2009 جىل