ارقانىڭ ءداستۇرلى ءان مەكتەبىنىڭ ايتۋلى وكىلىنىڭ ءبىرى - جارىلعاپبەردى جۇمابايۇلى. «ءاندى ەرتتەپ، كۇيدى مىنگەن» دەيتىن جامپوزدىڭ ناق ءوزى. زامانىندا ءانشى جارىلعاپ، بالۋان جارىلعاپ اتانعان. ءانشى بولعاندا اۋىل اراسىنىڭ جايداقتاي سالاتىن جامان-جۇمان ايعايشىسى ەمەس، اسقاقتاتىپ كوتەرگەندە اسپانداعى قۇس قايىرىلعان عالامات داۋىس يەسى بولعان ونەرپاز. ەكى ءانشىنىڭ ءبىرى باتىلى بارىپ سالا بەرمەيتىن «ارداق» «شاما»، «توپايكوك» سەكىلدى قايتالانباس اندەردىڭ شىعارۋشىسى. جاسى جەر ورتاسىنان اسقان شاعىندا مەكەگە بارىپ، قاجىلىق مىندەتىن ورىنداپ، حاق جولىنا بەت بۇرىپتى. سۇيەگى قازىر باياناۋلانىڭ كۇركەلى وڭىرىندەگى جارىلعاپ قوراسى دەگەن جەردە جاتىر. انا ءبىر جىلدارى باسىنا شاعىن تاس ورناتىلىپ، تەمىر قورشاۋ قويىلعان ەكەن. دەگەنمەن مۇندا اتى-ءجونى (جۇماعۇلۇلى دەپ جازىلعان) مەن تۋعان جىلى (1838) جاڭساق كورسەتىلىپتى. ال ناقتى تۋعان، ولگەن ۋاقىتى: 1851-1914 ج.ج.

ارقانىڭ ءداستۇرلى ءان مەكتەبىنىڭ ايتۋلى وكىلىنىڭ ءبىرى - جارىلعاپبەردى جۇمابايۇلى. «ءاندى ەرتتەپ، كۇيدى مىنگەن» دەيتىن جامپوزدىڭ ناق ءوزى. زامانىندا ءانشى جارىلعاپ، بالۋان جارىلعاپ اتانعان. ءانشى بولعاندا اۋىل اراسىنىڭ جايداقتاي سالاتىن جامان-جۇمان ايعايشىسى ەمەس، اسقاقتاتىپ كوتەرگەندە اسپانداعى قۇس قايىرىلعان عالامات داۋىس يەسى بولعان ونەرپاز. ەكى ءانشىنىڭ ءبىرى باتىلى بارىپ سالا بەرمەيتىن «ارداق» «شاما»، «توپايكوك» سەكىلدى قايتالانباس اندەردىڭ شىعارۋشىسى. جاسى جەر ورتاسىنان اسقان شاعىندا مەكەگە بارىپ، قاجىلىق مىندەتىن ورىنداپ، حاق جولىنا بەت بۇرىپتى. سۇيەگى قازىر باياناۋلانىڭ كۇركەلى وڭىرىندەگى جارىلعاپ قوراسى دەگەن جەردە جاتىر. انا ءبىر جىلدارى باسىنا شاعىن تاس ورناتىلىپ، تەمىر قورشاۋ قويىلعان ەكەن. دەگەنمەن مۇندا اتى-ءجونى (جۇماعۇلۇلى دەپ جازىلعان) مەن تۋعان جىلى (1838) جاڭساق كورسەتىلىپتى. ال ناقتى تۋعان، ولگەن ۋاقىتى: 1851-1914 ج.ج.

جارىلعاپبەردىنى اۋىزعا الىپ وتىرعان سەبەبىمىز، ءانشى-كومپوزيتوردىڭ تۋعانىنا بيىل 160 جىل تولىپ وتىر. وكىنىشكە وراي، الدە جەرگىلىكتى اتقارۋ ورىندارىنىڭ ەسىنە سالاتىن ىزدەۋشىسى بولمادى ما، الدە «وسىنى نە قالايىق» دەدى مە، ەكى ادامنىڭ ءبىرىنىڭ باسىنا تاس ورىناتىپ، جاقسى-جامانىنىڭ بارىنە اس بەرىپ جاتقان بايان ەلى جارىلعاپبەردى سەكىلدى ءبىرتۋار ۇلىن ۇمىتىپ كەتكەنى ايتار اۋىزعا ۇيات شارۋا. كەزىندە عابباس ايتباەۆتىڭ ورىنداۋىنداعى جارىلعاپبەردىنىڭ «ارداعى» جايلى ا.زاتاەۆيچ: «عابباستىڭ «ارداعى» -پوەزيانىڭ ءوزى، قيالىڭدى شارىقتاتاتىن جازعى كەشتىڭ، ايدىڭ ساۋلەسىنىڭ، اقىل جەتپەستەي ساحارا تىنىشتىعىنىڭ پوەزياسى»، - دەگەن ەكەن.

مىنە، «ارداق» سەكىلدى ءان ارعىماعىن تۋدارعان جارىلعاپبەردىنىڭ باسى ايدالادا وسىلاي ەسكەرۋسىز جاتىر.

جارىلعاپبەردى جۇمابايۇلىن ەسكە الۋىمىزدىڭ ەكىنشى ءبىر سەبەبى، كەيىنگى ۋاقىتتا ءانشىنىڭ ارۋاعىن ورىنسىز مازالاپ، سوڭىندا قالعان مۇرالارىنا كوز الارتۋشىلار كوبەيىپ بارادى. سوندىقتان وسى جونىندە دە بىرەر اۋىز ءسوز قوسقاندى ءجون كوردىك.

بيىلعى جىلى «الاش ايناسى» گازەتىندە بۇعان دەيىن جارىلعاپبەردىنىكى دەلىنىپ كەلگەن بەلگىلى «شاما» ءانى قانجىعالى شاما نۇرۇلىنىكى ەكەن دەگەن ماقالا جاريالاندى.(اۆتورى ج.جۇماكۇلباي).

« P.S. سۇيىكتىسى ساۋلەگە ارناپ ءبىر عانا «شاما» ءانىن كوكىرەگىنەن ۇشىرعان شاما نۇرۇلىنىڭ انىنە قيانات جاساۋ - ونەرگە قيانات جاساۋ. قانشاما زەرتتەۋ مەن ايقىن دالەلدەردىڭ ارقاسىندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا 2010 جىلى توپتاستىرىلعان «قازاقتىڭ 1000 ءانى» انتولوگياسىندا «شامانىڭ ءانى» ءوز اۆتورىنا قايتارىلدى»،-دەلىنىپتى ماقالانىڭ سوڭىندا.

بالە، دەدىك. بۇنداي اڭگىمەنى بۇرىن دا قۇلاعىمىز شالىپ جۇرەتىن. جانە سوعان قاتىستى جازىلعان پىكىرلەردى دە ءار جەردەن وقىپ، بايقاعانبىز. تۇسىنگەنىمىز، بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشىسى ءىليا جاقانوۆ تا، «باياناۋلانىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرى» اتتى كىتاپ جازعان قاراعاندىلىق ءانشى، زەرتتەۋشى ەرلان تولەۋتاي سەكىلدى ادامدار بۇل ءان ەشبىر داۋ-دامايسىز شاما نۇرۇلىنىكى دەگەن ءسوز ايتپايدى. ىلەكەڭ ءتىپتى بۇل ءان كوكشەتاۋ، قىزىلجار وڭىرىندە تۋىپ، ونى بايان جاعىنا جارىلعاپبەردى اكەلۋى مۇمكىن دەگەن پىكىر بىلدىرەدى. «شاما» تۋرالى جان-جاقتى زەرتتەپ، كوپتەگەن ادامداردىڭ اتالمىش ءان جايلى ەستەلىك اڭگىمەلەرىن مىسالعا تارتقان ەرلان تولەۋتاي دا ءبىر توقتامعا كەلمەپتى.

انگە قاتىستى جازىلعان ماقالالاردى وقي وتىرىپ، «شامانىڭ» شاما نۇرۇلىنا تەلىنۋىنە مارقۇم عالىمجان مۇقاتوۆتىڭ «شاما» ءانى قالاي تۋعان؟» اتتى ماقالاسى سەبەپ بولعانىن بايقايمىز. وسى ماقالادان ءبىر ۇزىك: «قاليدىڭ ءوزى: «ماقتانعانىم ەمەس، ونى مىنا مەن عانا ايتىپ بەرە الامىن. باسقانىڭ ەشقايسىسىنان كوكەيىنە قوناقتار دەرەك تابا المايسىڭ... XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەرەيمەندىك شاما، كەيىن اقكولدەگى ەستاي ونەر شىڭىنا قىرانداي تۇلەپ ۇشقان. ءوز تۇسىندا قۇنارلى دارىنىمەن ەلگە تانىلعان، ەسىمى ارقاداعى ايگىلى كومپوزيتورلارمەن قاتار اتالاتىن سول قانجىعالى شامانىڭ ءوز اۋزىنان بۇل ءاندى التىباقان تۇبىندە ۇعىپ العان جارىلقاپبەردىنى مەن 18 جاسىمنان ۇستازىم دەيمىن»، - دەيدى. شامادان ءان العان - جارىلقاپبەردى، ودان ۇيرەنگەن قاليدىڭ بۇل سوزىنە قالاي سەنبەيسىڭ؟!».

ەرلان تولەۋتاي وسى اڭگىمە جونىندە تومەندەگىدەي پىكىر بىلدىرەدى: «...بۇل دەرەكتەردە كەرەعارلىق بار، قالي «ءحىح  عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا» دەپ قازىرگى تاريحشىلار قۇساپ سويلەمەسە كەرەك، ەكىنشىدەن، قاليدىڭ ءوز اۋزىنان جازىپ الىنعان دەرەكتەردە قالي جارىلعاپبەردىگە 13 جاسىمنان شاكىرت بولدىم دەگەن».

ەرلان تولەۋتاي ءوزىنىڭ «شاما» ءانى جايلى زەرتتەۋىندە ءجۇنىس شايمەردەنوۆ اتتى ءانشىنىڭ جازىپ قالدىرعان ەستەلىگىن دە مىسال ەتەدى. ول كىسى اتالمىش اڭگىمەنى قالي ءانشىنىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ ەدىم دەپ جازىپتى. ۇزىنىرعاسى بىلاي: 1934 جىلى قاراعاندى راديوسىندا ءانشى بولىپ جۇرگەن قالي بايجانوۆ كونتسەرتتىك ساپارمەن ەل ىشىنە شىعىپ، ەرەيمەنتاۋ وڭىرىنە بارادى. سول جاقتا ءبىر اقساقال ادام الدارىنان شىعىپ قارسى الىپ، مەيمان ەتىپ، ءوزىن شاما ءانشىنىڭ ءىنىسى ەدىم دەپ تانىستىرىپتى. جانە مىناداي اڭگىمە ايتادى: «ءسىز ايتىپ جۇرگەن «شاما» مەنىڭ تۋعان اعام، مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن ەدى. جالىنداعان شاما ءانشى 18 جاسىندا دۇنيەدەن قايتتى. اتاقتى باياناۋلادا ءاننىڭ تۋىن تىككەن جارىلعاپبەردى مەنىڭ اعاممەن بوقىراۋ، قوياندى  جارمەڭكەلەرىندە بىرگە ءان سالىپ، جولداس بولعان ەكەن. اۋەلى باستا وسى   «شاما» دەگەن ءاندى ءبىزدىڭ اعاي بالا جىگىت كۇنىندە ويىن-توي، جيىن-توپتا ورىنداپ، سودان حالىق اراسىنا كەڭىنەن تاراپ كەتسە كەرەك».

كورىپ وتسىزدار، شاما ءانشى 18 جىل عانا جاساعان ەكەن. ءىنىسىمىن دەگەن اقساقال «بالا جىگىت كۇنىندە» دەيدى. ون سەگىزىندە قايتىس بولعان ادام تۋرالى «بالا جىگىت كۇنىندە ايتۋشى ەدى» دەگەن ءسوز جاساندىلاۋ سياقتى ەستىلەدى. سەبەبى، ون سەگىزدىڭ ءوزى بالا جىگىت جاسى. ەگەر بۇل ءسوز قارتايىپ بارىپ قايتقان ادام تۋراسىندا ايتىلسا، ءبىر باسقا.  جانە ون سەگىزگە تولماعان جاس جىگىت «شاما» سەكىلدى كۇردەلى ءاندى شىعاردى دەگەنگە سەنۋ دە  قيىن.

ەندى ەرلان تولەۋتايدى تىڭدالىق: «بىزگە تۇسىنىكسىز ءبىر جايت، شامانىڭ نەبارى 18 جاسىندا قايتىس بولعاندىعى. 1934 جىلى ءوزىن قاليعا شامانىڭ ءىنىسىمىن دەپ تانىستىرعان اقساقال: «شاما مەنەن ءۇش جاس ۇلكەن ەدى» دەيدى. سوندا ءانشى 1841 جىلى تۋعان بولىپ شىعادى. ول كىسى 18 جاستا قايتىس بولسا، وندا ولگەن جىلى 1859 جىل دەگەن ءسوز. بۇل كەزدە شاماعا شاكىرت بولىپ قوياندى جارمەڭكەسىندە ءجۇردى دەيتىن جارىلعاپبەردى 8-9-اق جاستا. سوندا قالاي بولعانى؟».

ج.جۇماكۇلباي ءوز ماقالاسىندا ع.مۇقاتوۆتوۆتان مىناداي دەرەك كەلتىرەدى: «سۋىرىپسالما اقىن، ءانشى، سەرى شاما بىردە ءبىزدىڭ اقيرەكتەگى قارجاس رۋىنا كەلىپ، كۇلىك اۋىلىنداعى اڭگىمەشىل، ساۋىقشىل بايدىڭ ۇيىنە قونادى. بەيتانىس ءانشىنى ءۇي يەسى اعىنان جارىلا قۇرمەتتەپ، ونىڭ ونەرىن ءوزىنىڭ ارۋ قىزى ساۋلەگە دارىتسام دەپ ىنتىعادى. ال ساۋلە بولسا وعان ىشتەي عاشىق. اۋىلدا اڭدۋ كوبەيدى. قىزعا تەجەۋ، جىگىتكە تور قۇرىلعان. شاما تۇلپار كۇرەڭىمەن بەيۋاقىتتا قالاي كەلسە دە، قالىڭدىعىن كەزدەستىرە الماي قينالادى. تەك جانى اشىعان جىرىندى جاستاردىڭ كومەگىمەن قوتاننان وڭاشاراق التىباقان باسىندا جۇزدەسىپتى».

بىرىنشىدەن، بايان ءوڭىرىنىڭ سىرت بەتىن قونىستانعان قارجاس ءوز الدىنا ءبىر رۋلى ەل. كۇلىك دەگەن جەكە ءبىر تايپا، باياناۋلانىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بەتىن جايلايدى. ياعني، جازعان ادام بايان ەلىنىڭ جەر جاعدايىن، جاي-جاپسارىن بىلە قويمايتىنى كورىنىپ تۇر. ەكىنشىدەن، «تۇلپار كۇرەڭمەن» دەگەن اڭىزعا ءتان اسىرەلەۋ، دەرەكتى اڭگىمەگە جاراسا بەرمەيتىن ءسوز. ەرتەگىنىڭ ءۇزىندىسى سەكىلدى اسەر قالدىرادى...

ەندى شاما نۇرۇلى كىم دەگەنگە كەلەيىك. مەن ەرەيمەن وڭىرىندە تۋىپ-ءوسىپ، سول جاقتىڭ وتكەن-كەتكەنىنەن، رۋ شەجىرەسىنەن اجەپتاۋىر حابارى بار اداممىن. ءبىر قىزىعى، قانشا جىل شەجىرە دەرەكتەرىن اقتارا ءجۇرىپ، شاما نۇرۇلى دەگەن ادام اتىن كەزدەستىرە المادىم. ءتىپتى بىرەر مارتە ادەيىلەپ ىزدەستىرگەنىم دە بار. ەكىنشىدەن، «شاما» سەكىلدى ءان تۋدىرعان ادام بولسا، ونىڭ ەسىمى ەل ىشىندە ۇمىتىلىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس. (ونەرپازدىڭ بۇدان باسقا «اققايىڭ» اتتى ءانى بولعاندىعى ايتىلادى). ۇشىنشىدەن، كەزىندە اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرى مەن شەجىرە دەرەكتەرىن  كوپ جيناعان عالىمجان مۇقاتوۆتىڭ سوڭىندا قالعان مۇراسى جيناقتالىپ، انا جىلى «ابىزدار مەن اقىندار» دەگەن اتپەن جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. بىراق بۇندا دا شاما ەسىمى اتالمايدى. ءتىپتى قانجىعالى شەجىرەسىن ءبىر كىسىدەي جيناعان عالىمجان مۇقاتوۆ شاما نۇرۇلى سەكىلدى ءبىرتۋار ادامدى ءبولىپ-جارا كورسەتىپ، قاي رۋ، قاي اتادان شىعاتىنىن انىقتاپ جازىپ كەتەر ەدى. اتالمىش كىتاپتا عالەكەڭ قانجىعالى رۋىنان شىققان، بۇل كۇندە ەسىمدەرى ەل جادىنان وشۋگە اينالعان تالاي ادامنىڭ اتتارىن اتايدى.  مىسالى، بوگەنباي تابىنان شىققان جاھۋدا قۇلبولدىۇلى، قىلشار-ءسابيت ءساتبايۇلى، اققوزى-بورانباي قۋات ارابدانۇلى، قوسكەلدى دوسان اقىن، جولىمبەت-اتقىباي اقىن سەكىلدى تالاي جۇيرىكتەردىڭ ەسىمدەرى ءجۇر. بىراق شاما نۇرۇلى جايلى ءبىر اۋىز ءسوز جوق.

شاما نۇرۇلى جايلى ءسوز قوزعاعان  ادامداردىڭ دەرەكتەرىنە سەنسەك، ول  حىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن ەكەن. بۇل كەزەڭ ەرەيمەنتاۋاعى ساققۇلاق-نۇرالى ءداۋىرى دەيمىز. انا ءبىر جىلى ساققۇلاق ءبيدىڭ ەستەلىك-دەرەكتەرى ءوزىنىڭ نەمەرەسى، فيليلوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى بولعان تۇرسىنباي ەرعاليەۆتىڭ  (مارقۇم) وڭدەۋىمەن «ءومىر شەجىرەسى» دەگەن اتاۋمەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. بۇندا دا تالاي ادامداردىڭ اتتارى اتالادى، بىراق شاما نۇرۇلى جوق. ەگەر سول كەزدە ءومىر سۇرسە، ول تۋرالى قانجىعالى ەلىندەگى اۋزى دۋالى ادامداردىڭ ايتپاۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.

وكىنىشكە قاراي، «قازاقتىڭ 1000 ءانى» جيناعى ءبىزدىڭ قولىمىزدا بولماعاسىن، شاما جايلى قانداي انىقتاما بەرىلگەنىن بىلە الماي وتىرمىز. دەگەنمەن وسىنداي كىتاپقا كىرگەسىن، ونەرپازدىڭ تۋعان، وسكەن ورتاسى، اتا تەگى، تۋعان، ولگەن جىلدارى جايلى دەرەكتەر بەرىلۋى كەرەك قوي. نە جازدى ەكەن دەپ ويلادىق.

«الاش ايناسىنداعى» اتالمىش ماقالانى وقىعاسىن، ءبىراز دۇنيەلەردى ءبىز دە اقتارىپ، بىراق ج.جۇماكۇلباي ايتقانداي شاما نۇرۇلى جايلى جاسالعان «قانشاما زەرتتەۋلەر مەن ايقىن دالەلدەردى» كەزدەستىرە المادىق. ەگەر ونەر زەرتەۋشىسى زەينۇر قوسپاقوۆتىڭ دالەلى دەسەك، ول ع.مۇقاتوۆ ماقالاسىنا سۇيەنگەن سياقتى. ال، ول ماقالانىڭ ءدۇدامالداۋ تۇستارى كوپ ەكەنىن ايتتىق. ەكىنشىسىدەن، ق. بايجانوۆ دەرەگى جانە ونى ەرەيمەن جەرىندە قارسى العان اقساقالدىڭ ءسوزى. بۇل دەرەكتەردە دە قايشىلىق بار ەكەنى كورەر كوزگە بايقالىپ تۇر.

تاعى ءبىر ايتارلىعى، ع.مۇقاتوۆ ءوز ماقالاسىندا جازعانداي، «شامانىڭ» عاشىقتىقتان تۋعان ليريكالىق انگە تابيعاتى كەلە بەرمەيدى. ونى دا ەسكەرۋىمىز كەرەك سياقتى. جانە وسىعان جارىلعاپبەردى، قاليلاردىڭ كوزىن كورگەن باياناۋىلدىق ءانشى بيسميللا بالابەكوۆتىڭ ەستەلىگىن مىسال ەتكەن ە. تولەۋتايدىڭ مىنا ءبىر دەرەگى دالەل: «...جارىلعاپبەردى «شامانى» ءىس ماشيناسىنا ارناپ  ءبىر جىلدىڭ ىشىندە  شىعارعان. بۇل كەزدە قازاق دالاسىندا كاپيتاليستىك قاتىناستار ورناي باستاعان سەبەپتى،  قازاق قوعامى دا تەحنيكالىق پروگرەستىڭ لەبىن سەزە باستادى.  تاڭسىق نارسەگە ەڭ اۋەلى اقىندار ولەڭ ارناپ، تاڭدانىسىن بىلدىرەتىن ادەتى.  اسىرەسە، ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا وتاربا مەن تەلەگرافقا ارنالعان ولەڭدەر، اندەر، جۇمباقتار قازاق ونەرپازدارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا ءجيى كەزدەسەدى. ء(بىرجان سال، قۇرمانعازى، ىبىراي التىنسارين، ىسقاقباي، ماناربەك ەرجانوۆ ت.ب.). «شاما» ءانى دە وسى ءۇردىستىڭ «كەبىن» كيگەن سياقتى. ولاي دەۋىمىزگە سەبەپ: اتالمىش ءاننىڭ مۋزىكالىق ەرەكشەلىگى. ءاننىڭ جالپى قۇرىلىم ءتۇزىسىنىڭ، فورماسىنىڭ بولەكتىگى».

سونىمەن، ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، ءاننىڭ قايتكەن كۇندە جارىلعاپبەردىنىكى ەكەنىن دالەلدەۋ ەمەس. كەرىسىنشە، كەز كەلگەن ادامنىڭ حالىقتىڭ مادەني مۇراسىنا، ءان قازىناسىنا ورىنسىز قول سۇعىپ، تۇرلاۋسىز تورەلىك ايتۋىنا توسقاۋىل قويۋ. ءباسپاسوز بەتىندە ويلانباي جازىلعان ون اۋىز ءسوزدى وي مەن قىرداعى ەل تۇگەل وقيدى. وقيدى دا، سەنەدى. سوسىن بىتپەيتىن داۋ-داماي تۋادى. ەگەر ءان شاما نۇرۇلىنىكى ەكەنىن دالەلدەيتىن بۇلتارتپاس دالەلدەر بولسا، وسى ماقالا دا جازىلماس ەدى. بىراق ونداي دەرەكتەر بولماي تۇر. دەگەنمەن، دالەلدى پىكىر ايتاتىن ادام بولسا، تىڭدار ەدىك.

«اباي-اقپارات»