قىتاي يمپەرياسى ءجۇندى حالقىن ىدىراتقان ب.د.د. III عاسىردا شىڭجاندا وتىرعان يۋەچجيلەردى حوڭىر (حۋن) حالقىنان شىققان توپ باسىپ العان. ويتكەنى، قىتاي جازباسىندا ۋسۋن كنيازدىگىن حۋنمو بيلەگەنى، حۋنمو ايەلدى تەك حۋن (حوڭىر) حالقىنان عانا العاندىعى جانە تاق مۇراگەرلىگى تەك حۋن قىزىنان تۋعان ادامعا تيەسىلى بولعانى تۋرالى باياندالعان (1). دەمەك، شىڭجاندا وتىرعان يۋەچجيلەردى حوڭىر (حۋن) حالقى وكىلدەرى بيلەدى، مەملەكەتى قىتاي جازباسىندا ۋسۋن دەپ كورسەتىلەدى ء(ۇيسۇن).

ۋسۋن كنيازدىگىن بيلەگەن حوڭىر (حۋن) حالقى ادامدارى وزدەرىن «حوڭىرمىن» دەپ اتاعان («حوڭىر حالقى ادامىمىن» دەگەن ماعىنادا). حوڭىر حالقىن «حۋن» دەپ اتاعان «ر» دىبىسى جوق قىتاي، «حوڭىرمىن» دەيتىن ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرىن دە «حۋنمو» دەپ جازبالارىنا ەنگىزگەن. ال قىتاي دەرەكتەرىندەگى «ۋسۋن» اتاۋى اۋەلدە «يۋ-سيۋن» بولىپ جازىلعان دەگەن ءجون. قىتاي دەرەكتەرى يۋەچجي تايپاسىنىڭ ب.د.د. V عاسىردا بولعانىن ايعاقتاسا، «ۋسۋن» اتاۋى تەك ب.د.د. II عاسىردا پايدا بولدى. قىتايلار حۇڭداردى (حۋن) «سيۋن» دەپ تە اتاعان (ماعىناسى – جابايى، تاعى). فرانتسۋز تاريحشىسى مارسەل گرانە قىتاي دەرەكتەرىندەگى «يۋ-سيۋن» اتاۋىنىڭ ماعىناسى «بيلەۋشى سيۋن» («سيۋن پاتشا») ەكەنىن جازعان. ۋسۋن كنيازدىگىن بيلەگەندەر – حۋن (حوڭىر) حالقىنىڭ وكىلدەرى، ياعني پاتشا «سيۋن» حالقى ادامى. وسى سەبەپتەن قىتايلار «سيۋن-پاتشا» بيلەگەن كنيازدىكتى «يۋ-سيۋن» دەپ اتاعان («سيۋن پاتشا كنيازدىگى» دەگەن ماعىنادا). ال يۋەچجيلەر مەن حۇڭدار ول اتاۋدى «ءۇيسۇن» دەپ قابىلداعان، سوندىقتان قىتاي جازبالارى دا كەيىن «يۋ-سيۋن» ءسوزىن «ۋسۋن» دەپ جازادى.

قىتاي دەرەكتەرى يۋەچجيلەر مەن ۋيسۋندەر ءبىر عاسىردا ءبىر جەردە وتىرعانىن دالەلدەيدى. بۇل جايت عالىمداردى تىعىرىققا تىرەيتىنىن لەۆ گۋميلەۆ اتاپ وتەدى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وقىمىستىلارى «يۋەچجيلەر پارسى ءتىلدى، ال ۋيسۋندەر تۇركى ءتىلدى، ولار – ءوزارا تۋىستىعى جوق دەربەس ەكى حالىق» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. ال قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن كنيازدىگىمەن بايلانىستى وقيعالاردا ولاردى كەيدە «يۋەچجي»، كەيدە «ۋيسۋن» دەپ اتاعان. وسى دەرەكتەر ەكى اتاۋدىڭ دا ءبىر تايپا-حالىققا تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەيدى. الايدا رەسەي يمپەرياسى اتاقتى توحارستان مەن كۋشان پاتشالىقتارىن ورناتقان يۋەچجيلەردىڭ تۇركىتىلدىلەر ەكەنىن مويىنداعىسى كەلمەدى. ولار قول استىنداعى تۇركى ءتىلدى ۇلتتاردىڭ داڭقتى تاريحى اشىلعانىن قالامادى. رەسەي سول سەبەپتەن لەۆ گۋميلەۆتىڭ «ەكى تايپا ول ايماقتى كەزەك-كەزەك يەلەنگەن بولار» دەگەن بولجامىن ناقتى تۇجىرىم ەتتى (2).

قىتاي يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيامەن جانە تاياۋ شىعىسپەن ساۋدا قاتىناسىن جاساۋىنا ورتادا ورنالاسقان ءۇيسۇن كنيازدىگى كەدەرگى بولىپ كەلدى. سەبەبى، ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەندەر قىتايدىڭ باستى جاۋى حۇڭ (حوڭىر-حۋن) حالقىنان شىققاندار بولاتىن. ناقتىراق ايتساق، ءۇيسۇن كنيازدىگى حۇڭ يمپەرياسى ىقپالىندا ەدى. قىتاي يمپەرياسى قالايدا ءۇيسۇن كنيازدىگىن حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى ىقپالىنان شىعارۋدى ماقسات ەتكەن. سوندىقتان ب.د.د. II عاسىردىڭ باسىندا ءۇيسۇن مەملەكەتىنە ارنايى ەلشى جىبەرگەن. قىتاي جازباسى ول ەلشىنى «يۋەچجي ەلىمەن وداقتاسۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن» دەپ كورسەتەدى. الايدا، ونىڭ ءۇيسۇن كنيازدىگىمەن جاقسى قارىم-قاتىناس ورناتقانىن اڭعارامىز. وسى دەرەكتىڭ ءوزى «ءۇيسۇن» مەن «يۋەچجي» دەگەن ءبىر ەلدىڭ ەكى ءتۇرلى اتاۋى ەكەنىن ناقتى دالەلدەيدى. دەمەك، شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگىنىڭ حالقى يۋەچجي تايپاسى بولعان. ياعني، يۋەچجي تايپاسىنىڭ مەملەكەتى ءۇيسۇن دەپ اتالعان.

ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حوڭىردى (حۋن)  جازباسىنا «حۋنمو» دەپ ەنگىزگەن سول قىتاي ەلشىسى. وسىدان سوڭ قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەندەردى حۋنمو دەپ كورسەتۋدى ادەتكە اينالدىرعان. قىتاي يمپەرياسى سول ەلشىنىڭ ارتىنشا ءۇيسۇن بيلىگىنە ءوز قىزدارىن ۇزاتۋ ارقىلى تۋىستىق بايلانىس ورناتقانىن، ال ب.د.د. I عاسىردا قىتايلىق ايەلدىڭ ىقپالىنا تۇسكەن ءۇيسۇن بيلەۋشىسى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسىمەن قارىم-قاتىناسىن ءبىرجولاتا ۇزگەنىن قىتاي جازبالارى ايعاقتايدى.

قىتاي يمپەرياسى ب.د.د. II عاسىردا قازىرگى شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگىمەن بايلانىس ورناتتى. ال سول عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا شىڭجاننان شىققان يۋەچجيلەر ورتا ازيانى باسىپ الىپ (4), ءوز پاتشالىعىن قۇردى (ول تاريحتا كۋشان پاتشالىعى دەپ اتالعان). وسى ەكى تاريحي وقيعا ءوزارا تىعىز بايلانىستى، ياعني، شىڭجانداعى شاعىن ءۇيسۇن كنيازدىگى قىتاي يمپەرياسى كومەگىمەن ورتا ازيانى باسىپ الدى. وسىلايشا شاعىن كنيازدىك الىپ، ءۇيسۇن يمپەرياسىنا اينالدى.

پارفيا پاتشالىعىن بيلەگەن ارىنساق (ارانشاح) ديناستياسى مەن شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجيلەر اراسىندا ب.د.د. II عاسىردا بولعان سوعىس گرەك جازبالارىندا باياندالادى. سول سوعىستار ناتيجەسىندە پارفيا پاتشالىعى ورتا ازيادان ايرىلىپ، تەك يران مەن زاكاۆكازەدە ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالدى. وسىلايشا ءجۇندى حالقىنىڭ ەكى تايپاسى ورناتقان ەكى يمپەريا ورتا ازيادا كورشى بولىپ ورنىقتى. ءۇيسۇن-يۋەچجي ەلى قىتايدىڭ اسكەري كومەگىن قولدانعان ءتارىزدى، قالاي بولعاندا دا ۇلى جىبەك جولىنىڭ پايدا بولۋى سول وقيعالارمەن تىعىز بايلانىستى (3).

وسىلايشا قىتايدىڭ جىبەكپەن ساۋدا جاساۋىنا جول اشىلىپ، سول عاسىردا ۇلى جىبەك جولى ءداۋىرى باستالدى. عالىمدار ورتا ازيادا پارفيا پاتشالىعىنان بولەك، تاعى ءبىر يمپەريا بولعانىن تەك XIX عاسىردا ايتا باستادى. ول پاتشالىقتى ورناتقان شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجيلەر ەكەنى انىق. ءبىر بيلەۋشىسىنىڭ كۋشان گەرەي دەگەن ەسىمىنەن بولار، رەسەي ول يمپەريانى كۋشان پاتشالىعى دەپ تاريحقا ەنگىزدى (5). دۇرىسىندا ونى ورناتقان شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگى بيلەۋشىلەرى ەدى، سوندىقتان يمپەريانىڭ ءوز اتاۋى ءۇيسۇن پاتشالىعى بولۋ كەرەك.

قىتاي جازبالارى ءۇيسۇن مەملەكەتى باتىس، شىعىس جانە ورتالىق دەگەن ءۇش ايماقتان تۇراتىنىن باياندايدى (6). وسى دەرەكتىڭ ءوزى تاۋداعى شاعىن ءۇيسۇن كنيازدىگى ءۇش ايماقتان قۇرالعان الىپ يمپەرياعا اينالعانىن دالەلدەيدى. جوعارىداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ۇيسۇندەردىڭ تاڭباسى «قارعا» بەينەسىندە بولعان. ۇقساستىقتارىن پايدالانىپ، «تازقارا» اتاۋىن «قارعا» دەپ بۇرمالاعان كەيىنگى قىتاي جازبالارى ءتارىزدى نەمەسە شىندىقتى جاسىرۋ نيەتىمەن «تازقارا» اتاۋىنداعى «قارا» ءسوزىن «قارعا» دەپ اۋدارتىپ تاريحقا ەنگىزگەن رەسەي ساياساتى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، كورىنگەن جەردە تەزەك شۇقىعان سانسىز قارعانى مەملەكەت تاڭباسى ەتۋ اقىلعا سىيىمسىز. گرەك دەرەكتەرى توحارستان كنيازدىگىن ورناتقان يۋەچجيلەردە گريفونعا (تازقارا) سىيىنۋ ءداستۇرى بولعانىن راستايدى. ال يۋەچجي مەن ءۇيسۇن ءبىر تايپا-ەلدىڭ ەكى ءتۇرلى اتاۋى ەكەنىن ەسكەرسەك، ءۇيسۇن يمپەرياسى تاڭباسى تازقارا (گريفون) بولعانى انىق.

عالىمدار شىڭجانداعى ءۇيسۇن كنيازدىگى حالقى ءجۇندى حالقىنا جاتاتىنىن مويىندايدى. ب.د.د. II عاسىردا ۇيسۇندەر جۇندىلەر ءتارىزدى كوك كوزدى، قىزىل شاشتى بولعانى ءمالىم. الايدا، ورمانسىز ورتا ازياداعى كەيىنگى مىڭ جىلدىقتا ولاردىڭ كوك كوزى مەن قىزىل شاشى وزگەرگەن (ب.د.د. II عاسىر مەن ب.ز. VIII عاسىر ارالىعى). قىتاي جازبالارى ۇيسۇندەر وتىرىقشى جانە كوشپەلى ەكى توپتان تۇراتىنىن، ولاردىڭ تاس پەن كىرپىشتەن قالالار سالاتىن وتىرىقشىلارى بولعانىن جانە حۇڭ (حۋن) حالقى ءتارىزدى كوشپەندىلەرى دە كەزدەسەتىنىن باياندايدى. ءۇيسۇن يمپەرياسىندا قالالاردىڭ وتە كوپتىگىنەن «ءبىر قالانىڭ اتەشتەرىنىڭ شاقىرۋىن ەكىنشى قالا تۇرعىندارى ەستيتىنىن دە» كورسەتكەن سول قىتاي جازبالارى. وسى دەرەكتەر ءۇيسۇن-يۋەجچيلەردىڭ تاۋلاردا تاس قورعاندار سالعان ءجۇندى حالقىنا جاتاتىنىن ايعاقتايدى. باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى سامۇرىق قۇسى بولعان ەر توستىك ەرتەگىسى تازقارا قۇسىنا (سامرۇح) سىيىنعان ءجۇندى حالقىنا تيەسىلى دەپ بايلام جاساۋعا دا بولادى.

ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن حوڭىر (حۋنمو) توبى ەكىگە ءبولىنىپ ءوزارا جاۋلاسقانى، ءبىرى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسىمەن بايلانىسىن ۇزبەي قىتايعا جاۋ كۇيىندە قالعانى، ال ەكىنشىسى قىتاي اسكەرى كومەگىمەن بيلىگىن ساقتاپ، قىتاي يمپەرياسىنىڭ وداقتاسىنا اينالعانى جازىلعان تاريحي قۇجاتتار بار. ولاردىڭ بيلىكتەن ايرىلعان توبى يۋەچجيلەردىڭ وزدەرىنە باعىنىشتى بولىگىن ەرتىپ، تەڭىز كولى (قازىرگى كاسپي تەڭىزى) جاعالاۋىنا كەتكەن (ورتا ازيا تۇگەلدەي ءۇيسۇن يمپەرياسى ايماعى بولعاندىقتان، وندا سىيماعان). قىتاي جازبالارى كورسەتكەن وسى وقيعالاردى رەسەيلىكتەر «ۇيسۇندەر مەن يۋەچجيلەر قاقتىعىسى» دەپ ءتۇسىندىرىپ كەلدى.

 يۋەچجي اتاۋىنىڭ شەجىرەسى

يۋەچجي اتاۋى «وشاق» دەگەن ءسوزدىڭ قىتايشا دىبىستالۋى بولىپ تابىلادى. ءسوز باسىندا كەلگەن «و» ءارپى قىتايشا «يۋە» دەپ دىبىستالادى، سوندىقتان  «وشاق» اتاۋى قىتايشا «يۋەچجاكى» دەپ ايتىلۋى ءتيىس. قىتايلار بوتەن اتاۋلاردى قىسقارتىپ ايتاتىن حالىق، ماسەلەن وشاق تايپاسىن «يۋەچجاكى» دەۋدىڭ ورنىنا، «يۋەچجي» دەي سالعان. قىتاي جازبالارى يۋەچجيلەر ب.د.د. V عاسىردا ءومىر سۇرگەنىن دالەلدەيدى. ياعني، وشاق تايپاسى وسىدان 2 600 جىل بۇرىن بار بولعان. ەسىك قورعانىنان تابىلعان التىن ادامنىڭ ساق حانزاداسى ەكەنى جانە ونىمەن بىرگە ەسكى تۇركىلىك جازۋى بار توستاق تابىلعانى بەلگىلى. سول توستاقتاعى جازۋدىڭ «اعا ساعان وشاق» دەگەن ءسوز ەكەنىن عالىمدار دالەلدەدى. التىن ادامنىڭ ب.د.د. V عاسىردا ءومىر سۇرگەنى انىقتالعان، ياعني وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى. سوندا توستاقتى التىن ادامعا وشاق ەلى بيلەۋشىسى سىيلاعانىن، ونداعى «اعا ساعان وشاق» ءسوزى ارقىلى ول ءوز دارەجەسىنىڭ جوعارى ەكەنىن ەسكەرتكەنىن كورەمىز.

قازىرگى وشاقتى تايپاسى تاسجۇرەك, اتالىق, قوڭىر جانە بايلى دەگەن ءتورت رۋدان تۇرادى. وشاقتىنىڭ ءتورت رۋى دا يۋەچجي-ۇيسۇندەر جايلى دەرەكتەردە كەزدەسەدى:

*گرەك جازبالارىنا سەنسەك، يۋەچجيلەردە اتا رۋى بولعان، وسى اتاۋعا «لىق» جالعاۋىن قوسساق، «اتالىق» بولىپ شىعادى. الماتى تۇرعىنىن «الماتىلىق» دەگەندەي، اتا رۋى ادامدارىن «اتالىق» دەۋمەن وشاقتىنىڭ اتالىق رۋى قالىپتاسقان (اتا رۋى وشاق-يۋەچجيلەردى حوڭىر (حۋن) توبىنا دەيىن بيلەگەن ءتارىزدى).

*ال وشاقتىنىڭ قوڭىر رۋى يۋەچجي-وشاق ەلىن نەمەسە ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن حوڭىرلاردان (حۋن), ياعني «حۋنمو» (حوڭىرمىن) توبىنان قالىپتاسقان.

*وشاقتى تايپاسىنىڭ باسىم بولىگىن تاسجۇرەك رۋى قۇرايدى، ونىڭ تاز دەگەن جەكە تارماعى بار. قازىرگى تاجىكستان اۋماعىن باسىپ العان يۋەچجيلەر گريفونعا (تازقارا) سىيىناتىندىقتان شاشتارىن تاقىرلاپ قىرىپ تاستايتىنىن، وسى سەبەپتەن ولار ورناتقان كنيازدىك تاريحقا توحارستان بولىپ ەنگەنىن گرەك جازبالارى ايعاقتايدى. ول مەملەكەتتى ورناتقان ءارى بيلەگەن وشاق-يۋەچجيلەر بولعانىمەن، حالقى پارسى ءتىلدى بولدى جانە سول مەملەكەتتە تاجىك ۇلتى قالىپتاستى.

قىرعىز تاريحشىلارى توحارستاندى يۋەچجيلەردىڭ تاز دەگەن رۋى (جىگى) ورناتقان دەپ تۇجىرىمدايدى جانە قىرعىزداعى تازلى رۋى سولاردان تارايدى دەپ سانايدى. توحارستان كنيازدىگىن ورناتقان وشاق-يۋەچجيلەردىڭ تاز رۋى وشاقتىنىڭ تاسجۇرەك رۋى قۇرامىندا ساقتالعان (ارعىندا دا تاز رۋى بولۋى ارعىن مەن وشاقتىنىڭ ارعى تەگى ءجۇندى حالقىنان ەكەنىن بايقاتادى). گرەك دەرەكتەرىندەگى وشاق-يۋەچجيلەردىڭ تازقارا قۇسىنا سىيىنعانىن ەسكەرسەك، وندا وشاق-يۋەچجيلەردىڭ نەگىزگى بولىگى ءوزىن «تازجۇرەك» دەپ اتاعان دەگەن تۇجىرىم جاساعانىمىز دۇرىس («تازقارا قۇسىنداي جۇرەكتىمىز»، ياعني «باتىلمىز» دەگەن ماعىنادا). وشاق-يۋەچجيلەردىڭ باسىم بولىگى بولعان سول تازجۇرەك رۋى – قازىرگى وشاقتى تايپاسىنىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن تاسجۇرەك رۋىنىڭ تاپ ءوزى.

*قىتاي جازباسىندا جۇندىلەردىڭ جەتى تايپالىق وداعى «بايدى» دەپ كورسەتىلگەن. سولاردىڭ وشاق-يۋەچجيلەرگە كەلىپ قوسىلعاندارىنان وشاقتى تايپاسىنىڭ بايلى رۋى قالىپتاسقان. جۇندىلىك جەتى تايپا وداعىنان بولعاندىقتان، ولاردىڭ وشاق-يۋەچجيلەردەن دارەجەسى جوعارى بولماسا، كەم ەمەس. وسى سەبەپتەن بولار، بايلى رۋى «وشاقتىنىڭ جولى ۇلكەنى» سانالادى.

وسىلايشا ءۇيسۇن-يۋەچجيلەر قۇرامىنداعى اتا، حوڭىرمىن (حۋنمو), تاز جانە بايدى توپتارى مەن ۇيسۇندىك وشاقتى تايپاسىنىڭ اتالىق، قوڭىر، تاسجۇرەك جانە بايلى رۋلارى ءوزارا بايلانىستى ەكەنىن انىق كورەمىز. دەمەك، قىتايلار «يۋەچجي» دەگەن تايپا-ەلدىڭ ءوز اتاۋى – وشاق. سيۋن (حۋن) توبى بيلەگەندىكتەن قىتاي ول ەلدى «يۋ-سيۋن» («سيۋن پاتشا ەلى») دەپ اتاعان، وسى قىتايلىق اتاۋ ىقپالىمەن وشاق-يۋەچجي تايپاسى ءوز مەملەكەتىن ءۇيسۇن دەپ كەتكەن. توحارستان مەن ءۇيسۇن (كۋشان) پاتشالىقتارىن ورناتقان سول يۋەچجي-وشاق تايپاسى، قازاق حالقىنىڭ وشاقتى تايپاسى سولاردىڭ تىكەلەي جالعاسى بولىپ تابىلادى.

«وشاقتى مەن شاپىراشتى ەنشىلەس»

ءۇيسۇن يمپەرياسى ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ IV عاسىرىنا دەيىن ءومىر ءسۇردى، ياعني 500 جىل الىپ ايماقتى بيلەگەن يمپەريا بولدى. سوندىقتان قىتاي جازبالارىندا ول ءوڭىر «ەجەلگى ءۇيسۇن ايماعى» دەپ كورسەتىلەدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى (كۋشان پاتشالىعى) قۇرامىنا قازىرگى وزبەكستان مەن شىڭجان، اۋعانستاننىڭ كەي اۋداندارى مەن قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەرى كىردى. ۇيسۇندەر وتىرىقشى جانە كوشپەلى ەكى توپتان تۇراتىنىن جانە رۋ-تايپا كوسەمدەرىن «بەك» دەپ اتايتىنىن قىتاي دەرەكتەرى جازادى.

ءۇيسۇن يمپەرياسىن III عاسىردىڭ سوڭىندا ءجۇرجان توبى جاۋلاپ الدى، قىتاي بۇل عاسىردا ءوز ىشىندە ەكىگە ىدىراپ السىرەگەندىكتەن، وداقتاسى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا كومەكتەسۋگە قاۋقارسىز ەدى. جوعارىدا ءۇيسۇن مەملەكەتىندەگى قۇڭ توبىنىڭ ءبىر بولىگى بيلىكتەن قۋىلىپ، قاراماعىنداعى رۋلاردى ەرتىپ تەڭىز (كاسپي) جاعاسىنا كەتكەنىن ايتتىق. قىتاي جازباسىندا سول تەڭىز كولى (كاسپي) جاعاسىندا ۋي-بەي-گو ەلى ورنالاسقانى (7) تۋرالى ايتىلادى. وسى قىتايلىق «ۋي-بەي-گو» اتاۋى دۇرىسىندا «ءۇي ءبورى-گۋن» بولۋى مۇمكىن. ول بيلىكتەن ايرىلعان ۇيسۇندىك حۋن توبىنىڭ سەنىمدى اسكەرى بولعان حۋندىق ءسۇربورى تايپاسى دەپ توپشىلاۋعا بولادى (گۋنندەر زامانىنا دەيىن ولاردىڭ ەۋروپادا ورنىققاندارى «بۋرگۋندي» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى).

ماڭعىستاۋداعى «التىن قازعان» دەگەن جەردەن جاقىندا تابىلعان اسىل دۇنيەلەر III-IV عاسىرلارداعى اتتيلا زامانىنا تيەسىلى دەيدى رەسەي عالىمدارى. ولار ماڭعىستاۋدا قۇڭ (حۋن) بيلەۋشىلەرىنىڭ ورتالىعى بولعان دەگەن بولجامدار جاساۋدا. سول زاماندا كاسپي تەڭىزى جۋرجان دەپ اتالدى، زاكاۆكازەنى جاۋلاپ العاندار دا كەيىن جۋرجان دەگەن ۇلت بولىپ قالىپتاسقانىن ارابتىق ءال ماسۋدي جازباسى ايعاقتايدى. قىتايدا «ر» دىبىسى جوقتىعىنان، جۋرجان اتاۋى تاريحقا جۋجان بولىپ ەندى. بۇل «جۇرەلەگەن، تىزەرلەگەن ادام» دەگەن ماعىنا بەرەدى (8). شاماسى، سول كاسپي تەڭىزى ماڭىنا ورنىققانداردا جۇرەلەپ وتىرۋ ادەتى بولعان. سول سەبەپتەن ول جاقتاعى جەرگىلىكتى حالىق (ساك حالقىنىڭ ماڭعى تايپاسى) ولاردى «ءجۇرجان» دەپ اتاپ كەتكەن بولۋ كەرەك. سوندا بارعان وشاقتى-يۋەچجيلەردىڭ تاز رۋى كەيىن قازىرگى كىشى جۇزدەگى تاز  تايپاسى بولىپ قالىپتاستى. ولار مەن جەرگىلىكتى اداي رۋى اراسىنداعى قۇدالاسۋ داستۇرىنەن كەيىن «تاز بەن اداي ەنشىلەس» دەگەن ۇعىم پايدا بولدى.

ءۇيسۇن مەملەكەتىنىڭ بيلىگىنەن ايرىلعان سول توپ ماڭعىستاۋدا وتىرىپ ەس جيىپ، كۇشەيىپ، كەيىن III عاسىردىڭ سوڭىندا ءسىيبورى مەن ماڭعى تايپالارى (قۇرامىندا اداي رۋى باسىم بولعان) كۇشىمەن ءۇيسۇن يمپەرياسىن جاۋلاپ الدى (9). وسىلايشا ولار ەجەلدە وزدەرىنە دە تيەسىلى بولعان بيلىكتى تارتىپ الدى، ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ تازقارا قۇستى تاڭباسى ولاردىڭ دا ەنشىسىندە ەدى. سوندىقتان ولار ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن وشاق تايپاسىنىڭ تاڭباسىن تومەن قۇلديلاعان تازقارا كۇيىندە بەينەلەدى. ال وزدەرىنىڭ تاڭباسىن جوعارى سامعاعان تازقارا بەينەسىندە قالدىردى (10).

ءجۇرجان (جۋجان) يمپەرياسىن ورناتقان بيلەۋشى توپتىڭ ءسۇربورى-اس  دەپ تە اتالعانى بار ء(سۇربورى – قىتاي جازباسى «سيۋيبۋي» دەپ كورسەتكەن حۋنداردىڭ تاڭداۋلى تايپاسىنىڭ ءبىرى، ال «اس» - اسىلۇيا ديناستياسىنان دەگەندى كورسەتەدى). ويتكەنى، جۋجاندار زاكاۆكازەدە ورناتقان مەملەكەت ساۆير دەپ اتالدى جانە «ءسىبىر» اتاۋى دا وسى ساۆير تايپاسىمەن بايلانىستى ەكەنىن عالىمدار ماقۇلدايدى. ءسۇربوراس رۋى ءجۇرجان (جۋجان) قاعاناتىن بيلەدى، كەيىن ولاردان بيلىكتى تورگى اسۇياڭ رۋى تارتىپ الدى (تۋگە اسيان –  تيۋركي اشينا). كەيىنگى VI عاسىرداعى تورگى اسۇياڭ (تيۋركي اشين) ديناستياسى جاۋلىعى ءسۇربوراس اتاۋىن ءشيبوراش دەپ وزگەرتتى. يسلام ءدىنى كەلگەن زاماندا جاعىمسىز ەستىلەتىن ءشيبوراش اتاۋى شاپىراش بولىپ وزگەرىپ كەتتى. شاپىراشتى تايپاسىنىڭ تاريحى وسىلاي ءوربيدى.

يسلام ءدىنىن قابىلداعان قازاق تايپالارى تۇگەلدەي ءوز تاڭبالارىن جانسىز بەينەلەرگە اۋىستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. سەبەبى، يسلام ءدىنىنىڭ تالابى سولاي ەدى. وشاق مەن شاپىراش تايپالارى تازقارا بەينەلى تاڭبالارىن تۇمار بەينەسىنە الماستىردى. رەسەي گەربىندەگى ەكى باستى تازقارا بەينەسى وشاقتى پەن شاپىراشتى تايپالارىنىڭ ءتول تاڭبالارى بولاتىن (ريۋريك اۋلەتى انىعىندا «بورىك» دەپ اتالادى، ولار – جۋجان قاعاناتىن بيلەگەن ءسۇربورىاس-ساۆير ديناستياسىنىڭ قىرىمدا قالعان بولىگى). رەسەيلىك گەربتى سىرتتاي قورشاپ شىقسا، ءۇش بۇرىشتى تۇمار بەينەسى شىعا كەلەدى. ءۇيسۇن يمپەرياسىن جاۋلاپ العان ءسۇربوراس ء(شيبوراش-شاپىراش) توبى بيلىكتەن ايرىلعان وشاق تايپاسى تاڭباسىن تومەن قۇلديلاعان تازقارا بەينەسىنە، ال وزدەرىنىڭ تاڭباسىن جوعارى سامعاعان تازقارا بەينەسىندە قالدىرعان دەدىك. وسى سەبەپتەن تاڭبالار تۇمارعا اۋىسقاندا وشاقتى تاڭباسى ءبىر ۇشى جوعارى قاراعان تۇمار, ال شاپىراشتى تاڭباسى كەرىسىنشە «ەكى ۇشى جوعارى قاراعان تۇمار  بولىپ شىقتى (10). وسىنداي ورتاق تاريحى بولعاندىقتان «وشاقتى مەن شاپىراشتى ەنشىلەس» دەگەن ۇعىم قالدى حالىق جادىندا.

وشاقتى شەجىرەسىنىڭ بۇرمالانۋى تۋرالى ءبىر دەرەك

وشاقتى شەجىرەسىنىڭ رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان ورەسكەل بۇرمالانعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. شەجىرەدە وشاقتىلار جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان ارال تەڭىزى جاققا اۋىپ كەتىپ، كەيىن قايتا ءوز جەرىنە ورالعانى جانە قايتىپ كەلگەندە جەرىنە ىستى-ويىقتار ورنىعىپ العانى ايتىلادى. وسى جەر داۋىندا وشاقتىلار قۋلىق جاساپ، اتتىڭ باس سۇيەگىن جاسىرىن ءبىر جەرگە كومىپ تاستاعانى، سوسىن سول باس ارقىلى جەردىڭ وشاقتىعا تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەگەنى جازىلعان شەجىرەدە. وشاقتى مەن ويىق – جىلقىنى بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن كوشپەلىلەر، ولاي بولسا اتتىڭ باسى ول جەردىڭ وشاقتىعا تيەسىلى ەكەنىن دالەلدەدى دەۋ اقىلعا سىيماسى انىق. وشاقتىنىڭ جىلقىسى باسقاشا، ال ويىقتىڭ جىلقىسى باسقاشا جاراتىلعان با؟ كىمدى كىم اقىماق كورەدى، وشاقتى ويىقتى ما، الدە وتارلاۋشى ۇلت ءۇشىن وشاقتى مەن ويىق اقىماق كورىندى مە؟

اراب گرافيكاسىندا «اتا» مەن «ات» سوزدەرى بىردەي جازىلاتىنىن ەسكەرسەك، وندا وشاقتىلار اتتىڭ ەمەس اتاسىنىڭ باسىن (بەيىتىن) كورسەتۋ ارقىلى جەر داۋىن ءوز پايدالارىنا شەشۋى مۇمكىن. ولاي بولسا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وقىمىستىلارى وشاقتىنىڭ اراب ءارىپتى شەجىرەسىن قايتا وڭدەگەندە، ونداعى  «اتا» ءسوزىن «ات» دەپ بۇرمالاپ جىبەرگەن. ويىقتار سەنۋ ءۇشىن ول اتانىڭ ەسىمى بارشاعا بەلگىلى جانە ونىڭ بەيىتى دە سول جەردە ەرتەدەن بار بولۋى شارت. ول قاي اتانىڭ بەيىتى بولۋى مۇمكىن؟

ءۇشارال اۋىلىنان ارى قاراي قۇم جيەگىنە جاقىن ايماقتا اتبايلار دەگەن توبە بار، وندا «X عاسىر ەستەلىگى» دەگەن تاقتا ىلىنگەن. بۇل توبە ات بايلايتىن جەرگە ەمەس، ەسىك قالاسىنداعى التىن ادام تابىلعان توبە-قورىمدارعا ۇقسايدى. توبەنىڭ ورتا تۇسى بۇرىن قازىلعان، ورىس ارحەولوگتارى سول جەردى ۇڭگىپ كىرىپ، بەيىتتەن اسىل زاتتار ىزدەگەن ءتارىزدى (ونداي وقيعالار XIX عاسىردا كوپ بولعانى بەلگىلى). «ات بايلارى» مەن «اتا بايسارى» سوزدەرى ارابشا ارىپتەرمەن ۇقساس جازىلادى، ولارداعى ايىرماشىلىق تەك «س» مەن «ل» ارىپتەرىنىڭ جازىلۋىندا عانا. «س» ءارپى ۇستىندە نۇكتەلەر بولادى، ال «ل» ءارپى ۇستىندە نۇكتەسىز جازىلادى جانە «س» ارپىنەن ءسال بيىك بولادى. سياسى جايىلىپ ۇستىندەگى نۇكتەلەرى ارىپپەن قوسىلىپ كەتكەن كونە جازباداعى «س» ءارپى ءبىر قاراعاندا «ل» بولىپ كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. وسىنى پايدالانعان يمپەريا ساياساتى، اراب ءارىپتى شەجىرەدەگى «اتا بايسارى» اتاۋىن «ات بايلارى» دەپ وزگەرتكەن دەپ توپشىلايمىز.

قازاق مۇسىلمان بولعان زاماننان ونداي بيىك توبەدەن بەيىتتەر تۇرعىزباعان، دەمەك بۇل توبە-بەيىت وشاقتىلار مۇسىلمان بولماعان ەرتە زاماندا تۇرعىزىلعان. تاريحي دەرەكتەر يسلام ءدىنى تاراز بەن تاشكەنت قالالارىنا VIII عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا ورنىعىپ قويعانىن دالەلدەيدى. يسلام ءدىنى نەگىزى بولعان قازاق حاندىعىنىڭ IX عاسىردا وسى ءبىزدىڭ ايماقتا پايدا بولعانى دا انىق (قاراحانيدى مەملەكەتى). ولاي بولسا، اتا بايسارى شامامەن I عاسىر مەن VII عاسىر ارالىعىنداعى ۋاقىتتىڭ بىرىندە ءومىر سۇرگەن. وسى اتا بايسارى بەيىتىن كورسەتۋ ارقىلى وشاقتىلار بۇل جەردىڭ ەجەلدەن ءوز اتا قونىسى ەكەنىن ويىقتارعا دالەلدەگەن دەسەك، قيسىنعا كەلەدى. اتا بايسارى (ات بايلار) توبەسى ورنالاسقان ايماق بايسارى رۋىنىڭ اتا قونىسى ەكەنى دە سوزىمىزگە دالەل (سول ايماقتاعى مۇساباي ماڭىندا بايسارى رۋىنا تيەسىلى ەسكى مۇسىلمان بەيىتتەرى ساقتالعان).

بۇل دەرەك تە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق شەجىرەلەرىن ورەسكەل بۇرمالاعاندىعىن ايعاقتايدى.

سونىمەن وشاقتى تايپاسىنىڭ قازاق تايپالارى اراسىندا ەڭ كونە تايپا ەكەنىن، ءۇيسۇن يمپەرياسى وسى وشاقتى تايپاسى ورناتقان مەملەكەت ەكەنىن، ۇلى جىبەك جولى وشاقتى تايپاسىنىڭ تىكەلەي اتسالىسۋىمەن پايدا بولعانىن دالەلدەۋگە تىرىستىق.

قوسىمشالار:

1. «ۋسۋن ۋپلىۆالا يز حۋننسكيح رۋك. نەسموتريا نا تو، چتو كيتاي بىل دالەك، ۆليانيە ەگو ۆ ۋسۋني ۆوزراستالو. وتچاستي ونو شلو چەرەز جەنشين. سۋدبا پەرۆوي كيتايسكوي تسارەۆنى، ۆىداننوي زامۋج زا ۋسۋنيا، وكازالوس پەچالنوي: ونا تولكو پلاكالا ي تاك ي زاچاحلا وت توسكي. زاتو ۆتورايا، گيايۋ، كنياجنا، ۆىداننايا زا ۋسۋنسكوگو گۋنمو، بىلا وسوبو ەنەرگيچنايا، ونا پريسپوسوبيلاس ك وبىچايام سترانى، پەرەحوديلا پو ناسلەدستۆۋ، روجالا دەتەي ي ۆوزگلاۆيلا ۆ ۋسۋني گرۋپپۋ پروكيتايسكوي وريەنتاتسي. گۋنمو ۋنگيۋيمي ۆو ۆسەم سلۋشالسيا سۆوەي جەنى. ونا پريسپوسوبيلاس ك وبىچايام سترانى، پەرەحوديلا پو ناسلەدستۆۋ، روجالا دەتەي ي ۆوزگلاۆيلا ۆ ۋسۋني گرۋپپۋ پروكيتايسكوي وريەنتاتسي. ونا سدەلالا دليا كيتايسكوي پوليتيكي بولشە، چەم منوگوتىسياچنوە ۆويسكا لي ەرشينسكوگو. ودين يز ەە سىنوۆەي ستال ۆلادەتەلەم ياركەندا، دوچ بىلا ۆىدانا زا ۆلادەتەليا كۋچي. ۋسۋني ستالي گوسپودستۆوۆات نە تولكو ۆ سۆويح گوراح، نو ي ۆ وازيساح زاپادنوگو كرايا. گۋنمو ۋنگيۋيمي ۆو ۆسەم سلۋشالسيا سۆوەي جەنى. وپاسنوست زاكليۋچالوس ليش ۆ توم، چتو ناسلەدنيك پرەستولا بىل سىنوم حۋننسكوي تسارەۆنى ي حۋننسكايا پارتيا ۆ ۋسۋني وبلادالا زناچيتەلنوي سيلوي. ودناكو ناسلەدنيك بىل ەششە مال، ي ۋ تسارەۆنى گيايۋ پوكا بىلي رازۆيازانى رۋكي دليا ۆمەشاتەلستۆا ۆو ۆنەشنيۋيۋ پوليتيكۋ. يابلوكوم رازدورا مەجدۋ ۋسۋنامي ي حۋننامي وكازالوس كنياجەستۆو چەشي. س 80گ، ت.ە. س پريحودا ك ۆلاستي ستاروحۋننسكوي ۆوەننوي پارتي، چەشيستسى سوۆمەستنو س حۋننامي ناچالي ناستۋپات نا ۋسۋنەي...مالو توگو، وني پوترەبوۆالي وت ۋسۋنەي ۆىداچي تسارەۆنى ي پرەكراششەنيا سۆيازي س كتياەم. تسارەۆنا ي ەە مۋج ۆ 73 گودۋ ناپراۆيلي پوسولستۆو ۆ كيتاي س پرەدلوجەنيەم ۆوەننوگو سويۋزا ي سوۆمەستنوگو سوگلاسوۆاننوگو ناپادەنيا نا حۋننوۆ. نوۆىي يمپەراتور سيۋاندي س ۆوستورگوم سوگلاسيلسيا، ي پريگوتوۆلەنيا ك پوحودۋ سنوۆا ۆسكولىحنۋلي كيتاي. (يستوريا نارودا حۋننۋ. لەۆ گۋميلەۆ)

2. تولچوك ك وتكرىتيۋ نوۆىح زەمەل دالا ۆنەشنايا پوليتيكا: ۆ پويسكاح سويۋزنيكوۆ دليا بوربى س حۋننۋ كيتايسكوە پراۆيتەلستۆو ۆسپومنيلو و يۋەچجاح، ي ك نيم بىل پوسلان چينوۆنيك چجان تسيان. درەۆنايا ۋسۋنسكايا زەمليا، پو سۆەدەنيام كيتايسكوگو پۋتەشەستۆەننيكا چجان تسيانيا، لەجالا مەجدۋ دۋنحۋانوم م تسينيانشانەم، نو زدەس جە رازمەششاليس ي «يۋەچجي». سيراتورى ۋديۆيليالسيا، كاك دۆا ساموۋپراۆليايۋششيحسيا نارودا جيۆۋت سمەشاننو نا ودنوي تەرريتوري. نو، ۆيديمو، ەتي نارودى ۆلادەلي ۋكازاننوي تەرريتوريەي پو وچەرەدي... نا وبراتنوم پۋتي چجان تسيان بىل سنوۆا زادەرجان حۋننامي، نو بەجال ي ۆەرنۋلسيا ۆ كيتاي ۆ 120 گ. دو ن.ە.». (يستوريا نارودا حۋننۋ. ل.گۋميلەۆ)

3. ۆەلي́كي شيولكوۆىي پۋت— بىل پرولوجەن ۆو II ۆەكە دو ن. ە., ۆيول يز سيانيا چەرەز لانچجوۋ ۆ دۋنحۋان, گدە رازدۆايۆالسيا: سەۆەرنايا دوروگا پروحوديلا چەرەز تۋرفان, دالەە پەرەسەكالا پامير ي شلا ۆ فەرگانۋ ي كازاحسكيە ستەپي، يۋجنايا — ميمو وزەرا. كيتاي ناچال ەكسپورتيروۆات شيولك، كاك تولكو وسوزنال سۆويۋ پوترەبنوست سناچالا ۆ نەفريتە ي جادەيتە يز كوپەي حوتانا ي ياركەندا. ستارايا سەۆەرنايا دوروگا ۆوزنيكلا ۆو ۆرەمەنا يمپەراتورا ۋ-دي, كوتورىي پود ناتيسكوم ستەپنوگو نارودا حۋننۋ ناپراۆيل سۆوەگو سانوۆنيكا چجان تسيانيا نا يۋەچجەي, دليا ۋستانوۆلەنيا س نيمي سويۋزنىح وتنوشەني. ۆ 121 گودۋ دو ن. ە. پەرۆىي ۆەربليۋجي كاراۆان س شيولكوم ي برونزوۆىمي زەركالامي ناپراۆيلسيا ك فەرگانسكومۋ وازيسۋ چەرەز تۋرفانسكۋيۋ ۆپادينۋ ۆدول وگنەننىح گور ي وتروگوۆ تيان-شانيا. دليا ترانسپورتيروۆكي يسپولزوۆاليس گلاۆنىم وبرازوم ۆەربليۋدى. بلاگوداريا ينتەنسيۆنوي تورگوۆلە ۆ تانسكوي دەرجاۆە سفورميروۆالاس مودا نا سرەدنەازياتسكيە ناريادى ي يزدەليا. (ۆەلي́كي شيولكوۆىي پۋت. ۆيكيپەديا)

4. ۆ 124 دو ن. ە. يۋەچجي (كۋشانى) ۆكليۋچيليس ۆ ۆوينۋ پروتيۆ پارفي, ۆ كوتوروي بىل رانەن، ا پوتوم ۋمەر وت ران پارفيانسكي تسار ارتابان I. ارتابان I — تسار پارفي يز ديناستي ارشاكيدوۆ. پراۆيل ۆ 128—124 گگ. دو ن. ە. ۆستۋپيل نا ترون پوسلە سۆوەگو پلەمياننيكا فرااتا II. پوگيب ۆ ۆوينە س توحارامي, ۆتورگشيميسيا ۆ ۆوستوچنىە وبلاستي پارفي. (يستوريا يۋەچجي)

5. چاست يۋەچجي — كۋشانى، پرودولجاۆشيە گوۆوريت نا ديالەكتاح يازىكوۆ يۋەچجي, ۆتورگليس ۆ پرەدەلى باكتري ي پود پرەدۆوديتەلستۆوم سۆوەگو تساريا كۋشان گەرايا وسنوۆالي كۋشانسكۋيۋ يمپەريۋ. پري تسارە كانيشكە وني پرينيمايۋت گوسۋدارستۆەننۋيۋ رەليگيۋ بۋدديزم پو ودنوي يز تەوري، كۋشانسكوە تسارستۆو بىلو وسنوۆانو كوچەۆىم يندويرانسكيم نارودوم توحاروۆ (كيت. يۋەچجي), پريشەدشيم س تەرريتوري، نا كوتوروي سەيچاس ناحوديتسيا كيتايسكي اۆتونومنىي رايون سينتسزيان. سام فاكت ناليچيا وگرومنوي كۋشانسكوي يمپەري بىل وسوزنان يستوريكامي نە رانەە سەرەدينى XIX ۆەكا. سۆەدەنيا، سوحرانيۆشيەسيا و كۋشانسكوي يمپەري — ەپيزوديچەسكيە، رازنورودنىە ي پروتيۆورەچيۆىە. حرونولوگيا ي يستوريا ۆوسستانوۆلەنى پرەيمۋششەستۆەننو پو سوحرانيۆشيمسيا مونەتام، كيتايسكيم لەتوپيسيام (ۆ چاستنوستي «حوۋ حان شۋ» — يستوريا پوزدنەي ديناستي حان) ي وتدەلنىم ينديسكيم ي گرەچەسكيم سۆيدەتەلستۆام. پو پوۆودۋ يميون تسارەي ي حرونولوگي پرودولجايۋتسيا سپورى». (كۋشانسكايا تسارستۆا)

6. «ۋسۋني يمەلي شيروكيە ديپلوماتيچەسكيە ي رودستۆەننىە سۆيازي س كيتاەم. ۆ I ۆ. دو ن. ە. يح چيسلەننوست دوستيگالا 630 تىس. چەلوۆەك. يستوچنيكي ۋپومينايۋت گورود ۋسۋن. گوسۋدارستۆو ۋسۋنەي دەليلوس نا تري چاستي: ۆوستوچنۋيۋ، زاپادنۋيۋ، تسەنترالنۋيۋ. تامگا ۋسۋنەي يزوبراجالا ۆورونا. تيتۋل گلاۆى گوسۋدارستۆا – گۋنمو; پلەمەننايا ي رودوۆايا زنات – بەكي. وسەدلىە ۋسۋني جيلي ۆ پوستوياننىح جيليششاح، پوستروەننىح يز سىرتسوۆوگو كيرپيچا ي كامنيا، ا كوچەۆىە ۆ يۋرتاح. ۋسۋني رازراباتىۆالي مەستوروجدەنيە سۆينتسا, مەدي, ولوۆا, زولوتا. يز جەلەزا يزگوتوۆليالي — سەرپى, نوجي, مەچي, كينجالى, ناكونەچنيكي سترەل. يز تسۆەتنوگو كامنيا ي بلاگورودنىح مەتاللوۆ دەلالي بۋسى, سەرگي, ۋكراشەنيا دليا ودەجدى. كەراميچەسكۋيۋ پوسۋدۋ يزگوتوۆليالي ۆ بولشەم كوليچەستۆە. ياركيم پامياتنيكوم يۋۆەليرنوگو يسكۋسستۆا ۋسۋنەي ياۆليالاس – كارگالينسكايا ديادەما». (ۋسۋني)

7. «نا كيتايسكيح كارتاح زاپادنوگو كرايا ۋكازانى گرانيتسى كانگيۋيا: ۆوستوچنايا – ۋ وزەرا الاكۋل، يۋجنايا – ۋ حرەبتوۆ كيرگيزسكوگو الاتاۋ، زاپادنايا – ۋ رەكي سارىسۋ، ا سەۆەرو-زاپادنايا ۋ وزەرا تەنگيز، گدە كانگيۋي گرانيچيل س ۋي-بەي-گو». (يستوريا نارودا حۋننۋ / ل.گۋميلەۆ)

8. «蠕蠕— جۋان-جۋان. پەرۆوە نازۆانيە، ۋپوترەبلياەموە دليا داننوگو نارودا. سكورەە ۆسەگو يسكاجيوننوە سلوۆو، پرەزريتەلنايا كليچكا، داننايا كيتايتسامي. 蠕— زناچيت مەدلەننو پولزتي، پرەسمىكاتسيا. 柔然 — جوۋجان. ۆ رۋسسكوم يازىكە زاكرەپيلوس ستاروە پروچتەنيە جۋجان. (جۋجانسكي كاگانات)

9. «پوموگاەت يستوريچەسكايا گەوگرافيا: نا كارتە ەپوحي سانگو (220-280 گگ.) ۆسە سەميرەچە پرينادلەجيت ۋسۋنيام، نا كارتە ەپوحي تسزين ۋسۋني لوكاليزۋيۋتسيا ۆ گوراح وكولو وزەرا يسسىككۋل ي ۆ ۆەرحوۆياح رەكي يلي. كارتا سوستاۆلەنا دو304 گ.، پوەتومۋ مى ۆپراۆە سدەلات زاكليۋچەنيە، چتو ۆ كونتسە III ۆەكا «مالوسيلنىە» حۋننى س يرتىشا پەرەمەستيليس ۆ سەميرەچە ي وكازاليس دوستاتوچنو موششنىمي دليا توگو، چتوبى زاگنات ۋسۋنەي ۆ گورى. وگليانەمسيا نا مينۋۆشيە چەتىرنادتسات لەت (303-317 گگ.), ي پوسموتريم چتو پرويزوشلو. ا پرويزوشلو وچەن منوگو، داجە دليا ساموي مياتەجنوي ەپوحي. ۆەليكي كيتاي پەرەستال سۋششەستۆوۆات. پوتەرياۆ رودنىە زەملي، كولىبەل سۆوەي درەۆنەي كۋلتۋرى، كيتاي ستال زاۋريادنىم تسارستۆوم، وكرۋجەننىم س يۋگا ي زاپادا ۆوينستۆەننىمي ابوريگەنامي،

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz