ۇلكەن ساياساتتا كۇندەلىكتى ومىردەگىدەي جوقتان ەشنارسە پايدا بولمايدى. سول سياقتى الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىنىڭ تىرشىلىك تەزىنە توتەپ بەرۋدەگى قاۋقارى - الدىڭعى كەزەڭدەردە جۇزەگە اسقان دۇرىس شەشىمدەردىڭ جەمىسى. بۇل تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ ەلدە دە نۇرسۇلتان نازارباەۆ داۋىرىندە باستاۋىن الىپ، قاسىم-جومارت توقاەۆ كەزىندە جالعاسىن تاپقان ساياسي داستۇرلەر نەگىزگى باسىمدىقتار بويىنشا ءوزىن اقتاپ شىقتى.

تاعدىردىڭ قاتەرلى وتكەلدەرىنەن امان ءوتۋ - تەك كۇشتى مەملەكەتتەردىڭ نەسىبەسى. بيىك مىنبەلەردەن دە ءدال وسىنداي سيپاتتاعى ەلگە اينالعانىمىز ءجون دەگەن ۇندەۋلەر جولدانىپ جاتادى. بىراق، سول كۇشتىلىكتىڭ بەلگىلەرى نەدە؟ بۇل تۇرعىداعى ءبىزدىڭ قازاقستاننىڭ مۇمكىندىكتەرى قانداي؟

ادەتتە، بۇقارالىق سانا قۋاتتى مەملەكەت دەگەندى ءبىر كوسەمنىڭ قاباعىنا قاراپ قالعان، سوڭىنان ساپ تۇزەپ ەرگەن اۆتوريتاريزمگە بالايدى. ەندى بىردە كوپشىلىك كۇشتى مەملەكەتتى بالاما پىكىرلەردى جانىشتاپ جالعىز عانا يدەولوگيانىڭ قۇرساۋىنا العان توتاليتاريزمگە تەڭەپ جاتادى. ادامزات تاريحىندا مۇنداي مىسالدار جەتىپ ارتىلادى: ستالين، ماو، كوممۋنيزم، چۋچحە ت.ب. شىن مانىسىندە ونداي جۇيەنىڭ ومىرشەڭدىگى كۇمان تۋدىرادى. بۇعان قانشا جانتالاسسا دا اقىرى قۇرىپ تىنعان كەڭەس وداعىنىڭ تاريحى، يا بولماسا حالقىن اشتىق پەن مەشەۋلىككە ايداپ تىققان سولتۇستىك كورەيانىڭ تاجيريبەسى ايقىن دالەل. انىعى سول - سەنىم ەمەس قورقىنىشقا، الەۋمەتتىڭ ءومىرىن جاقسارتۋ ەمەس ۇگىت-ناسيحاتقا جۇگىنگەن مەملەكەتتىڭ تاسى ورگە دومالامايدى.

ەكىنشى جاعىنان ايتقانى جۇرمەيتىن، دەگەنىن ورىنداتۋعا دارمەنسىز جۋاس مەملەكەتتەن نە قايىر؟ ونسىز وزەكتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەردىڭ شەشىمى، ەكونوميكالىق ءوسىم، ادام حۇقىقىتارى قالايشا قامتاماسسىز ەتىلمەك؟ بۇل جايىندا ويشىلداردىڭ سوزىنە جۇگىنىپ كورسەك. ماسەلەن، جان جاك رۋسسو: “تەك كۇشتى مەملەكەت قانا ءوز ازاماتتارىنا شىنايى ازاتتىق بەرە الادى”، - دەگەنى بار. ناپولەون “حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن پالەنىڭ ەڭ جامانى - بيلىكتىڭ وسالدىعى” ساناعان.

ليباراليزم، ياعني ەركىندىكتى جالاۋ ەتىپ كوتەرگەن ءححى عاسىردا اتالعان پىكىرلەر ءوز قۇندىلىعىن جوعالتپاي، قايتا جاڭاشا مانگە يە بولىپ وتىر. بۇل رەتتە امەريكالىق تانىمال فيلوسوف فرەنسيس  فۋكۋيامامەن كەلىسپەۋگە امال جوق: ء“السىز، بىلىكسىز، جالاڭ سوزدەن اسا المايتىن ۇكىمەت كوپتەگەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە ۇرىندىرادى، اسىرەسە بۇل دامۋشى ەلدەرگە ەرەكشە وزەكتى ماسەلە”.

دەمەك، كۇشتى مەملەكەتتىڭ دەنى – ورتاق ماقسات پەن قۇندىلىقتار اياسىندا قوعامدى جۇمىلدىرا الۋشى، ول ءۇشىن قاجەتتى رۋحاني، ساياسي، زاڭدىق، الەۋمەتتىك العىشارتتاردى جاساقتاۋشى قابىلەتتە جاتىر. اتالعان مىندەتكە جەتۋ دەموكراتيالىق قۇرالدارسىز، ءبىرىنشى كەزەكتە بيلىك پەن قوعامنىڭ ءوزارا بايلانىسىنسىز، ودان كەلىپ تۋىندايتىن سەنىم مەن قولداۋسىز نەعايبىل شارۋا.

ساياسات ۇتىمدى بولۋ ءۇشىن بيلىككە كەلەڭسىز سىرتقى ىقپالمەن قاتار ىشتەن جىك-جىكشىلدىككە ايداپ سالۋشىلارعا توتەپ بەرەرلىك ءال-قۋات كەرەك. ايتپەسە ەلدىڭ اماندىعى مەن دامۋىنىڭ ىرگە تاسى بولىپ سانالاتىن تۇتاستىق مەن تۇراقتىلىقتىڭ جويىلۋى بەك مۇمكىن. بىراق اتالعان ءال-قۋات بيلىك تاراپىنان قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىن باقىلاۋعا الىنۋىن بىلدىرمەيدى. كەيدە الگىندەي اسىرا سۇلتەۋشىلىكتەر مەنمەنشىلدىككە، توقىراۋعا، ودان بارىپ دۇمپۋگە ۇرىندىرادى.

قاراپ وتىرسا سوڭعى ون جىلدىقتا عانا الەمدە ورىن العان مەملەكەتتىك توڭكەرىستەر كوبىنە جاڭاعىداي اۆتوريتارلى قوعامدارعا ءتان ەكەن. ەڭ سوراقىسى - ميلليونداعان ادام ءۇمىت ارتقان رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ءادىل دە گۇلدەنگەن ومىرگە اكەلمەدى. قايتا احۋال بۇرىنعىدان بەتەر ناشارلادى. اۋمالى-توكپەلى زاماندا بيلىك باسىنا كوپ جاعدايدا دەسترۋكتيۆتى، حالىق ەمەس جەكە باسىنىڭ قامىن ويلاعان كۇشتەر كەلدى. مەملەكەتتىڭ ىشكى بىلىقتارىن سىرت كۇشتەر وزدەرىنىڭ ارام پيعىلدارىندا پايدالانىپ قۇلۋعا اسىقتى. ناتيجەسى وكىنىشتى - گرۋزيا مەن ۋكراينا اۋماقتىق تۇتاستىعىنان ايرىلدى، مىسىر مەن تۋنيس ءدىنشىل ەسكترەميستەردىڭ وكتەمى مەن كەدەيلىكتەن كوز اشار ەمەس. سوعىس جاعدايىندا ليبيا مەن سيريا مۇلدە مەملەكەتتىگىن جوعالتىپ كورىنگەننىڭ جەمتىگىنە اينالدى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، رەۆوليۋتسيا قوعامداعى تۇيتكىلدەردىڭ وڭتايلى شەشىمى بولىپ تابىلمايدى. جانە ونىڭ قۇربانىنا بيلىكپەن قاتار حالىقتىڭ ءوزى اينالادى.

سونىمەن ءومىردىڭ بارلىق سالاسىن بيلىك ءوز جۇدىرىعىندا ۇستاپ تۇرۋىن كۇشتىلىك دەپ قابىلداۋ اعاتتىق. اسىرەسە ەكونوميكاعا كەلگەندە. مەملەكەتتىك باسقارۋ - نارىقتى الماستىرا المايدى. اينالىپ كەلگەندە مەملەكەت – اركەز جامان مەنەدجەر بولىپ شىعادى دەگەن زاڭدىلىقتى نازارعا السا ونداي تاجىريبەنىڭ پايداسىنان گورى زيانى كوپ. ايتىلعانعا كەزىندە ازاماتتاردىڭ جەكە قابىلەتى مەن قۇلشىنىسىن تۇنشىقتىرىپ، ەلدەگى بارلىق ءوندىرۋشى قۋاتتاردى ءوز قولىندا شوعىرلاندىرعان، تۇبىندە ءىرىپ-ءشىرىپ كەلمەسكە كەتكەن سوۆەت وداعى دالەل. ءبىر ورتالىقتان باسقارىلاتىن ەكونوميكالىق جۇيەنىڭ ەندىگى تۇسى – بيۋروكراتيانىڭ ەرتەلى مە كەش جالپىۇلتتىق بايلىقتاردى جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن پايدالانۋى مەن جاۋاپكەرشىلىكتەن جالتارۋى. بۇنىڭ ارتى وليگارحيا مەن مونوپوليالارعا الىپ كەلەدى. ياعني ەكونوميكا دامۋى ءۇشىن بيلىك ءادىل زاڭدار، تاۋەلسىز سوت ارقىلى تەڭ دارەجەدەگى باسەكەلەستىكتى كەپىلدەۋشى عانا بولعانى ابزال. الەمدە ونداي مىسالدار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – ءتيىستى رەتتەۋ مەن ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرىن ءساتتى ۇشتاستىرا بىلگەن امەريكا قۇراما شتاتتارى بۇگىندە عالامدىق ەكونوميكانىڭ كوشباسشىسىنا اينالدى.

دەمەك، مىقتىلىقتىڭ بىردەن-ءبىر قۇراۋشىسى تۇراقتىلىققا نۇقسان كەلتىرمەي، وزگەرىستەردى  وركەنيەتتى تۇردە جۇزەگە اسىرۋعا كەلىپ سايادى. بۇل مىندەت قالىڭ بۇقارا مەن بيلىگى ۇيىسقان ەلدەردىڭ ەنشىسىندە. ولاي بولسا ەليتالاردىڭ قوعامنان تۇيىقتالۋى ونىڭ السىزدىگىنە، ال اشىقتىعى – قۋاتىنىڭ ارتۋىنا الىپ كەلەدى. سايىپ كەلگەندە وزىنە سەنىمدى بيلىك قانا ورىن العان سىني پىكىرلەردەن قايمىقپايدى، قايتا ولارعا قۇلاق اسۋعا دايىندىق تانىتادى. ءومىر بولعاننان كەيىن قاتەلەسپەيتىن پەندە جوق، ال قاتىپ قالماي جىبەرگەن قاتەلىگىن مويىنداۋ جانە تۇزەتۋگە تىرىسۋ – جەكە ادامنىڭ بولسىن نەمەسە تۇتاس ۇكىمەتتىڭ بولسىن اقىلى مەن پاراساتتىلىعىن مەڭزەيدى. سول ارقىلى ءىستى ناسىرعا شاپتىرماي ۋاقتىلى رەتتەپ وتىرۋعا مۇمكىندىك قالىپتاسادى. سان قيلى قاۋىپ-قاتەرلەرگە، داعدارىستى جاعدايلارعا بوي الدىرماي باتىس ەۋروپا ەلدەرى سوڭعى ءجۇز جىلدا رەۆوليۋتسيا اتاۋلىدان ادا بولۋى ايتىلعان تۇجىرىمدى راستاي تۇسەدى.

بيلىكتىڭ ءاربىر شەشىمى قوعامنىڭ كوڭىلىنەن شىعا بەرمەيدى. ماسەلەن، سالىق جيناۋ، ءتۇرلى شەكتەۋلەردى ەنگىزۋ، ولاردى ورىنداماسا جاۋاپقا تارتۋ – وسى سياقتى شارالاردى كوپشىلىككە ۇناماسا دا ەنگىزۋ ورتاق ويىن ەرەجەلەرىن ورناتۋدى، زاڭ الدىنداعى كەز-كەلگەن ازاماتتىڭ تەڭ بولۋىن، الەۋمەتتەگى تەڭدىك پەن ادىلدىكتى، جالپىعا ورتاق ماقساتقا قول جەتكىزۋدى قامتاماسسىز ەتەدى. الايدا وسىنداي جاعىمسىز ارەكەتتەردى جۇرگىزۋ ءۇشىن جالعىز كۇشكە جۇگىنگەن تاعى جەتكىلىكسىز. ۇزاق مەرىزمدە ول ءۇشىن بيلىكتىڭ قوعام الدىندا ابىرويى، سوزىنە سەنىمى بولۋى قاجەت.

ال ەندى جوعارىدا كەلتىرىلگەن تالاپتارعا ءوزىمىزدىڭ قازاقستان قانشالىقتى سايكەس دەگەن سۇراققا كەلسەك. راس، بۇل توڭىرەكتە اتتەگەنايلار جەتىپ ارتىلادى. دەسە دە وزىمىزگە توپىراق شاشقان قايتا جاراماس. ەڭ بولماعاندا كەزىندەگى كسرو شەكپەنىنەن شىققان رەسپۋبليكالاردىڭ جاي-كۇيىمەن سالعاستىرار بولساق، ءبىزدىڭ دەڭگەيىمىز قاي جاعىنان العاندا كوش ىلگەرى، مەيلى ول ساياسي جۇيە  بولسىن، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋال بولسىن. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى وتكەلدەردە سۇرىنگەن شاقتارىمىز بولعان دا شىعار. بىراق ەڭ قۇندىسى - قۇلاپ قالماي، ۇپايىمىزدى جوعالتپاي، امان-ەسەن شىققانىمىزدى ەشكىم جوققا شىعارا الماس. ارينە، تمد كەڭىستىگىندەگى سەرىكتەستەردەن الدا تۇرعاندى قاناعات تۇتۋعا بولمايدى. بولاشاققا ۇمتىلساق، بار ءال-اۋقاتىمىزدى ەڭ وركەندەگەن ەلدەر قاتارىنان تابىلۋعا جۇمساعانىمىز ابزال. اقىلعا جەڭدىرسەك وعان دا جەتەرمىز.

العا باسۋدىڭ دەموكراتيامەن تىكەلەي بايلانىستا ەكەندىگىن جوعارىدا ءسوز ەتتىك. مىنە قازىر دە كۇللى الەمدە ۇرەي جايلاتقان كوروناۆيرۋس كىمنىڭ نەگە تۇراتىنىن كورسەتىپ بەرگەندەي بولدى. اراسىندا بىرقاتار ساراپشىلاردى مازالاعان سۇراقتىڭ ءبىرى – وسىنداي ناۋبەتكە قارسى تۇرۋعا دەموكراتيالىق پا الدە اۆتوريتارلى قوعام بەيىمدىرەك بە؟ كەلىسۋگە بولار – ءبىر ديكتاتورعا نە يدەولوگياعا باعىنعان ەلدەردە شەشىمدەر شۇعىل قابىلداناتىنى ارتىقشىلىق بەرەدى، ويتكەنى ولار پارلامەنتپەن نە جۇرتشىلىقپەن اقىلداسىپ ولاردىڭ ماقۇلداۋىن الۋمەن باسىن قاتىرمايدى. سونداعىسى قاتقىل شارالارعا باسىمدىق بەرىلەدى. ايتالىق، رەسەي باسشىلىعى كۇدىكتىلەردىڭ ۇيلەرىن پودەزىمەن قوسا شىنجىرلاپ تاستادى، قىتاي كارانتين كەزىندە جۇرگەندەرى دەدەكتەتىپ تۇرمەگە اپارىپ تىقتى، ءۇندىستان كوشە كەزگەندەردى تاياقتىڭ استىنا الدى. جەكەلەگەن جاعدايلاردا اتالعان شارالار، بالكىم، وڭ ناتيجەسىن بەرگەن دە بولار. دەسە دە ۇزاق مەرزىمدە قىسپاققا الۋعا باسىمدىق بەرگەن الگىندەي ۇستانىم ءوزىن-ءوزى اقتامايتىنى تۇسىنىكتى.

راس، پاندەميا كەزىندە دەموكراتيالىق ەلدەر دە دۇربەلەڭگە سالىندى. ولاردىڭ قاتارىندا، ماسەلەن، يتاليا، يسپانيا، اقش سياقتىلار تابىلدى. سوعان قاراماستان قوعامدى باسىنۋ ارقىلى  ەمەس، وعان ءىستىڭ ءمان-جايىن ءتۇسىندىرىپ، كەلىسىپ بارىپ جاعداي جاساعان گەرمانيا، شۆەيتساريا، چەحيا سىندى مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسى ۇتىمدىلىعىن كورسەتتى. بۇنى اتالعان ەلدەردىگى پاندەمينيانىڭ شەگىنۋىنەن عانا ەمەس، ودان جەتكىلىكتى ساباق الىپ قايتا شىڭدالىپ شىققانىنان بايقايمىز.

ۇلكەن ساياساتتا كۇندەلىكتى ومىردەگىدەي جوقتان ەشنارسە پايدا بولمايدى. سول سياقتى الەمنىڭ جەتەكشى ەلدەرىنىڭ تىرشىلىك تەزىنە توتەپ بەرۋدەگى قاۋقارى – الدىڭعى كەزەڭدەردە جۇزەگە اسقان  دۇرىس شەشىمدەردىڭ جەمىسى. بۇل تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ ەلدە دە نۇرسۇلتان نازارباەۆ داۋىرىندە باستاۋىن الىپ، قاسىم-جومارت توقاەۆ كەزىندە جالعاسىن تاپقان ساياسي داستۇرلەر نەگىزگى باسىمدىقتار بويىنشا ءوزىن اقتاپ شىقتى. بۇنى قازاقستاننىڭ اۋمالى-توكپەلى 1990 جىلداردىڭ تاۋقىمەتىنەن، 2008-09 بەن 2014-15 جىلداردىڭ داعدارىسىنان امان وتكەنى ايعاقتايدى.

بۇگىن دە كوروناۆيرۋس دەرتى قىسپاققا العاندا باسقالاردىڭ قاتارىندا قازاقستاننىڭ جاعدايى ءتاۋىر دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. ەلىمىزدەگى اۋرۋدىڭ تارالۋ ديناميكاسى سونى اڭعارتادى. بيلىكتىڭ دەر كەزىندە قابىلداعان قادامدارى ارقاسىندا ۆيرۋستىڭ جاپپاي ەپيدەمياعا اينالۋىنا توسقاۋىل قويىلدى. بۇل باعىتتاعى قازاق بيلىگىنىڭ ارەكەتتەرىن دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى وڭ باعالادى. ءوز كەزەگىندە كارانتين سالدارىنان تابىس كوزىنەن ايرىلعاندارعا جاردەماقى تولەۋ، ورىن العان كەمشىلىكتەرگە قاراماستان، نەگىزىنەن اتقارىلۋدا. ورتا جانە شاعىن بيزنەسكە، الەۋمەتتىك جاعدايى مۇشكىل وتباسىلارعا، باسقا دا مۇقتاج ورتالارعا كومەك كورسەتىلۋدە. ال ەڭ باستىسى – سىن ساعاتتا قوعامنىڭ ءوزى ىشتەي ىنتىماق تانىتقانى، شەكتەۋلەر اۋىر تيسە دە تۇسىنىستىك ءبىلدىرىپ تارتىپكە باعىنعانى قازاق ەلىنىنىڭ كەيدە ءوزىمىز ەلەمەيتىن الەۋەتىن پاش ەتتى.

كەز-كەلگەن مەملەكەتتىڭ قۋاتى ونىڭ قاتەلىك جىبەرمەۋىمەن ەمەس، ورىن العان ولقىلىقتى تۇزەۋتۋگە دەگەن جىگەرىمەن ولشەنەدى. باستى قۇندىلىق قولدا بارىمىزدى ساقتاپ ءوز كۇشىمىزگە سەنۋدە جاتىر. بۇل رەتتە بيلىك پەن قوعام اراسىنداعى ۇيلەسىم مەن ەل تاعدىرى ءۇشىن ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ قاشان دا شەشۋشى ماڭىزعا يە. تيىسىنشە وسىنداي ۇستانىم ورنىققان سايىن ول ەرتەڭ، كوروناۆيرۋس شەگىنىپ داعدىلى ءومىر سالتىنا كوشكەنىمىزدە، ەل بولىپ العا باسۋىمىزدىڭ كەپىلى بولماق.

راسۋل جۇمالى

Abai.kz