عالىمدار اراسىندا سوزىمىزدە كەزدەسەتىن ءىي، ىي، ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرىن جازۋدا قازىرگى قولدانىلىپ جۇرگەن ۇستانىمدى جاقتاۋشىلار مەن بۇرىنىراقتا قولدانىلعان ۇستانىمعا قايتا ورالۋدى ۇسىنۋشىلار بار ەكەنى ءمالىم. بۇل ماقالادا ءبىز سول ۇستانىمدارعا شولۋ جاساي وتىرىپ، ولاردان باسقا ءۇشىنشى ءبىر ۇستانىمدى نازارلارىڭىزعا بەرەمىز.

قولدانىمداعى ۇستانىم. ول بويىنشا سوزىمىزدە كەزدەسەتىن ءىي، ىي، ۇў، ءۇў تىركەستەرى ي، ۋ ارىپتەرىمەن بەلگىلەنەدى. مۇنىڭ پايداسى شەتتىلدىك سوزدەر تۇپنۇسقاسىنشا جازىلادى. الايدا بۇلاي بەلگىلەۋدىڭ كەمشىلىكتەرى دە از ەمەس. بىرىنشىدەن، مۇندا بىيە، سۇўات دەپ ايتىلاتىن سوزدەر بيە، سۋات دەپ جازىلىپ، «سوزدە ەكى داۋىستى قاتار كەلمەيدى» دەگەن زاڭدىلىعىمىز بۇزىلادى (ي مەن ە، ۋ مەن ا قاتار كەلىپ تۇر). ەكىنشىدەن، بيە، سۋات سوزدەرى بۋىنعا بي-ە، سۋ-ات دەپ بولىنەدى، بۇل «ءبىرىنشى بۋىننان باسقا بۋىن داۋىستىدان باستالمايدى» دەگەن زاڭدىلىعىمىزعا قايشى. ۇشىنشىدەن، بۇل ۇستانىمدا كەيبىر ءسوزدىڭ ءبىرىنشى بۋىنىنداعى ي مەن ۋ-دىڭ (مىسالى، مي، شۋ دەگەن سوزدەردەگى) جۋان نە جىڭىشكە وقىلاتىنى ايىرىلمايدى.

بۇرىنىراقتاعى ۇستانىم. مۇنى ۇسىنۋشىلار ي، ۋ ارىپتەرىن شەتتىلدىك سوزدەردە عانا پايدالانىپ، ال ءتول سوزدەرىمىزدە ەستىلەتىن ءىي، ىي، ۇў، ءۇў، ىў، ءىў دىبىس تىركەستەرىن ارىپتەر تىركەسى تۇرىندە جازعان دۇرىس دەپ ەسەپتەيدى (مىسالى، ءبىي، قالىي، سۇў، گۇў، بارىў، كەلىў). بۇل جاعدايدا تىلىمىزدەگى زاڭدىلىقتار ساقتالادى، الايدا بەرىلگەن ءسوزدىڭ شەتتىلدىك نە شەتتىلدىك ەمەسىن ادامنىڭ ءبارى بىردەي ايىرا المايتىندىقتان ونى قولدانۋ قيىنعا سوعادى. سونداي-اق كەيبىر سوزدەردىڭ جازىلۋى تىم شۇبالاڭقى بولىپ كەتەدى.

ەندى ءوز ۇستانىمىمىزدى ءسوز ەتەيىك. ول ءۇشىن الدىمەن كەيبىر ۇعىمدارعا تۇسىنىكتەمە بەرىپ الامىز.

داۋىستىعا جالعاس كەلگەن ي مەن ۋ قانداي دىبىس؟ 

قولدانىمداعى ۇستانىم مەن بۇرىنىراقتاعى ۇستانىمنىڭ ەكەۋىندە دە داۋىستىعا جالعاس كەلگەن ي مەن ۋ داۋىسسىز بولىپ سانالادى. بۇل ورايدا ي مەن ۋ-دىڭ داۋىستىنىڭ الدىندا كەلگەندە داۋىسسىز بولاتىنىنا ءبىزدىڭ دە داۋىمىز جوق، بىراق «داۋىستىدان كەيىن كەلگەن ي مەن ۋ دىبىستارى داۋىسسىز بولادى» دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيمىز. ويتكەنى اي، اۋ دەگەن سوزدەردى ايتىپ قاراساق، بۇلارداعى ي مەن ۋ-دىڭ كەدەرگىسىز، ياعني داۋىستىشا دىبىستالاتىنى بايقالادى (داۋىسسىز بولسا، كەدەرگى كەلتىرەر ەدى). الايدا بۇل ي مەن ۋ بۋىن قۇرامايتىندىقتان داۋىستىعا دا جاتپايدى. فونەتيكادا داۋىستى قۇساپ دىبىستالاتىن، بىراق بۋىن قۇرامايتىن دىبىستى جارتىداۋىستى دەپ اتايدى. دەمەك، داۋىستىدان كەيىن كەلگەن ي مەن ۋ داۋىستى دا، داۋىسسىز دا ەمەس، جارتىداۋىستى دىبىس. جارتىداۋىستى ءسوزى داۋىستىنىڭ ءبىر ءتۇرى سياقتى تۇسىنىلەتىندىكتەن ونى تابيعاتىنا وراي ەكىۇداي دىبىس دەپ اتاۋدى ۇسىنامىز.

ديفتونگويد جءونءىندە تءۇسءىنءىك جءانە بءىزدءىڭ ۇستانىمىمىز. ءبىر بۋىندا تۇرعان داۋىستى مەن ەكىۇداي دىبىس تىركەسىنىڭ ايتىلۋى سول دىبىستاردىڭ بىرىنە ۇقساس بولسا، مۇنداي تىركەستى ديفتونگويد دەيدى. بۇل ورايدا ءىي، ىي، ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرىنە كوڭىل اۋدارساق، داۋىستى مەن ەكىۇداي دىبىستىڭ تىركەسى ەكەنىن جانە ءىي، ىي تىركەستەرىنىڭ دىبىستالۋى ي-گە، ال ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرىنىڭ دىبىستالۋى ў-عا ۇقساس ەكەنىن اڭعارامىز. ولاي بولسا، بۇل تىركەستەردىڭ ءبىر بۋىندا تۇراتىندارى ديفتونگويدقا جاتادى. مىسالى، ءبىي، سۇў سوزدەرىندەگى ءىي، ۇў تىركەستەرى ءبىر بۋىندا تۇر، دەمەك ديفتونگويد. ال بىيە، سۇўات سوزدەرىندەگى ءىي، ۇў تىركەستەرى ەكى بۋىنعا ءبولىنىپ كەتەدى ء(بى-يە، سۇ-ўات), دەمەك ديفتونگويد ەمەس.

ادەتتە، ديفتونگويدتار جالاڭ داۋىستىلار سياقتى تاڭبالانادى، ال ديفتونگويد بولمايتىن تىركەستى ءبىر ارىپپەن بەلگىلەۋگە بولمايدى. سوعان بايلانىستى ءبىز ءىي، ىي، ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرىنىڭ ديفتونگويد بولاتىندارىن ءبىر ارىپپەن بەلگىلەپ، ديفتونگويد بولمايتىنىن تىركەس تۇرىندە جازۋ ۇستانىمىن ۇسىنامىز.

ي، ۋ دىبىستارىن تاڭبالاۋ. ۇستانىمىمىزدى ناقتىلاۋ ءۇشىن ي مەن ۋ-دىڭ ديفتونگويد، داۋىسسىز جانە ەكىۇداي تۇرلەرىنە تاڭبا بەرىپ الايىق.

ءىي، ىي ديفتونگويدتارىن سايكەسىنشە لاتىننىڭ i, ارىپتەرىمەن بەلگىلەيمىز (مۇنداعى ءارپىنىڭ ۇستىندەگى گراۆيس تاڭباسى i-ءدىڭ جۋانداتىلىپ وقىلاتىنىن بىلدىرەدى). سونداي-اق ۇў، ىў، ءىў ديفتونگويدتارىن لاتىننىڭ u ارپىمەن بەلگىلەيمىز دە، جۋان نە جىڭىشكە وقىلاتىنىن بۋىن ۇندەستىگى بويىنشا انىقتايمىز، ال ءبىرىنشى بۋىنداعى 5-6 سوزدە عانا كەزدەسەتىن ءۇў ديفتونگويدىن تىركەس تۇرىندە بەلگىلەيمىز. داۋىسسىزدار لاتىننىڭ y, w ارىپتەرىمەن بەلگىلەنەدى. ال ەكىۇداي دىبىستى داۋىسسىزعا ۇقساستىعىن ەسكەرىپ، y, w ارىپتەرىمەن بەلگىلەۋگە (مىسالى، اباي – Abay, اقتاۋ – Aqtaw) نەمەسە داۋىستىعا ۇقساستىعىن ەسكەرىپ، لاتىننىڭ i, u ارىپتەرىمەن بەلگىلەۋگە (مىسالى، اباي – Abai, اقتاۋ – Aqtau) بولادى. مۇنىڭ ءبىرىنشىسى تۇسىندىرۋگە جەڭىل تيسە، ەكىنشىسى حالىقارالىق جازىلىمعا سايكەس كەلەدى. بۇل ورايدا قايسىسىن قولدانۋ ۇستانعان باعىتىمىزعا قاراي شەشىلەدى.

ۇستانىمنىڭ قولدانىلۋى. جوعارىداعى بەلگىلەۋلەردى پايدالانىپ، ۇستانىمىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى جاعدايداعى قولدانىلۋىن كورسەتەيىك.

ا) ءىي ديفتونگويدى i ارپىمەن، ال ىي ديفتونگويدى ارپىمەن بەلگىلەنەدى. مىسالى، بىيلە – bile,

ب) ۇў، ىў، ءىў ديفتونگويدتارى u ارپىمەن بەلگىلەنەدى دە، ءۇў ديفتونگويدى تىركەس تۇرىندە جازىلادى. مىسالى، ۇўران − uran, تانىў − tanu, كەلىў – kelu, ءتۇў – ءtۇw نە ءtۇu.

گ) ءىي، ىي، ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرىنىڭ ديفتونگويد ەمەستەرى داۋىستى مەن داۋىسسىزدىڭ تىركەسى تۇرىندە جازىلادى. مىسالى، بىيە – bıye, سىيا − sىۋa, سۇўات – sۇwat, گۇўىل – ءgۇwıl, تانىўى – tanىwى، كەلىўى – kelıwı. (بۇل مىسالداردا تاڭبالارى بەلگىسىز ى، ۇ، ءۇ دىبىستارىن كيريل ارپىمەن، ال ءى دىبىسىن كيريلدىڭ ءى-سىمەن شاتاستىرماۋ ءۇشىن نوقاتسىز ı-مەن بەردىك.)

قورىتىندى. قولدانىمداعى ۇستانىم مەن بۇرىنىراقتاعى ۇستانىم وكىلدەرىنىڭ اراسىنداعى تارتىستىڭ باستالعانىنا 100 جىلعا تاياپ قالعانىن ەسكەرسەك، الداعى ۋاقىتتا دا ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن مويىنداي قويۋى ەكىتالاي. مۇنى ورىنسىز دەپ تە ايتا المايمىز، ويتكەنى بىرىنشىلەرىنىڭ ءسوزدى بارىنشا ىقشام جازۋ مەن شەتتىلدىك سوزدەردىڭ تۇپنۇسقاعا جاقىن بولۋى جونىندەگى تالاپتارى دا، ەكىنشىلەرىنىڭ ءسوزدى دۇرىس وقىلاتىنداي ەتىپ جازۋ مەن ءتىل زاڭدىلىقتارىن ساقتاۋ تالاپتارى دا قيسىندى. الايدا ولاردىڭ كەلىسپەۋشىلىگى ءالىپبيىمىزدى قابىلداۋ مەن ەملەمىزدى تۇزۋگە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعاندىقتان ورتاق ۇيعارىمعا كەلمەي تاعى بولمايدى. بىزدىڭشە، مۇنداي تىعىرىقتان ءبىزدىڭ ۇستانىمىمىز ارقىلى شىعۋعا بولادى. ويتكەنى ءىي، ىي، ۇў، ءۇў، ىў، ءىў تىركەستەرى قولدانىمداعى ۇستانىمدا ءاردايىم ءبىر ارىپپەن (كيريلدە ي، ۋ ارىپتەرى) بەلگىلەنىپ، بۇرىنىراقتاعى ۇستانىمدا تىركەس تۇرىندە جازىلسا، ءبىز ولارعا ارالىق ۇستانىم ۇستاندىق: بىزدە بۇل تىركەستەردىڭ ءبىر ارىپپەن جازىلاتىن دا، تىركەس تۇرىندە جازىلاتىن دا جاعدايلارى بار. سونىڭ ارقاسىندا ەكى ۇستانىمنىڭ دا تالاپتارى ءبىرشاما دارەجەدە ورىندالادى. بۇل ورايدا «ي مەن ۋ-دىڭ قوس-قوستان بولۋى قيىندىق كەلتىرەدى» دەيتىندەر بولۋى مۇمكىن. بىراق مۇنداي قوس تاڭبالاردى اعىلشىن تىلىندە دە قولدانۋعا تۋرا كەلەتىنىن جانە بۇعان دەيىن كيريلدە دە ي مەن ي-ءدى قولدانىپ كەلە جاتقانىمىزدى ەسكەرسەك، ودان ۇركۋدىڭ قاجەتى جوق. سوندىقتان عالىمداردى ۇسىنىسىمىزعا نازار اۋدارۋعا، ونى تالقىلاپ، ودان ءارى جەتىلدىرۋگە اتسالىسۋعا شاقىرامىز.

ۆانوۆ قۋانتقان ىرزاۇلى

Abai.kz