قادىرلى وقىرمان قاۋىم! سىزدەرمەن بولىسپەكشى بولىپ وتىرعان ويىم «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە (10 قىركۇيەك 2011) جارىق كورگەن ماتەريال نەگىزىندە قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى جانە قوعامىمىزداعى ءدىني ماسەلەلەر رەتىندە ورىن الىپ وتىرعان جايتتەر توڭىرەگىندە بولماق. اسىلبەك مىرزا «يسماتۋللا مەن قۇربانالى نەنى كوكسەيدى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا مەنىڭ اتىمدى اتاۋدى دا ۇمىتپاپتى. ماقالادا ءون بويىنا جالعان مالىمەتتەر، جالا ورىن العان. مەنى بولاشاقتا ءپىر بولادى دەپ قاۋىپتەنەتىندىگىن دە قوسىپتى. مەن زەرتتەۋشى عانامىن.

قۇرمەتتى وقىرمان، ابايدىڭ «...باس باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم» دەگەنىندەي كوپشىلىككە ءمالىم، ءدىني تانىم مەن ءدىني ءبىلىم بەرۋ، ءوزارا قۇرمەت تۋرالى تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسپاۋى دا قوعامىمىزداعى ءدىندارلاردىڭ باس باسىنا مۋفتي بولۋىنا اكەلىپ سوعۋدا. ءدىني تانىمدىق نەگىزدەرى مەن ۇستانىمدارى ءارتۇرلى توپ وكىلدەرى تەك وزدەرىنىڭ جولىن «اق»، ال وزگەنىڭ عيباداتى مەن ءدىني سەزىمىن تومەن ساناپ قورلاۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىك پەن بۇگىنگى ءدىني تىرشىلىكتىڭ اراسىندا ساباقتاستىق پەن سۇحبات جوق. ياعني مۇسىلماندار اراسىندا تۇسىنىستىك كەم. سونىڭ سالدارىنان قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ياساۋي بابامىزدىڭ اتىنا قۇرمەت بىلاي تۇرسىن ءمىن تاعىلا باستادى. بۇعان ەڭ الدىمەن، ءياساۋيدى تۇسىنە الماۋىمىز، بۇگىنگى «ياساۋي جولىندامىز» دەپ جۇرگەندەردىڭ دە ونى ءوز دارەجەسىندە ناسيحاتتاي الماۋى باستى سەبەپ بولۋدا.

قادىرلى وقىرمان قاۋىم! سىزدەرمەن بولىسپەكشى بولىپ وتىرعان ويىم «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتىندە (10 قىركۇيەك 2011) جارىق كورگەن ماتەريال نەگىزىندە قوجا احمەت ياساۋي ءىلىمى جانە قوعامىمىزداعى ءدىني ماسەلەلەر رەتىندە ورىن الىپ وتىرعان جايتتەر توڭىرەگىندە بولماق. اسىلبەك مىرزا «يسماتۋللا مەن قۇربانالى نەنى كوكسەيدى» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا مەنىڭ اتىمدى اتاۋدى دا ۇمىتپاپتى. ماقالادا ءون بويىنا جالعان مالىمەتتەر، جالا ورىن العان. مەنى بولاشاقتا ءپىر بولادى دەپ قاۋىپتەنەتىندىگىن دە قوسىپتى. مەن زەرتتەۋشى عانامىن.

قۇرمەتتى وقىرمان، ابايدىڭ «...باس باسىنا بي بولعان وڭشەڭ قيقىم» دەگەنىندەي كوپشىلىككە ءمالىم، ءدىني تانىم مەن ءدىني ءبىلىم بەرۋ، ءوزارا قۇرمەت تۋرالى تۇسىنىكتىڭ قالىپتاسپاۋى دا قوعامىمىزداعى ءدىندارلاردىڭ باس باسىنا مۋفتي بولۋىنا اكەلىپ سوعۋدا. ءدىني تانىمدىق نەگىزدەرى مەن ۇستانىمدارى ءارتۇرلى توپ وكىلدەرى تەك وزدەرىنىڭ جولىن «اق»، ال وزگەنىڭ عيباداتى مەن ءدىني سەزىمىن تومەن ساناپ قورلاۋ بەلەڭ الىپ بارا جاتىر. ءداستۇرلى ءدىني تۇسىنىك پەن بۇگىنگى ءدىني تىرشىلىكتىڭ اراسىندا ساباقتاستىق پەن سۇحبات جوق. ياعني مۇسىلماندار اراسىندا تۇسىنىستىك كەم. سونىڭ سالدارىنان قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان ياساۋي بابامىزدىڭ اتىنا قۇرمەت بىلاي تۇرسىن ءمىن تاعىلا باستادى. بۇعان ەڭ الدىمەن، ءياساۋيدى تۇسىنە الماۋىمىز، بۇگىنگى «ياساۋي جولىندامىز» دەپ جۇرگەندەردىڭ دە ونى ءوز دارەجەسىندە ناسيحاتتاي الماۋى باستى سەبەپ بولۋدا.

ياساۋي ءىلىمى - سوپىلىق دۇنيەتانىمعا نەگىزدەلگەن. باستى ۇستانىمى - عاشىقتىق، مۇراتى - اللا. گنوسەولوگيالىق قۇرىلىمى اللا مەن ادام (جۇرەك) اراسىنداعى تىلسىمعا نەگىزدەلگەن ەپيستەميولوگيالىق جۇيەدەن تۇرادى. بۇل ءىلىم ءدىني تەرمينولوگيادا «ءحال ءىلىمى»، باتين (ىشكى ءىلىم) نەمەسە لادۋنني (تەرەڭ) ءىلىم دەپ اتالادى. اباي ايتقان «تەرەڭ وي» وسى ياساۋي ءىلىمىنىڭ نەگىزگى ۇستىنى بولىپ تابىلاتىن ىشكى (باسيرات) كوزدىڭ اشىلۋىنا نەگىزدەلگەن. بۇل ءىلىم بويىنشا ءماننىڭ ءمانى - اللا. سوندىقتان الەمنەن فورما ەمەس، ءمان ىزدەلەدى. بۇل تولىعىمەن ءدىني تانىمدىق تەندەنتسيا. ياساۋي ىلىمىندە باسى ارتىق اقىلعا سىيىمسىز شاشاۋ ۇعىم جوق. ءبىرتۇتاس عارىش، كوسموس. ۇيلەسىمدىلىك باستى شارت: اللا مەن ادام، الەم مەن قۇران اراسىنداعى ۇندەستىك ايقىن. ياساۋي ءىلىمى - قۇران مەن حاديسكە سۇيەنگەن - ار تۇزەيتىن ءىلىم. «مەنىڭ حيكمەتتەرىمنىڭ ءمانى قۇران» دەگەن ياساۋي اللاعا دا، سوزىنە دە، پايعامبارىنا دا ماحابباتپەن ۇندەسكەن. ءبىز بەن سىزگە قالعانى ەڭ الدىمەن وسى ياساۋي ءىلىمىن ءتۇسىنىپ الۋ.

كەشەگى جەتپىس جىلدىق دىنسىزدەندىرۋ جانە قۇدايسىزداندىرۋ ساياساتى كەزىندە ادام زاتقا اينالدى. ماتەريالدىق يممانەنتيزم سيپاتىنداعى جيىركەنىشتى وي، ورە ۇستەمدىك ەتتى. وسىنداي سىن ساتتەردە ۇلتتىعىمىزدىڭ نەگىزى ءياساۋيدىڭ رۋحى، ءىلىمى، مادەنيەتى، جولى، كەسەنەسى جانە ءىزباسارلارىنىڭ شىعارمالارى ارقىلى ساقتالسا، ونىڭ تابيعي جالعاسى بولعان ابايتانۋ، اۋەزوۆتانۋ، تۇركىتانۋ، ياساۋيتانۋ سياقتى عىلىم سالالارىنىڭ جاندى تۇتىلۋى ارقاسىندا ءوزىنىڭ ومىرشەڭدىگىن تانىتتى. ال وكىنىشكە وراي، وسى اقيقاتتى تاۋەلسىز ەلدىڭ «تاۋەلسىز ازاماتتارى» رەتىندە سەزىنە الماي كەلەمىز!

اسىلبەك مىرزا شىندىعىنا كەلسەك، سۋفي ۇعىمى پايعامبارىمىز ءداۋىرى كەزىندە جانە ودان بۇرىن دا بولعان. ال وسى ۇعىمنىڭ ىشكى ءمانىن تولتىرعان يسلام بولدى. سۋفيلىك قۇرانمەن كوكتەپ، دامىدى، تامىرىن قۇراننان الدى. ءاربىر مادەنيەت ءبىر جاعىنان ءوزىنىڭ قاسيەتتى كىتابىمەن تىكەلەي بايلانىستى. باتىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە ءىنجىل بولعانى سياقتى يسلام مادەنيەتىنىڭ نەگىزىندە قۇران بار. يسلام فيلوسوفياسى، مادەنيەتى مەن وركەنيەتىنىڭ ەڭ ماڭىزدى قىرى بولىپ تابىلاتىن سوپىلىقتىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى - قۇران. سوپىلىق جولىنداعىلار ءۇشىن ەڭ باستىسى ءارى ماڭىزدىسى قۇران كارىمنىڭ بۇيرىعى، كورسەتكەن جولى مەن ۇكىمدەرى. سوندىقتان قۇران مۇسىلماندار ءۇشىن ءمانى مەن ماڭىزى، ورنى مەن ءرولى ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن اللانىڭ ءسوزى - كالام (لوگوس). سوپىلىقتاعى قۇراننىڭ اسەرى دە وزگە يسلام عىلىمدارى سياقتى ەڭ باستى جانە ەڭ ماڭىزدى فاكتور بولىپ قالا بەرەدى.

فيلوسوفيا ءتاڭىردىڭ ترانستسەندەنتالدىلىعىن باسا كورسەتىپ، ەشنارسەنىڭ وعان ۇقسامايتىندىعىن ەسكە سالادى. ءدىنىمىزدىڭ شاھادات كالامى دا - "اشحادۋ اننا لا يلاھا يللا اللا" ياعني، «تاڭىردەن باسقا شىنايى قۇدايدىڭ جوق ەكەنىن» ەسكەرتەدى. ناتيجەدە تاڭىردەن باسقا كوركەمدىك، اسەمدىك تە جوق. ءتاڭىردىڭ ءوزىن كورمەسەك تە، جۇرەگىمىزدە ماحاببات ۇيالاتقان، ءوزىن كورسەتۋ ءۇشىن تاڭداعان جاراتىلعان-كوسموستا ونى ء(تاڭىردى) كورە الامىز. يمام مىرزا يسلام فيلوسوفياسى تاريحىن قايتا وقىپ شىققانىڭىز ابزال. بولمىستىڭ بىرلىگى تۇجىرىمى قۇران نەگىزىندە تۇسىندىرىلەتىندىگىن بىلە الماي جۇرسەڭىز كىمگە وكپەلەيسىز.

نەگىزىنەن العاندا يسلامنىڭ مورالدىق-ەتيكالىق جەلىسى - سوپىلىقتىڭ وزەگى. سوپىلىقتىڭ ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن ءتاۋبا، زۋحد، سابىر، شۇكىر، مۋحابباتۋللاح، مۋحافاتۋللاح سياقتى ءاربىر مۇسىلماننىڭ كەمەلدىگىنىڭ سەبەبى، يماننىڭ ايناسى بولعان سيپاتتارمەن قوسا، زىكىر-ءتاسپيح، تاۋەكەل-ءتاسىلىم، تەرەڭ وي، ءوزىن ءوزى باقىلاۋ (مۇراقابا), ىقىلاس ىسپەتتەس تەرميندەر مەن امالدار قۇراننىڭ نەگىزگى جەلىسى، وزەگى. بۇل دا سوپىلىقتىڭ قالىپتاسۋىندا قۇراننىڭ ءرولىن كورسەتەتىن ەڭ ماڭىزدى ۇستىندار. بۇل اقيقاتتى مۇسىلمان زەرتتەۋشىلەرىن قوسپاعاندا سىرتقى باتىس زەرتتەۋشىلەرى دە ءدوپ باسىپ كورسەتكەن. ءسىزدىڭ كورسەتكەن سوپىلىق دەرتتەۋشىلەرى، مىسالى، نيكولسون "قۇراندا سوپىلىققا شىنايى نەگىز بولاتىن اياتتار كوپ" دەسە، ماسسينەون، روجەر گاراۋدي دە "سوپىلىق حريستيان ميستيتسيزمىنەن الىنباعان، نەوپلاتونيزمگە نەگىزدەلمەگەن، ءۇندى دانالىعىنان تۋىنداماعان، سوپىلىقتىڭ كوزى - قۇران" دەيدى. حۋجۋيري (470/1077) سوپىلىقتى سىناۋشىلارعا بىلاي دەيدى: "ەگەر ولار، تەك وسى اتاۋدى عانا جوققا شىعاراتىن بولسا، وندا تۇرعان تاڭدانارلىق ەشتەڭە جوق. ال، ەگەر ولار سوپىلىقتىڭ ىشكى ءمانىن جوققا شىعارسا، وندا حز.پايعامباردىڭ (س.ا.س.) شاريعاتىن تولىق، ونىڭ بارلىق كوركەم مىنەزى مەن احلاقىن جوققا شىعارادى. بۇل ۇلكەن قاتە... " شىندىعىندا سۋفيلەر، سوپىلىقتى تۇتاستاي ىقىلاس، ايقىن يمان، قۇران مەن سۇننەت شەڭبەرىندە قۇدايلىق ەتيكانى يگەرۋ، كوركەم مىنەزدى بولۋ رەتىندە انىقتاعان. سوپى دەگەنىمىز قاراپايىم يمان كەلتىرۋشى ادام ەمەس ەكەندىگىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. بۇل جولعا ەكىنىڭ ءبىرى تۇسە المايدى. ال وسى جولعا تۇسكەن جاندى سىرتقى كوزبەن كورىپ، ءتۇسىنۋ نەمەسە ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس، نەمەسە قاتە. ولاردىڭ ماقساتتارى - قۇدايلىق تانىم (ماعريفاتۋللاح) جانە قۇدايدىڭ ريزالىعى.

ءبىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىني تىرشىلىگىمىزدەگى ويلاۋ، جورۋ جانە ءتۇسىندىرۋ فورمالارى مەن ۇستانىمدارى سوپىلىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە قالىپتاستى. ءماتۋريديدىڭ «تاۋيلات-ۋل-كۋران» اتتى ەڭبەگى مەن «تاۋيل ۇستانىمى» تۇرىكتەردىڭ وزىندىك تۇركىلىك مۇسىلماندىق بولمىسقا يە بولۋىندا سۋننيلىك جانە سوپىلىق تانىمنىڭ قالىپتاسىپ، دامۋىنداعى ورنى ەرەكشە. وسى ۇستانىم ارقىلى وزىندىك ءىلىم قالىپتاستىرعان، مۇسىلماندىقتى قابىلداۋىمىزدىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق نەگىزىن قالاعان قوجا احمەت ياساۋي جانە ونىڭ مەكتەبى بولاتىن. تاعى دا ايتا كەتەتىن ءجايت، ياساۋي ءىلىمى بارلىق تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇسىلماندىعىنىڭ ايناسى. ول تەك قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ عانا نەگىزى ەمەس، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن اعايىنداردىڭ اراسىندا ءالى كۇنگە دەيىن حيكمەت ءداستۇرى ۇزىلگەن ەمەس. ولار حيكمەتتى جاتقا ايتۋدى داستۇرگە اينالدىرعان. حيكمەتتى جاتقا ايتاتىنداردى حافىز (قازاقشا «ابىز») دەيدى.

حV عاسىردا ءومىر سۇرگەن حازيني وسمانلى پاتشاسى، يسلام حاليفاسى ءىىى. مۇراتقا ياساۋيا تاريقاتى تۋرالى كىتاپ جازىپ ۇسىنادى. ول كىتاپتا ءياساۋيدى «سۇلتاني تۇرىكتۇر ول - احمادي ساني»، ياعني، تۇركىلەردىڭ سۇلتانى (ازىرەتى تۇركىستان) ەكىنشى مۇحاممەد» رەتىندە تانىتادى. بىراق، ياساۋي ءوزىن ەشقاشان ەكىنشى پايعامبارمىن دەمەگەن. پايعامباردى تانىتۋ، ءسۇيۋ، دارىپتەۋ، ونى بارلىق جاراتىلىستىڭ ءبىرىنشى سەبەبى رەتىندە كورسەتەتىن وسى سوپىلىق دۇنيەتانىم. ياساۋي «الەمدى پايعامباردىڭ نۇرىنان جاراتىلعانڭ دەپ دارىپتەدى. تۇركىلەر ءياساۋيدى پايعامبارىمىزدى تانىتقان، اللامىزدى تاپقىزعان، ءدىنىمىزدى ۇيرەتكەن ۇستاز رەتىندە ءپىر تۇتادى. سوندىقتان ياساۋي جولى يسلام پرينتسيپتەرىن وسى توپىراقتا مىقتاپ بەكىتكەن تاريحي تۇلعا! ياساۋي ءوز قانداستارىنا اللانىڭ پايعامبارىمىز حز.مۇحاممەدكە جىبەرگەن ءدىنىن جايۋشى.

اسىلبەك مىرزا «مادينەدە مۇحاممەد، تۇركىستاندا قوجا احمەت، ماڭقىستاۋدا ءپىر بەكەت» دەگەن تىركەستەن-اق، ءياساۋيدى حالىق پايعامباردىڭ مۇراسىن جالعاۋشى دەپ تانيدى. اڭىزدا دا ياساۋي ارىستان باب ارقىلى مۇحاممەد پايعامباردىڭ اماناتىن تىكەلەي جالعاستىرۋشى رەتىندە حالىق ساناسىنان وشپەس ورنىن العان. بۇل يسلام ءدىنىنىڭ ءپرينتسيپىن بۇزۋشىلىق ەمەس، كەرىسىنشە يسلامدى جايۋدىڭ فورماسى. سوپىلىقتى مازحابپەن، سەكتامەن شاتاستىرماڭىز.

كەشەگى جەتپىس جىلدىق قىسپاقتا، بوداندىقتا بولعان كەزىمىزدە، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى زەرتتەگەن ورىس وريەنتاليستەرى، رۋحانياتىمىزدىڭ نەگىزىندە وسى ياساۋي ءىلىمى مەن مادەنيەتى جاتقاندىعىن ءدوپ باسقان. ءسويتىپ بۇلاردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ نەمەسە تاريقاتتار اراسىندا جىكتى كورسەتۋ ماقساتىندا سۋفيلەردى ولاردىڭ زىكىرلەرىنە قاراپ، «لاچيلەر، الاھۋشىلار، اقۇدايشىلدار» دەپ بولگەن. لاچيلەر - قىرعىزستانداعى، اللاھشىلار - وزبەكستانداعى، اقۇدايشىلار - قازاقستانداعى ياساۋي جولىنداعىلار. ءسىز دە بۇلارعا «زىكىرشىلەر» دەپسىز. مال باعاتىن ادامعا مالشى، سيىرشى، جىلقىشى، جۇرگىزۋشى دەسە بولادى، ويتكەنى بۇلار كاسىپ، ال زىكىر سالۋ كاسىپ ەمەس. زىكىر سالاتىن ادامعا سۋفي، ءدارۋىش دەيدى. ولار ياساۋي حيكمەتتەرىن قۇرانمەن قاتار قۇرمەتتەسە، مۇندا قورقاتىن ەشتەڭە جوق. حيكمەت - قۇدايدان كەلگەن قۇت دەگەن ءسوز. قۇراندا «حيكمەتتى قالاعان ادامىما بەرەمىن» دەلىنگەن. سوندىقتان «مەنىڭ حيكمەتتەرىم قۇراننىڭ ءمانى» دەگەندى تەرىس تۇسىندىرۋگە تىرىسۋ تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ. ياساۋي حيكمەتتەرى قۇراننىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋشى دەرەك. تافسير تۇرعىسىنان قۇراندى ءتۇسىنۋدىڭ ەكى جولىنىڭ ءبىرى وسى ياساۋي تاڭداعان تاۋيل ءادىسى. ياساۋي اللانىڭ قۇتى دارىعان - اۋليە. ال اۋليە پايعامبار ەمەس، ول پايعامباردى - كەمەل ادام دەپ تانيتىن، ونى وزىنە ۇلگى تۇتاتىن، سوعان ەلىكتەيتىن ميراسقورى. جالپى سوپىلىق تانىم بويىنشا «ديۋاني حيكمەتتى» تۇرىكتەر «دافتاري ساني»، «تۇركي قۇران» دەپ دارىپتەسە، ارابتار دا يمام عازاليدىڭ «يحياۋ ۋلۋمۋددين» دەگەن ەڭبەگىن «قۇراننىڭ كوشىرمەسىڭ دەسە، پارسىلار ماۋلانا ءرۋميدىڭ «ماسناۋي» ەڭبەگىن «قۇراننىڭ ءمانى» - دەگەن. سوپىلىق تانىمدى تۇسىنە بىلەتىن  ادامعا بۇل قيىندىق تۋدىرمايدى.

ياساۋي ىلىمىندە زىكىر سالۋ - بەس پارىزعا قاراما-قارسى ەشقاشان قويىلمايدى. ياساۋي ىلىمىندە شاريعاتسىز تاريقاتقا وتۋگە بولمايدى. دەمەك، بەس پارىزدى سۋفيلەر ەشقاشان جوققا شىعارمايدى. زىكىر دەپ اللانى ەسكە الۋ، ۇمىتپاۋ ءاردايىم جۇرەگىندە سەزىنۋدى ايتادى. ءار دەمىندە، ءار حالىندە اللانى ەسكە الىپ جۇرگەن ادام بىرەۋگە قيانات جاسامايدى.  ياعني حارام ىسكە بارمايدى. ويتكەنى اللانى ءاردايىم ەسىندە، جۇرەگىندە ساقتايدى. زىكىر سالۋ - اللانى ۇمىتپاۋدىڭ ءادىسى. ادامعا ارابشا - ينسان دەيدى. ەتيمولوگياسى - «ۇمىتشاقڭ دەگەن ءسوز. سوڭعى پايعامبارىمىزعا تۇسكەن قۇراننىڭ ءبىر اتى دا «زيكرڭ، ياعني، اللا ادامزاتقا وسى زيكر-قۇراندى اقيقاتتى، اللانى ۇمىتپاۋى ءۇشىن تۇسىرگەن. ال اللانى ۇمىتقان ادام ءدىننىڭ، شاريعاتتىڭ قاعيدالارى مەن كانوندارىنا پىسقىرىپ تا قارامايدى.

اسىلبەك مىرزا ءوزىڭىز «يمام» بولا تۇرا ءالى كۇنگە مازحاب پەن تاريقات اراسىن ايىرا الماپسىز. تاريقاتتار دا سول ءسىز ايتقان «ءاھلۋس-ءسۋننا ءۋال-جاماعاتتىڭڭ ىشىندە. زىكىر - اۋعانستاننان اۋىپ كەلمەگەن، ول كەشەگى كەڭەستىك زوبالاڭنىڭ وزىندە دە تىرشىلىگىن جالعاستىرىپ كەلگەن ءبىزدىڭ مۇسىلماندىعىمىزدىڭ ارقاۋى بولاتىن. زىكىر - ۇزىلگەن جوق. بۇگىن جاندانىپ وتىر. ءدىني قۇبىلىسقا باعا بەرىپ، ۇكىم ايتۋ ءۇشىن ونىڭ تاريحىن، وتكەن دوكترينالىق، قۇقىقتىق، ساياسي جۇيەسىن تۇتاس ءارى ۇزدىكسىز شولىپ ءوتۋ قاجەت. ءسىز ايتىپ وتىرعان زىكىر - سوزدىك ماعىناسىندا دۇرىس بولعانىمەن، تەرميندىك ماعىناسى بويىنشا سىرتقى جانە ىشكى پسيحوتەحنيكالىق، قۇدايلىق تانىمعا جەتۋ جولىنداعى ءادىس رەتىندە يسلام سوپىلىق ءداستۇرىنىڭ نەگىزگى ۇعىمى. ال سوپىلىق يسلامنىڭ ءمانى، تاريحى تەرەڭ. سوندىقتان اسىلبەك مولدا، ءسىز بەن ءبىزدىڭ بۇگىن «ءالحامدۋليللاھ، مۇسىلمانمىن» دەۋىمىزدىڭ العىشارتىن دايىنداعان، اللانىڭ پايعامبارىمىزعا جىبەرگەن سوڭعى ءدىنى يسلامدى تۇرك جۇرتىنا جايعان سول ياساۋي ءىلىمى بولاتىن. يسلامدا قۇراندى ءتۇسىنۋدىڭ تافسير جانە تاۋيل دەگەن ەكى جولى بار ەكەندىگىن جوعارىدا ايتتىم. تاۋيل قۇران اياتتارىنىڭ ىشكى-باتيني ءمانىن تۇسىندىرەدى. اباي دا قۇراندى تۇسىنۋدە وسى ءتاۋيلدى العا تارتادى. بۇل نەگىزىنەن ءدىني تانىمنىڭ ەرەكشەلىگى، سۋفيلەردىڭ گنوسەولوگيالىق مۇراتىنا قاتىستى. وكىنىشكە وراي، يمامدارىمىز ءالى كۇنگە دەيىن ساۋاتتارى جاعىنان اقساپ جاتىر. ءدىن مەن قوعام، ءدىن مەن مادەنيەت، ءدىن مەن تاريح اراسىنداعى بايلانىستاردى جەتە مەڭگەرە الماۋدا.

«زىكىرشىلەر»  اسىلبەك مىرزانىڭ تۇجىرىمى بويىنشا شاكارىم، اباي ولەڭدەرىنىڭ يدەيالىق قۇندىلىقتارىن نەگىزگى قارۋى ەتىپ پايدالانا وتىرىپ، زىكىرگە كوبىرەك دەن قويادى ەكەن. مۇندا تۇرعان نە بار ەكەن؟ ءبىز مادەني مۇرا باعدارلاماسىن وسى قازاقتىڭ بالاسى قاجەتىنە جاراتسىن دەپ جاساپ جاتقان جوقپىز با؟ قازاق بالاسىنا ءدىنىن ۇيرەنۋى ءۇشىن الدىمەن اباي مەن شاكارىمدى ۇيرەنۋى شارت. ەكىنشىدەن، ابايداي، شاكارىمدەي، ياساۋيدەي داناسى بار حالىق ءۇشىن وزگەدەن ءدىن ۇيرەنۋدىڭ قاجەتى شامالى. بۇكىل يسلام الەمىندە ءحىح عاسىر ويشىلدارىنىڭ ىشىندە ابايدان وزىپ تۇرعان ەشكىم جوق. نەگە قازاقتىڭ بالاسى شاكارىم مەن ابايدىڭ مۇراسىن وزدەرىنە قارۋ قىلمايدى ەكەن.

اسىلبەك مولدا قازاققا قاعباسىن، قۇبىلاسىن، كورسەتكەن جەر تۇركىستان، ياساۋي بابامىز ەكەنىن ۇمىتپاعايسىز! ونى مويىنداۋ، مويىنداماۋ ەركىڭىزدە، ەڭ باستىسى سەزىنبەسەڭىز دە، سولاي ەكەنىن ءبىلىپ ءجۇرىڭىز! سوسىن عيباداتتىڭ  نە ءۇشىن ەكەنىن اللا قۇراندا كورسەتكەن، بىراق قالاي عيبادات جاساۋ كەرەكتىگىن پايعامبار ۇيرەتكەن. تەرەڭ وي، پىكىر ەتۋ - زىكىر -اللامەن ءوز رۋحىندا ۇندەستىككە جەتۋ ءداستۇرىن العاش سالعان دا سول پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) بولاتىن. بۇل تۋرالى يسلامنىڭ «تاباقات»، «سيار» كىتاپتارىنان وقىڭىز.

اسىلبەك مىرزا، قۇراندى ەگەر پايعامبار بولماسا ەشكىم تۇسىندىرە الماس ەدى. قۇراننىڭ ءبىرىنشى ءمۋفاسسيرى ء(تۇسىندىرۋشىسى) پايعامبار. ۇعىنۋ ماسەلەسى ءسىز ايتقانداي وڭاي ەمەس. ءتۇسىنۋ دارەجەسى دە اركەلكى وعان داۋا جوق. ال قازاققا كەلسەك، سول قۇراندى، ءحاديستى ءسىز بەن بىزدەن بۇرىن تۇسىنۋگە تىرىسقان ياساۋي مەن شاكارىمگە جۇگىنبەگەندە كىمگە جۇگىنەدى؟ بۇل قاجەتتىلىك، تاريحي تۇرعىدان ساباقتاستىقتى، ءدىني تۇرعىدان ۇعىنۋدى، مادەني تۇرعىدان قازاقتىق مۇسىلماندىقتى ءتۇسىنۋدى قامتاماسىز ەتەدى. سوسىن شاكارىم مەن ابايدى قاراما-قارسى قويۋدى قاي ويىڭىزدان شىعارىپ وتىرسىز؟

بۇل جەردەگى ابايدىڭ سوپىلىققا تاعىپ وتىرعان سىنى جاڭا سىن ەمەس، ول سوناۋ تراديتسيوناليستەر مەن سوپىلار اراسىندا ءىح عاسىردان بەرى كەلە جاتقان سىن. ابايدىڭ سوپىلىقتى سىناۋىندا ماقسات بار. بۇل ماقساتتى اباي ءوزىنىڭ ۋاقىتى مەن كەڭىستىگىندەگى احۋالدان الىپ وتىر. اباي عانا ەمەس، جالپى شىعىس الەمى باتىستىڭ تەحنولوگياسىنان، عىلىمىنان ارتتا قالۋدىڭ باستى سەبەبى رەتىندە يسلامنىڭ رۋحى بولعان سوپىلىق دۇنيەتانىمدى كورسەتكەن بولاتىن. سەبەبى، ابايدىڭ داۋىرىندە سوپىلىق مادەنيەت ابدەن توزىعى جەتىپ، ءوزىنىڭ تازا رۋحىنان الىستاپ، كىم كورىنگەننىڭ قۇرالىنا اينالىپ، ءدىن-قوعامدى ىدىراتۋدىڭ ساياساتىنا اينالعان بولاتىن. تاريقاتتار ساياسي بيلىك باسىنداعى جەكەلەگەن حان، سۇلتاندارعا عانا قىزمەت ەتە باستاعان. سوپىلىق ءوزىنىڭ ادامدىق، مورالدىق مۇراتتارىنان جۇرداي بولعان ەدى. بۇعان سىرتقى ميسسيونەر-وريەنتاليستەردىڭ دە ىقپالى كۇشتى بولدى. سوپىلىقتى جوققا شىعارۋ ارقىلى يسلامدىق تۇتاستىقتى ىدىراتۋ ماقسات ەتىلدى.

تاريحتاعى ياساۋي جولى - ءدىن ءىشى تۇتاستىققا جانە دىندەر اراسى تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىققا شاقىرادى. بۇل جولدىڭ ۇستىندىق نەگىزى - شاريعات، پسيحوتەحنيكالىق جۇيەسى - تاريقات، تانىمدىق نەگىزى - ماعريفات جانە اقيقاتتان تۇرادى. «شاريعاتسىز تاريقاتقا، ماعريفاتسىز اقيقاتقا وتۋگە بولمايدى»، - دەيدى ياساۋي. ياساۋي ءىلىمى بويىنشا شاريعات - اللانىڭ جاراتقان باقشاسىندا قالاي ءجۇرۋدى ۇسىنادى. اللا ادامعا اقىل، ەرىك، قايرات بەرۋ ارقىلى سىناپ، وسى باقشانى اداسپاي ارالاعاندارعا جاننەتتى ءناسىپ ەتەدى. ياعني، شاريعاتتىڭ مۇراتى - ءجاننات. سول باقشانىڭ ىشىندە «گۇل» بار. ول گۇلدى تەك قانا اللانىڭ ديدارىن تالاپ ەتكەندەر عانا ىزدەيدى. قاراپايىم (يمام) ءسىز بەن ءبىز (عالىم) ەمەس, بۇنى تەك اللاعا عاشىق بولعاندار قالاپ الادى... ولار ءۇشىن اللانىڭ جۇماعى دا، توزاعى دا ەمەس، ءوزى كەرەك. ياعني تاريقاتتىڭ مۇراتى اللانىڭ ديدارى. سوندىقتان دا ولاردى «ديدار تالاپ» دەيدى. سىنعا توزگەندەر عانا «سىرعا قانىعادى». بۇل ماعريفات ساتىسى. ول سىر ارقىلى اللا تۋرالى تانىمعا، «نۇرعا» قول جەتكىزەدى. اقيقات ساتىسىندا اللا مەن ادام اراسىنداعى اقيقاتقا كوز جەتكىزەدى. بۇل ماقام مۇسا (س.ع.س.)ماقامى: قۇراندا «مەن سەنى (اللانى) كورگىم كەلەدى» اياتىنا نەگىزدەلگەن. مىنە، قاراپ وتىرساڭىز، ياساۋي ءىلىمى ءبىرىنسىز ءبىرى بولمايتىن پروتسەستەر مەن تۇتاستىق تەورياسىنان تۇرادى. وسى ءاربىر ساتىدا ءسۋفيدىڭ يمان دارەجەسى دە ءوسىپ وتىرادى. ءبىرىنشى شاريعات ماقامىنداعى يمانعا «يماني بوستان»، تاريقات ماقامىنداعى يمانعا «يماني گۇل»، ماعريفات ماقامىنداعى يمانعا «يماني سىر»، حاقيقات ماقامىنداعى يمانعا «يماني نۇر» دەلىنگەن. ابايدىڭ دا «يماني گۇل» كاتەگورياسى وسى تاريقات ساتىسىنىڭ يمانى. وندا ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز! «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي، سول اللانى جاننان ءتاتتىڭ، دىنىنە قاراماستان ادامزاتتىڭ ءبارىن باۋىرىم دەپ ءسۇيۋ كەرەكتىگى - وسى ياساۋي مادەنيەتىنەن كەلگەن.

ياساۋي ءىلىمى قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ نەگىزى. سوندىقتان ءبىز ياساۋي جولىنداعى قازاق مۇسىلماندارىمىز. ونى ەشكىمنەن جاسىرا المايمىز. ياساۋي جولى فيكحتىق جاعىنان يمام اعزام ءابۋ حانيفانىڭ، اقايدتىق (دوكترينالىق) جاعىنان يمام ءماتۋرۋديدىڭ ىلىمىنە نەگىزدەلگەن، تۇركى حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ناعىز تۇركىلىك مادەنيەتپەن سومدالعان ءداستۇرلى مۇسىلماندىق تۇسىنىگىمىزدىڭ ايناسى. ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ «ياساۋي ءبىزدىڭ كونفۋتسي» دەگەن ءسوزىنىڭ ارتىندا دا وسى سەبەپتەر جاتىر. ياساۋي ءىلىمى قازاقستانداعى دىنىشىلىك قانا ەمەس دىندەرارالىق تاتۋلىق پەن تولەرانتتىلىقتىڭ تەمىرقازىعى. ول ءۇشىن ياساۋي مۇراسىن ءوز دەڭگەيى مەن دارەجەسىندە مەڭگەرىپ، سوعان لايىق بولا الۋىمىز كەرەك. قازاقتاردى ءياساۋيدى سۇيۋگە ونى قۇرمەتتەۋگە شاقىرامىن. ويتكەنى ءوزىڭدى قۇرمەتتەۋدىڭ ۇستانىمى وسىندا جاتىر..

قۇرمەتتى وقىرمان قاۋىم! قازىرگى تاڭدا ءدىن ماسەلەسى ءاربىر قوعام وكىلىن بەيجاي قويمايتىنداي دارەجەدە وزەكتىلىگىن سەزىندىرە باستادى. بۇل قۇبىلىس ەرتەلى-كەش باستالۋى ءتيىس بولاتىن. سوڭعى كەزدەردە قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ، وي-ساناسىنىڭ جۇيەسى مەن قالىبىن، نەگىزىن قالاعان سوپىلىق تۋرالى تولاسسىز جارىق كورگەن ماقالالار لەگىنەن وقىرمان قاۋىمىنىڭ حاباردار ەكەندىگى بەلگىلى. بۇلار نەگىزىنەن ماقساتتى، ءبىر جاقتى، سوپىلىقتى ياعني، قازاقتىڭ عاسىرلار بويعى قالىپتاسقان ءدىني تىرشىلىك فورماسىنا نارازىلىق، ونى جويۋعا ۇندەۋ سيپاتىندا جازىلدى. زىكىرشىلەرگە قاراپ، زىكىردى، سوپىلارعا قاراپ ءسۋفيزمدى جوققا شىعارۋ ماسەلەسى «بيتكە وكپەلەپ توندى وتقا جاعۋ» ەكەندىگىن بايقاي المايتىنداي دارەجەدە ءدىني توزىمسىزدىك، وشپەندىلىك سياقتى پسيحولوگيالىق ەسەپتەر ءبىرىنشى ورىنعا شىعۋدا. ال نەگىزىنەن قازاققا وشپەندىلىكتەن بۇرىن اقىلدى (راتسيونال) تىڭداۋعا بەيىمدەلۋدى تاريح اتامىز ءاربىر تاريحي وتكەنىمىزدەن عيبرات رەتىندە كوزىمىزگە كورسەتسە دە «كورسوقىرلىق» دەگەن ناۋقاسىمىز مۇرنىمىزدىڭ ۇشىنان شىعا كەلەتىن بولدى. بۇلاي ەتۋ - قازاق قوعامىن، ۇلتىن جىككە بولەدى. ەلباسىنىڭ دىنارالىق، ۇلتارالىق بىرلىك ساياساتىنا دا، ەلىمىزدىڭ بىرتۇتاستىعىنا دا قايشى ءارى ساياسي جاعىنان دا قاۋىپتى. سىرتقى كۇشتەر ونسىزدا وسال تۇستارىمىزدى اڭدىپ وتىر. سوندىقتان باسقا، باسقا ءدىن ماسەلەسى جونىندە تۋىنداعان سۇراقتاردى تەك ونىڭ ماماندارى عانا جاۋاپتاندىرىپ، ءاربىر قۇبىلىستى عىلىمنىڭ ەلەگىمەن ساراپتاپ وتىرعانىمىز ابزال. ويتكەنى، ءدىن، ادامداعى «مەنىكى» دەپ تانىلاتىن بولمىستىق جانە الەۋمەتتىك انىقتالۋمەن ناقتىلانۋدى كۇشەيتەتىن ينستيتۋت.

نەگىزىنەن، ەڭ ءبىرىنشى ءاربىر ءدىن زەرتتەۋشىسى ءدىني سەنىم - اقيدا جانە ءدىني تانىم اراسىن اجىراتىپ كورسەتە ءبىلۋ كەرەك. ءدىني سەنىم بىرەۋ. سوندىقتان يسلام دا بىرەۋ. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ەكىنشىسى جوق. ال ءدىني تانىم كوپ، سوندىقتان مۇسىلماندىق فورمالارى دا كوپ. بۇل وتە تابيعي قۇبىلىس.      نەگىزىنەن ياساۋي جولىنداعىلار، دىلىندە حيكمەتتىڭ شامى، ۇستىندە جۇننەن تىگىلگەن قاراپايىم شاپانى، تازا قۇدايدى پاكتەۋ مەن ۇلىلاۋ جولىنا تۇسكەن ساف كوڭىل ادامدار تۋرالى باتىستىڭ ەمەس، وريەنتاليستىك باعىتتا ەمەس جانە «ۋاحابيلىك، تايميالىق» تەندەنتسيادان تىس ۇستانىممەن جازىلعان ەڭبەكتەردى دە وقىپ شىققان ابزال. سوسىن سوپىلىق تۋرالى ناقتى پىكىر ايتۋ، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس ەمەس. بۇل ءوز الدىنا جەكە، تەرەڭ عىلىم. سوندىقتان اسىلبەك مىرزا، بۇل تۋرالى يبن حالدۋننىڭ مۋقادديماسىنان وقىپ بىلەرسىز. بىزگە وسى عىلىم تۋرالى بار مالىمەتتەردى ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ولجا. سوپىلىقتىڭ مانىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن يمام عازاليدىڭ «يحيا-ۋل-ۋلۋمي-د-دين»، يبن ءارابيدىڭ «فۋتۋحات-ۋل-ماككيا»، يمام ءراببانيدىڭ «ماكتۋبات»، قۋشايريدىڭ «ريسالا»، ءسۋحراۋارديدىڭ «اۋاريف-ۋل-مااريف» جانە ءياساۋيدىڭ «ميرات-ۋل قۋلۋب» اتتى ەڭبەكتەرىن قاراپ شىققان دۇرىس.

سوپىلىق ەشقاشان يسلامعا سىرتتاي وپپوزيتسيالىق سيپاتتا بولعان دا ەمەس! سوپىلىق يسلامنىڭ مازمۇنى، ءمانى. ال فورما مەن مازمۇن ءبىرتۇتاس نارسە عوي. اسىلبەك مىرزا ايتقان جالانى سۋفيزمگە كەزىندە كەڭەستىك رەجيم تۇسىندا عىلىمي اتەيزم ماماندارى جەتكىلىكتى دارەجەدە جازىپ قالدىرعان. ويتكەنى سوپىلىق تاريقاتتاعىلار عانا ولارعا قارسى تولاسسىز نارازىلىق بىلدىرگەن بولاتىن. سوپىلىق يسلامنىڭ، مۇسىلمانداردىڭ ەڭ قيىن-قىستاۋ كەزىندە قورعاۋشىسى بولا بىلگەن. ءسۋفيزمنىڭ ىشكى ءمانىن اشىپ تۇسىندىرۋگە ءبىر ماقالا تۇگىل، زەرتتەۋشىنىڭ ءومىرى دە جەتپەيدى. سوندىقتان سوپىلىقتىڭ سىرتقى قىرىنا قاراپ-اق ونىڭ مۇسىلماندىق تاريحىنداعى ورنىن تانۋعا بولادى.

يمام مىرزا سوپىلاردىڭ ماقساتى - سول ءدىندى (يسلامدى) نەگىزىنەن تايدىرۋ، ەكەندىگىن، سوپىلىقتىڭ يسلامنىڭ نەگىزگى پوستۋلاتتارىن قۇلاتقىسى كەلەتىندىگىن ايتىپتى. بۇعان تاڭ قالماسقا شاراڭ جوق. بۇل جەردە قازاقتى ەندى يسلامدى قابىلداپ جاتقان ەل رەتىندە تانىتادى. ىنساپ قايدا اعايىن؟ ءسىز بەن ءبىز وسى سوپىلىق ارقىلى مۇسىلمان بولعان جوقپىز با؟ اتا-بابامىز وسى جول ارقىلى بىزگە يسلامدى ۇيرەتكەن جوق پا ەدى؟ يسلامنىڭ قاي نەگىزىنە سوپىلار قارسى شىعىپتى؟ يمان نەگىزدەرىنە مە، الدە عيبادات نەگىزدەرىنە مە؟ قۇرانعا ما؟ حاديسكە مە؟ الدە، ولار مۇحاممەد پايعامباردى پايعامبار دەپ تانىماي ما؟ مۇنداي ساندىراقتى گازەت بەتىنە جازۋدىڭ ءوزى قوعامدىق تۇراقتىلىقتى بۇزاتىن فيتنا ەمەي، نەمەنە؟

قالا بەردى، ياساۋي مەن شاكارىم وسى توپىراقتاعى رۋحانياتتىڭ نەگىزدەرى مەن تەمىرقازىقتارى. ءسىز سوندا قازاقي مۇسىلماندىقتى رەفورمالاۋدى ويلاپ وتىرسىز با؟ ونداي شوقپاردى بەلىڭىزگە ىلمەي-اق قويىڭىز، مەرتىگىپ كەتەرسىز. كەز كەلگەن رەفورما، داستۇرمەن ساباقتاسىپ، ونىمەن ۇيلەسىمدىلىكتە جۇرسە  عانا جەمىس بەرەدى. جوق الدە، ءسىز وتكەندى تۇبىرىمەن وشىرگىڭىز كەلە مە؟ ول ناعىز رەۆوليۋتسيا! يسلامعا بۇل جول - جات. قازىرگى يسلامداعى رەۆوليۋتسيونەرلەر - ۋاحابيلەر. اباي مەن شاكارىمنىڭ دانالىقتارى تولىعىمەن تازا يسلامنىڭ وزەگى - قۇراننان تۇراتىندىعىن ءسىز ءالى بىلە الماي جۇرسەڭىز، وعان كىم كىنالى؟

سوپىلىق - فيرقا دا، سەكتا دا، مازحاب تا ەمەس. سوپىلىق يسلامنىڭ رۋحى، ءمانى. ونسىز يسلام يسلام بولا المايدى. سۋفيزمگە عاسىرلار بويى سىن ايتىپ، ونىڭ تەك جامان قىرىن كورسەتىپ، قول شوشايتقاندار - دۇمشەلەر عانا. ال دۇمشەلەر ماڭدايداعى كوزبەن دە دۇرىس كورە المايدى. ولار يسلامدى قاعيدا، قۇرعاق ەرەجە، ءتاننىڭ بەس ۋاقىت بۇگىلىپ، ءيىلۋى دەپ ءتۇسىنىپ، سوعان قارسى اللادان ساۋاپ، ءجاننات سۇراعان «ساۋداگەرلەر». ال عيبادات - اللانىڭ ءجانناتىنا جولداما الۋدىڭ قۇنى ەمەس، عيبادات سەبەپ قانا. جانناتقا لايىق بولۋ، اللانىڭ نازارىنا ىلۋگىمەن ونىڭ ريزاشىلىعىنا، قۇتىنا يە بولۋمەن عانا مۇمكىن بولار! سۋفيلەر الەمگە عاشىق، سونىمەن قاتار ىشكى كوزبەن «عايىپتى»، «ديداردى» سەزىنىپ، وعان عاشىق بولا الادى.

سۋفيلەر ءۇشىن سوڭعى حاتام-ۋل انبيا - حز. مۇحاممەد ەڭ تەبەرىك نۇسقا، ەڭ تەڭدەسى جوق ۇلگى، ونەگە ادام. سۋفيلەر ءۇشىن اللادان باسقا حيداياتقا جەتكىزەتىن، قۇتقاراتىن ەشكىم جوق. اللا - امانات رەتىندە قۇران مەن سۋننا جولىن كورسەتتى. قالعانى ءسۋفيدىڭ وزىنە بايلانىسى. سۋفيلەر ءسىز بەن ءبىز سياقتى، بەس-التى كىتاپ وقىپ الىپ بىلگىشسىنەتىن حالىق ەمەس! «مەن ءبىر-اق نارسە بىلەمىن، ول دا مەنىڭ ەشتەڭە بىلمەيتىندىگىم» -دەگەندەر وسى اللاعا عاشىق بولىپ، زىكىر سالعان سۋفيلەردىڭ ۇستانىمى. مىسالى ياساۋي دانا ءوزى تۋرالى «مەن نادانمىن»، باقىرعاني «بارشا بيداي مەن سابان، بارشا جاقسى مەن جامان»، شاكارىم دە «الەمنىڭ ءبارىن مەن بىلسەم، الەم مەنى بىلمەسە» دەيدى. بۇلاردىڭ ولشەمى اللا. وزدەرىن اللامەن ولشەگەن ادام ارينە بۇل الەمدە ءاردايىم اللانىڭ حيكمەتىن ىزدەۋشى بولىپ شىعادى.

ءسىز يسلام فيلوسوفياسىن ونىڭ ونتولوگيالىق، مەتافيزيكالىق جۇيەسىن قايتادان، دۇرىستاپ قاراپ شىعىڭىز. سوسىن بارىپ تاۋيل مەن تافسير، اقىل مەن ناقىل، ءحال مەن ماقام، زات پەن سيپات، جاۋھار مەن اعراز اراسىنداعى ءماننىڭ پارقىن بىلەتىن بولاسىز. يسلامدا ءتۇسىنۋدىڭ ەكى فورماسى - تاۋيل مەن تافسير بار. بۇل ەكى مەتود ءوزارا ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ تۇرادى. سۋفيلەردىڭ تاۋيل مەتودى - ىشكى تانىمعا نەگىزدەلگەن. ءتافسيردىڭ مۇمكىندىگى جەتكەن جەرىنەن ءارى قاراي تاۋيل باستالادى. بۇل نەگىزىنەن ءفارابيدىڭ «فاعال سانا» مەن «مۋستافاد سانا» اراسىنداعى قاۋىشۋ، ۇندەسۋ پرينتسيپىنە نەگىزدەلگەن. عازاليدەن كەيىن يسلامدا فيلوسوفيا ءولدى دەگەندەر تاريحتا بولدى. ماشانيدى قايتالاپ نە قىلاسىز، وزىندىك وي بولۋ كەرەك ءوزىن عىلىمدامىن دەپ سەزىنەتىن ادامدا.

ءسىز ايتقان ونتولوگيالىق ءتۇسىندىرۋ فورماسى، مازمۇنى ارقيلى بولعانىمەن ءال-كيندي، ءال-فارابي، يبن سينا، يبن رۋشد سياقتى يسلام فيلوسوفتارىنىڭ بارىنە ورتاق قالىپ. بۇل تانىمدىق ءتۇسىندىرۋ جولى عانا بۇنداي قالىپتىڭ ءدىني سەنىمگە ەشقانداي قاتىسى جوق. سوندىقتان تانىم مەن سەنىم اراسىنا تەڭدىك قويۋعا بولمايدى.

ياساۋيا قۇقىقتىق جاعىنان يمام اعزامنىڭ جولىندا، اقايد جاعىنان يمام ءماتۋريدىڭ جولىنداعى سۋنني تاريقاتى. سوپىلىق، ەسىڭىزدە بولسىن، قازاقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى مەن مەملەكەتتىلىگىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ نەگىزى. ول ەشقاشان مەملەكەتكە، ونىڭ ساياساتىنا «قيعاش ەمەس». سوپىلىق ەگەر قازاق مەملەكەتى مەن ساياساتىنا قيعاش بولسا، وندا مەملەكەتتىلىگىمىز بەن مادەنيەتىمىز دە «قيعاش» بولعانى. ويتكەنى، سوپىلىق قازاق رۋحانياتىنىڭ نەگىزىندەگى وزەكتىڭ ەڭ ماڭىزدىسى، قازاق مۇسىلماندىق تۇسىنىگىنىڭ ايناسى. ياساۋي تاريقاتىنداعىلاردىڭ ءتورت ۇستانىمى بار: ءبىرىنشىسى - رابت-سۇلتان، ياعني مەملەكەت باسشىسىنا ادالدىق، ەكىنشىسى - وتان - كەڭىستىكتى يەلەنۋ، ءۇشىنشىسى - ۋاقىتتى مەڭگەرۋ، ءتورتىنشىسى - يحۋان ءوزارا باۋىر، تۋىس بولۋ. مىنە وسىنداي نەگىزدە يسلام قازاق دالاسىنا تارالىپ، ءبىز مۇسىلمان بولعانبىز.

اسىلبەك مىرزا، ءدىني تانىم مەن ءدىني سەنىم اراسىن اجىراتپاساڭىز، اق پەن قارا، دۇرىس پەن بۇرىس ەكى اراسى كورىنبەي ەكى ورتادا جۇرتتى اۋرە سارساڭعا سالاسىز. تاريح پەن ۋاقىت، كەڭىستىك پەن مادەنيەت، ءدىن مەن تانىم تۇسىنىك اراسىن ءتۇسىندىرۋدىڭ جولى - تاريحي ساباقتاستىق ارقىلى مۇمكىن بولادى. بۇل جەردە دە ءدىن تۋرالى عىلىمي تالداۋدان كورى «يمامدىق ۇكىم» بەرۋدىڭ «جەڭىلدىگىن» سەزىنگەنگە ۇقسايسىز. سوپىلىق تۋرالى پىكىرىڭىز نە عىلىمعا، نە ءداستۇرلى تانىمعا، نە ءدىني-شارعي ۇكىمگە ساي ەمەس. ارينە، مەن ءسىزدىڭ بۇگىنگى كۇننىڭ «نەويمامى» ەكەندىگىڭىزدى جاريالاعانىڭىزعا قارسى ەمەسپىن. دەگەنمەن بۇگىنگى قازاق يمامدارىنىڭ ءبىر قولىندا قۇران مەن سۋننا، ەكىنشى قولىندا ياساۋي حيكمەتتەرى جۇرسە عانا تاريحي ساباقتاستىق ورناپ، ءدىني تانىمىمىز دامىپ، ءدىني سانا جاڭعىرادى دەگەن سەنىمدەمىن. ءسوزدىڭ سوڭىن ەلباسىمىزدىڭ «... باعىمىز -  تاۋەلسىزدىك، ءدىنىمىز -  يسلام، بىراق ءبىز اتا جولىنان، بابالارىمىزدىڭ اق جولىنان تايماۋىمىز كەرەك» دەگەن سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى.

دوساي كەنجەتاي

فيلوسوفيا جانە تەولوگيا عىلىمدارىنڭ دوكتورى، پروفەسسور

http://www.qazaquni.kz/9598.html