ءبىز لاتىنعا كوشەمىز دەپ «جارتى الەمگە» جار سالدىق.

پروفەسسورلارىمىزدىڭ دا، اكادەميكتەرىمىزدىڭ دە، ساياساتكەرلەرىمىزدىڭ دە، اقىن- جازۋشىلارىمىزدىڭ دا باسىم كوپشىلىگى لاتىنعا كوشۋدىڭ ەلىمىز ءۇشىن وراسان زور يگىلىكتى ءىس ەكەنىن دالەلدەپ، ءباسپاسوز بەتتەرىندە «ۋرالادى». ولاردىڭ ايتۋىنشا، لاتىنعا كوشسەك ورىستىڭ وتارلىق ىقپالىنان قۇتىلادى ەكەنبىز، تۇركى الەمىمەن تۋىستىق بايلانىسىمىز نىعايىپ، ارتا تۇسەدى ەكەن، تاعى باسقا دا دالەلدەر ايتىلدى.

بىراق بۇل دالەلدەر نەگىزسىز. نەگە نەگىزسىز؟ ويتكەنى، ورىس ءتىلى بۇكىل ەلىمىزدى «جاۋلاپ السا»، سولتۇستىك تۇرماق وڭتۇستىك قازاقتارىنىڭ ءوزى قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيتىن جاعدايعا جەتسە الماتىدا وتكەن ميتينگىلەردى قاراڭىز، نە پوليتسيا باسشىسى، نە قالالىق اكىمدىك باسشىلارىنىڭ ءبىرى، نە جۇرتشىلىقتىڭ بىردە-ءبىر وكىلى قازاقشا سويلەمەدى عوي، ەلىمىزدى رەسەي اقپارات قۇرالدارى جاۋلاپ السا، جەتى جارىم مىڭ شاقىرىم جەرىمىز رەسەيمەن شەكتەسىپ جاتسا، جەرىمىزدە رەسەيدىڭ بىرنەشە اسكەري بازاسى تۇرسا، ورىس ىقپالىنان قالاي قۇتىلماقپىز؟ قۇتىلا المايمىز. ويتكەنى، ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ دە، حالىقتىڭ دا كوبىنىڭ  ساناسى وتارلانىپ، ورىستانىپ كەتتى. سوعان جەتكىزدى كەڭەس زامانى جانە قازىرگى بيلىكتەگىلەر.

ەكىنشىدەن، تۇركى الەمىمەن بولسىن، باسقا الەممەن بولسىن، بايلانىستى نىعايتۋ الىپبيگە تاۋەلدى ەمەس. سەنىڭ ءالىپبيىڭ لاتىن ەكەن دەپ ەشقانداي ەل بىزگە دەگەن ساياساتىن، كوزقاراسىن، ۇلتتىق مۇددەسىن وزگەرتپەيدى. ەلدەر مەن ەلدەر اراسىندا تۋىسقاندىق، دوستىق دەگەن  سىپايىلىق ءۇشىن عانا ايتىلاتىن ءسوز. قاي ەلدە دە ۇلتتىق مۇددە دەگەن عانا بولادى. قىتايدىڭ بىزبەن «دوستىعى» ونىڭ ۇلتتىق مۇددەسى  ءبىزدىڭ قازبا بايلىعىمىزدى يەلەنۋ، سونى نەعۇرلىم ارزان باعاعا الۋ، ميللياردتاپ قارىز بەرىپ، وزىنە تاۋەلدى ەتۋ، تۇپتەپ كەلگەندە رەتى كەلسە، «جۇتىپ قويۋ». سوندىقتان قىتاي ءبىزدىڭ دوسىمىز دەپ لەپىرۋدىڭ، كوپىرۋدىڭ قاجەتى جوق. قاي ەلمەن دە بايلانىستا ساقتىق قاجەت، پاراساتتىلىق قاجەت.

سونىمەن ءبىز لاتىن ارپىنە نەگە كوشە المايمىز؟ ويتكەنى ءبىز لاتىن ارپىنە كوشەتىندەر جانە كوشپەيتىندەر بولىپ ەكىگە بولىندىك. ارامىزدا جىك تۋدى. ەلىمىزدىڭ جيىرما پروتسەنتىن قۇرايتىن ورىستار جانە بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرەتىن ورىس ءتىلدى باسقا ۇلت وكىلدەرى لاتىنعا كوشپەيتىن بولعاندىقتان ونى وزدەرى دە، بالالارى دا مەكتەپتەردە وقىپ، ۇيرەنبەيدى. تەك لاتىنعا كوشەتىن قازاقتار جانە ولاردىڭ بالالارى عانا ۇيرەنەدى. سوندا لاتىنعا ەلىمىز قالاي كوشەدى؟

قازىر عوي، لاتىنعا 2025 جىلى كوشۋگە ءتيىس بولساق تا، شاش ال دەسە، باس الاتىن ادەتىمىزبەن كوشە اتاۋلارىن دا، جارنامالاردى دا، ماڭدايشالاردى دا لاتىنشاعا كوشىرىپ تاستادىق. بۇعان نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتقان ورىستىلدىلەر جوق. ويتكەنى ورىسشاسى قاسىندا جازۋلى تۇر. بىراق بۇل لاتىنعا كوشكەندىك ەمەس.

لاتىنعا كوشۋ دەگەنىمىز ورىس دەمەي، قازاق دەمەي، كارىس دەمەي، بۇكىل ءىس قاعازدارىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ دەگەن ءسوز.باتىلىمىز جەتىپ، وسىلاي ىستەسەك، ناعىز قيعىلىق، ناعىز ارازدىق وسى كەزدە باستالادى. لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەنبەگەن، وقىپ، جازا المايتىن ورىستار، ورىس ءتىلدى قازاقتار، باسقا ۇلت وكىلدەرى لاتىنعا كوشپەيمىز دەپ قيعىلىقتى سالادى. بىلتىر قاراشا ايىندا جوعارىدان تۇسكەن نۇسقاۋمەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر لاتىن الىپبيىمەن ديكتانت جازاتىن بولدى. سوندا نە بولدى دەڭىز. مەنىڭ تانىسىم قىزمەت ىستەيتىن مەكەمەدەگى ورىستار ورىندارىنان تۇرىپ، شىعىپ كەتكەن. ويتكەنى ولارعا لاتىن ءالىپبيىنىڭ قاجەتى جوق. ولارعا  ەشكىم ەشتەڭە ايتا الماعان. ايتا المايدى دا. كۇنى ەرتەڭ دە ءىس قاعازدارى لاتىنعا كوشەتىن بولسا، كيريليتسامەن قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن ونداعان مىڭ ورىس تىلدىلەر ۇلكەن ايقاي- شۋ تۋدىرادى. ويتكەنى، قىزمەتسىز قالادى. سوندا پرەزيدەنت نە ەلباسى: «اۋ، بۇل ءبىزدىڭ ءوز تاڭداۋىمىز. لاتىنعا كوشىڭدەر، ۇيرەنىڭدەر» دەپ ايتا الا ما؟ ايتا المايدى. ايتسا، ولاردىڭ قۇقىن اياققا تاپتاعان بولىپ شىعا كەلەدى. ورىستاردىڭ، ورىستىلدىلەردىڭ نارازىلىعىنا كرەمل كوزىن جۇمىپ وتىرمايدى. ءورىستىلدى اقپارات قۇرالدارى، ورىس شوۆينيستەرى: «قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وبلىستارى ورىس جەرى» دەگەن «جاراپازاندارىن» قايتا باستاپ، قازاقتار تۋرالى نەبىر عايبات سوزدەردى ايتا باستايدى. قازىرگى ۋكراينادارعا ايتىپ جاتقانداي. بۇل ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن وتە قاۋىپتى.

مەن لاتىنعا كوشۋگە قارسى ەمەسپىن. بىراق جارىم-جارتىلاي كوشۋگە قارسىمىن. بۇدان قازاق ۇتىلادى. ۇتىلعاندا دا جامان ۇتىلادى. ءىس قاعازدارىن قازاقشاعا كوشىرە الماي وتىرعانىمىز سياقتى لاتىنعا دا كوشىرە المايمىز. سوندا قازاق مەكتەپتەرىن، جوعارى وقۋ ورىندارىن لاتىنشا بىتىرگەن قازاق جاستارى قايدا بارىپ قىزمەت اتقارادى. ەگەر ەكى ءالىپبيدى دە پايدالاناتىن بولساق، وندا كيريل «تاقتا» قالادى دا، لاتىن كەڭسەلەرگە «تۇمسىعىن» تىعا الماي جۇرگەن قازاق ءتىلىنىڭ كۇيىن كەشەدى. مۇنداي بولاتىنىن الدىن الا سەزگەن، زەردەلەگەن اتا انالار وزدەرىنىڭ دە، بالالارىنىڭ دا لاتىنشاعا باسىن قاتىرتپاي، جاپپاي ورىس مەكتەپتەرىنە بەرە باستايدى. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ودان ءارى قۇردىمعا كەتۋىنە جول اشادى. لاتىن الىپبيىندە شىعاتىن قازاق گازەت-جۋرنالدارىنىڭ تيراجى كۇرت قىسقارادى. كيريليتساعا ۇيرەنىپ قالعان قازاق لاتىن ارپىندەگى گازەتتەردى ەجىكتەپ وقىپ وتىرمايدى. ءورىستىلدى گازەتتەردى جازدىرىپ الادى. بۇل قازاق گازەتتەرىنىڭ جابىلۋىنا اپارىپ سوقتىرادى. جاپپاي ورىستانۋ جەدەل قارقىنمەن داميدى. لاتىنعا كوشۋ باعىمىز ەمەس، سورىمىزعا اينالادى.

ءوزىمىزدى لاتىنعا كوشكەن وزبەك، تۇركىمەن، ازىربايجانمەن سالىستىرماۋىمىز كەرەك. ولار ءوز تىلدەرىنە ايقاي-شۋسىز «باياعىدا» كوشىپ العان. ويتكەنى ولاردا شۋ شىعاراتىن بەسىنشى كولوننا جوق. ال بىزدە بار. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى كورە الماي، شي شىعۋىن تىلەپ، بۇعىپ جۇرگەندەر جوق ەمەس. وندايلار كەشەگى دۇنعان وقيعاسىنىڭ مانىنە بويلاماي، تۋراسىن ايتقاندا بويلاعىسى كەلمەي، بارىنە قازاق ۇلتشىلدىعىن كىنالاپ جازعان جوق پا؟ مۇندايلار  ەرتەڭ لاتىنعا «زورلاپ» كوشىرەتىن بولسا، ەلىمىزدە داۋىل تۇرعىزادى. مۇنىڭ ءبارى بۇگىن ەمەس، ەرتەڭ ءىس قاعازدارى لاتىنعا كوشكەندە تۋىندايدى. ال ەندى وسى بىزگە قاجەت پە؟ لاتىن ءالىپبيى «اكەمىزدەن» مۇراعا قالعان ءالىپبي ەمەس. ال ەگەر دۇنيە سوعان تىرەلىپ تۇرسا، ەلىمىزدەگى، قازاعى از وبلىستارداعى، قالالارداعى قازاقتاردىڭ، قازاقتىلدى باسقا ۇلتتاردىڭ ۇلەس سالماعىن وزبەكتەر سياقتى توقسان، توقسان بەس پايىزعا جەتكىزىپ الايىق. سوندا ۋ- شۋسىز كوشەتىن بولامىز. ال ورىستاردىڭ، ءورىستىلدى باسقا حالىقتاردىڭ ۇلەس سالماعى جيىرما پايىزدان اسىپ تۇرعاندا،ولاردىڭ اقىل ويىن، ساناسىن يمپەريالىق استامشىلىق باسىپ تۇرعاندا ءبىز لاتىنعا  كوشە المايمىز.  كوشە الاتىن بولساق، وتىز جىل بويى ءىس قاعازدارىن قازاقشاعا نەگە كوشىرە المادىق؟ «لاتىنعا كوشەمىز» دەپ داۋرىعىپ جۇرگەن زيالى الدە زياندى قاۋىم وسىعان جاۋاپ بەرسىنشى. تۋراسىن ايتقاندا قازاقشاعا كوشىرۋگە ورىستار جانە ورىستىلدىلەر تاراپىنان شي شىعىپ كەتە مە دەپ قورىقتىق. ءالى دە قورقىپ كەلەمىز. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ دە ءدال وسىنىڭ سىڭارى. وسىنى ءتۇسىنۋ قيىن با؟ بىزدەي ەكونوميكاسى، قورعانىس قۋاتى ءالسىز ەلگە لاتىن الىپبيىنەن گورى تىنىشتىعىمىز، تاۋەلسىزدىگىمىز قىمبات. لاتىنشا «اناۋ ءارىپتى ولاي ەمەس، بىلاي جازۋىمىز كەرەك»، «گرامماتيكاسى بىلاي بولۋ كەرەك» دەپ، نەگە بوسقا داۋرىعىپ ءجۇرمىز؟ ءبىز لاتىنعا كوشە المايمىز. كوشكەن جاعدايدا ەلىمىزدىڭ تىنىشتىعى بۇزىلادى. ودان گورى لاتىنعا كوشۋگە جۇمسالاتىن ميللياردتاعان قارجىعا ۇيسىزدەرگە ءۇي الىپ بەرگەنىمىز پايدالى.

ءيا، وسى سوزدەرىم ءۇشىن مەنى «ءتۇتىپ جەيتىندەردىڭ» كوپ بولاتىنىن سەزىپ وتىرمىن. بىراق ءوز ويىمدى، ءوز قاۋپىمدى ايتۋعا ءماجبۇرمىن. داۋىڭىز بولسا، ءسىز دە ايتىڭىز.

دامير ابىشەۆ

Abai.kz