جاقسىلىق ءسابيتوۆ. ارعىندار مەن ماجارلاردىڭ (ماديار) دنق-گەنەالوگيالىق شىعۋ تەگى
ارعىندار قازاق تايپالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىلەرىنىڭ ءبىرى. 1917 جىلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جيناعان مالىمەتى بويىنشا ارعىنداردىڭ جالپى سانى 890 مىڭ (ول كەزدە 1-ونىندا بايۇلى 1030 مىڭ، 3-ورىندا 830 مىڭ نايماندار) دەپ كورسەتىلگەن.
ارعىنداردىڭ شىعۋ تەگى كوپتەگەن تاريحشىلاردى قىزىقتىرعان، سەبەبى ولاردىڭ وزگە تايپالاردان (كەرەي، نايمان، جالايىر، قوڭىرات، قىپشاق، ءۇيسىن جانە ت.ب.) وزگەشەلىگى، XIV عاسىرعا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەندىگىندە.
ءبىز توقتالايىق دەگەن نەگىزگى ماسەلە، بۇل - تورعايدا ءومىر سۇرەتىن قازاق ماجارلاردىڭ (ماديار) ۆەنگرلەرمەن تۋىستىعىنىڭ بار جوعىن ءبىلۋ، نەمەسە ماجارلار ارعىنداردىڭ ءبىر بولىگى مە دەگەن سۇراقتار.
ۆەنگرلىك ماديارلار مەن قازاق ماجارلارىنىڭ تۋىستىعى تۋرالى نۇسقا ۆەنگريا مەن قازاقستاندا دا ايتارلىقتاي تانىمال. ۆەنگر-قازاق بايلانىسىنا ارنالعان كونفەرەنتسيالار، ەكسپەديتسيالار، قۇرىلتايلار (سەزدەر) وتكىزىلىپ تۇرادى. ءبىز مۇنداي بايلانىستارعا ەش كۇماندانباستان، قازاق ماجارلارىنىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاساق دەپ ەدىك.
ماقالادا، سونىمەن قاتار، ارعىنداردىڭ ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى جونىندە دە قوسىمشا ماسەلەلەر قاراستىرىلادى. بۇل ءۇشىن تاريحناماداعى ارعىننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ءتۇرلى نۇسقالار سالىستىرىلا وتىرىپ قارالادى.
تاريحشىلار ارعىنداردىڭ تەگىن انىقتاۋدا نەگىزىنەن لينگۆيستيكالىق قۇرىلىمدى قولدانعان. ارعىنداردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى نەگىزگى نۇسقالاردى سانامالاپ كورەيىك:
ارعىندار قازاق تايپالارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ىرىلەرىنىڭ ءبىرى. 1917 جىلى مۇحامەدجان تىنىشباەۆتىڭ جيناعان مالىمەتى بويىنشا ارعىنداردىڭ جالپى سانى 890 مىڭ (ول كەزدە 1-ونىندا بايۇلى 1030 مىڭ، 3-ورىندا 830 مىڭ نايماندار) دەپ كورسەتىلگەن.
ارعىنداردىڭ شىعۋ تەگى كوپتەگەن تاريحشىلاردى قىزىقتىرعان، سەبەبى ولاردىڭ وزگە تايپالاردان (كەرەي، نايمان، جالايىر، قوڭىرات، قىپشاق، ءۇيسىن جانە ت.ب.) وزگەشەلىگى، XIV عاسىرعا دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەندىگىندە.
ءبىز توقتالايىق دەگەن نەگىزگى ماسەلە، بۇل - تورعايدا ءومىر سۇرەتىن قازاق ماجارلاردىڭ (ماديار) ۆەنگرلەرمەن تۋىستىعىنىڭ بار جوعىن ءبىلۋ، نەمەسە ماجارلار ارعىنداردىڭ ءبىر بولىگى مە دەگەن سۇراقتار.
ۆەنگرلىك ماديارلار مەن قازاق ماجارلارىنىڭ تۋىستىعى تۋرالى نۇسقا ۆەنگريا مەن قازاقستاندا دا ايتارلىقتاي تانىمال. ۆەنگر-قازاق بايلانىسىنا ارنالعان كونفەرەنتسيالار، ەكسپەديتسيالار، قۇرىلتايلار (سەزدەر) وتكىزىلىپ تۇرادى. ءبىز مۇنداي بايلانىستارعا ەش كۇماندانباستان، قازاق ماجارلارىنىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاساق دەپ ەدىك.
ماقالادا، سونىمەن قاتار، ارعىنداردىڭ ءوزىنىڭ شىعۋ تەگى جونىندە دە قوسىمشا ماسەلەلەر قاراستىرىلادى. بۇل ءۇشىن تاريحناماداعى ارعىننىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى ءتۇرلى نۇسقالار سالىستىرىلا وتىرىپ قارالادى.
تاريحشىلار ارعىنداردىڭ تەگىن انىقتاۋدا نەگىزىنەن لينگۆيستيكالىق قۇرىلىمدى قولدانعان. ارعىنداردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى نەگىزگى نۇسقالاردى سانامالاپ كورەيىك:
1. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ «ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوگو نارودا» اتتى كىتابىندا، «قىتاي تاريحشىلارى V-عاسىردا «الىن»، «باي-ەگۋ» حالىقتارى تۋرالى ءسوز قىلعان» دەپ جازدى. قىتايلاردىڭ «ر» ءارپىن قولدانبايتىندىعى (تۇرىكتەردى سوندىقتان تۋكيۋ دەپ اتايدى; ال وعان كوپتەگەن ەۋروپالىقتار ءمان بەرمەي تۋگيۋدى تۇرىك تايپالارىنىڭ ءبىرى دەپ ويلايدى) بەلگىلى.
«باي» قىتايشا «ۇلى»، تۇرىكشە «ۇلىق». وندا «الىن»-ءدى «ارىن» نەمەسە «ارعىن» دەپ، ال، «باي-ەگۋ»-ءدى «ۇلىق-ارعىن» دەپ ەسەپتەۋگە بولادى عوي. سوزدەردىڭ مۇنداي تۇرلەنۋى البەتتە مۇمكىن نارسە، سەبەبى، ورحون جازۋلارىندا «ۇلىق-ەركىن» دەگەن حالىق كورسەتىلگەن [1]. ءبىز بىلەتىندەي بايىركۋ تەلەس تايپاسى. جالپىلاما العاندا بۇل داۋلى نۇسقا.
2. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ اريستوۆتىڭ ۇستانىمىن ايتا وتىرىپ، بىلاي دەپ جازدى: «اريستوۆ، قارلىقتار مەن ارعىنداردى ءتىپتى، ۇقساستىرماق بولعان كورىنەدى، مۇنىسىمەن ول شىندىققا جاقىن بولدى:
ا. ونىڭ مالىمەتى بويىنشا ارعىنداردىڭ قۇرامىندا (نەمەسە باسيمي اتالاتىنداي) قارلىقتىڭ 3 رۋى بار;
ب. «ارعىن» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى قاراقىرعىزداردىڭ تىلىندە «بۋدان» دەگەندى بىلدىرەدى. (قوداس پەن قاراپايىم سيىردىڭ قوسپاسى وسىلاي اتالادى);
ۆ. سوناۋ X عاسىردا توعىز-وعىزدىڭ قىسپاعىمەن قارلىقتار ەكى بولىككە ءبولىندى، باتىسى - XII عاسىردا بۇقارانىڭ جانىندا كوشىپ-قونىپ جۇرسە، شىعىسى - تەك، ءبىر رەت قانا، ياعني، شىڭعىسحاننىڭ جورىعى كەزىندە عانا ايتىلادى. سوعان قاراعاندا، شىعىس قارلىقتار وزگە تايپالارمەن، مۇمكىن «ارعىندارمەن» ارالاسىپ كەتكەن [2]. ءبىز مۇندا ارعىنداردىڭ باسمالالار جانە قارلىقتارمەن ەتنونيمدىك ەتيمولوگياسىنىڭ ۇقساستىعى نەگىزىندە تەڭەستىرگەن ارەكەتتى كورەمىز.
3. كەيبىر فولك-تاريحشىلار ءوز لينگۆيستيكالىق قۇرىلىمدارىندا ارعىنداردى اريلەر مەن عۇنداردىڭ تۇقىمدارى رەتىندە كورسەتىپ، ءتىپتى، ارعىن اتاۋى - بۇل اري-عۇن ەتنونيمدارىنىڭ قىسقاتىلعان نۇسقاسى دەپ جاريالادى. بۇل نۇسقانىڭ قاتەلىگى تاريحتان الشاق ادامعا كوزگە بىردەن قايقالادى.
4. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» اتتى كىتابىندا، «ورتا ءجۇزدىڭ ارعىندارى ارعىن اعا ويراتتىڭ تۇقىمدارى» [3]، يرانداعى مونعولدىق قاعانداردىڭ ءىزباسارى دەپ جازدى. بىزشە بۇل نۇسقا دا داۋلى، سەبەبى، قالايشا ويرات تايپاسىنداعى ارعىن اعادان قازاق ارعىن شىعادى، بۇل دا ءبىرىنشى پەتردەن بارلىق پەتردى شىعارىپ، دالەلدەمەك بولعانمەن بىردەي عوي. اتتاستار تاريحتا قاشاندا بولعان جانە دە مۇنداي نۇسقانى كەلتىرۋ ءۇشىن ءبىر عانا ۇندەستىك ازدىق ەتەدى.
بۇل كەلتىرىلگەن بارلىق نۇسقالاردىڭ مەتودولوگيالىق نەگىزى ارعىندار جايىنداعى تانىمال ءازىلدى ەسكە تۇسىرەدى: «ارعىندار جوعارى پالەوليت كەزىندە ارگەنتينادا ءومىر سۇرگەن، ەل اتاۋى سولاردىڭ قۇرمەتىنە اتالعان». بارلىق نۇسقاعا قاتىستى نارسە، ول ارعىنداردى مونعوليا نەمەسە التايدان شىعاراتىندىعى.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا، دنق-گەنەالوگيانىڭ جاڭا تاسىلدەرىنىڭ كومەگىمەن ارعىنداردىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋعا، جوعارىدا كەلتىرىلگەن نۇسقالاردى ناقتىلايتىن نەمەسە الشاقتاتاتىن مۇمكىندىك تۋادى دەپ ويلايمىز.
سونىمەن قاتار، وسى ماقالادا ماجارلاردىڭ شىعۋ تەگى جونىندەگى ماسەلەلەردى دە ورتاعا سالماقپىز. ماجارلار ۇرپاعى بولعاندىقتان ارعىندارعا تيەسىلى. ماجارلار مەن ۆەنگرلىك ماديارلاردىڭ اتاۋ ۇقساستىعىنا بايلانىستى، كەيبىر ۆەنگرلىك عالىمدار، ماجارلار، بۇل ۆەنگرياعا كوشپەي ءوز تاريحي وتانىندا قالعان ماديارلار دەپ ەسەپتەيدى.
«A Y-chromosomal comparison of the Madjars (Kazakhstan) and the Magyars (Hungary)» ماقالاسىندا [4] زەرتتەۋشىلەر مىنانداي توقتامعا كەلەدى، ماجارلاردىڭ كوپتەگەن شىعىسەۋروپالىق بۋدانداسۋلارمەن گەنەتيكالىق جاعىنان تۋىس، ونىڭ ىشىندە ۆەنگرلەر مەن ۋكراينداردا بار. قازاق ماجارلارى مەن ۆەنگرلەردىڭ گاپلوتۇرلەرىنىڭ ساراپتاماسىنا قاراماي، تەك قانا، سىناقتان وتكىزىلگەن ماجارلاردىڭ گاپلوتوبى بولىپ تابىلاتىن G1 گاپلوتوبىنىڭ تارالۋىنا نەگىزدەلگەندىكتەن شىققان قورىتىندىدا سايكەسسىزدىكتەر بار. ءبىز، بۇل ماقالانىڭ ساراپتاماسىنا كەيىنىرەك ورالامىز.
الدىمەن ءبىز شەجىرە (اۋىزشا گەنەالوگيا) نەگىزىندە ارعىنداردىڭ گەنەالوگيالىق اعاشىن ءتۇزىپ شىقپاقپىز. سەبەبى، قازىرگى تاڭدا، ءبىر ميلليوننان استام ارعىندار ءومىر سۇرەتىندىكتەن، ءبىز، ارعىننىڭ ىشكى رۋلارىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى گەنەالوگيالىق سىزبامەن شەكتەلەمىز.
بۇل كەستە ارعىنداردىڭ شەجىرەسى نەگىزىندە [5] جانە د.م. يسحاكوۆتىڭ ماقالاسى [6] نەگىزىندە قۇراستىرىلدى.
كەستەگە تۇسىنىكتەمە:
ارعىن - ءبىز مۇنى XIV عاسىردا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعان رەتىندە ەسەپتەيمىز. ونىڭ ەسىمى كوشپەلىلەردىڭ اراسىندا كەڭ تانىمال بولعان. رۋدىڭ اتاۋىن ءومىر سۇرگەن ادامنىڭ ەسىمىمەن اتاۋ تاجىريبەسى كوشپەلىلەر اراسىندا كەڭ تارالعان [7].
قودان بي، ارعىننىڭ ۇلى. جۇزگە دەيىن ءومىر سۇرگەن اتاقتى اقىن ءارى بي. ول قازاق حاندارىنىڭ اتاسى ورىس حاننىڭ كەڭەسشىسى بولعان. بالاسى اقجولدىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى قاتتى قايعىرىپ، تولعاۋ ارنايدى، ول حالىقتىڭ جادىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن «قودان بي تولعاۋى» اتاۋىمەن ساقتالعان.
اقجول (دايىرقوجا), قودان ءبيدىڭ بالاسى. اقجول ورىس حاننىڭ نەمەرەسى باراق حانعا تەمىر اۋلەتىنىڭ ىقپالىنان قۇتىلۋعا كومەكتەسەدى [8]. «ارعىندار اراسىندا مىناداي اڭىز بار، وزبەكتىڭ ابىلقايىرىنا ەڭ جاقىن تۇلعالار قاراقىپشاق رۋىنان قوبىلاندى باتىر مەن ارعىن رۋىنان اقجول اتالعان دايىر قوجا بولعان. ولاردىڭ باقتالاستىعى دايىرقوجا (اقجول) مەن قاراقىپشاق قوبىلاندىنىڭ قىرقىسۋىمەن اياقتالدى. سودان ارعىندار ابىلقايىردان قوبىلاندىنى سۇرايدى، حان ولاردىڭ بۇل ءوتىنىشىن قابىلدامايدى، سوندان سوڭ جانىبەك پەن كەرەي سۇلتان باستاعان ارعىندار (جانە كەرەيلەر) ابىلقايىردى تاستاپ، شىعىس جاققا كەتىپ قالادى. بۇل اڭىز تاريحتان بىزگە بەلگىلى جانىبەك پەن كەرەيدىڭ موعولستانعا، بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىنە (حان تاۋعا) نە سەبەپتى كەتكەنىن تۇسىندىرەدى. بايقاعانىمىزداي، بۇل قاندى رەنىشتەن ۇعاتىنىمىز، قالعان رۋلار جانىبەكتىڭ ۇرپاقتارى پەن شايبانيدتەرگە بولىنگەن ساتتە شايباني اۋلەتىندە ەشبىر ارعىن قالمايدى، ءسىرا، تۇركىستاندى شابۋىلداعان ساتتەگى مۇحامەد شايبانيمەن بىرگە بولعان رۋلاردىڭ تىزىمىندە دە ارعىننىڭ اتى اتالمايدى» [9].
قاراقوجا اقجولدىڭ ۇلى. اقجولدىڭ بۇل ۇلى جاس كەزىنىڭ وزىندە وزگەشە ساياسي تۇلعاعا اينالعان ادام. ول، ورىس حان تۇقىمدارىنىڭ ساياسي باعىتىن ۇستانعان اكەسىنىڭ ەركىنە قاراماستان توقتامىس حاننىڭ كەڭەسشىسى بولدى. وسىلايشا ول ەدىگەنىڭ ۇلى ءنۇراديننىڭ تاعدىرىن قايتالادى. قاراقوجانىڭ سوڭىنا دەيىن توقتامىستىڭ سەنىمدى سەرىگى بولۋى، بۇل ناتيجەسىندە ارعىنداردى شىرىن، بارىن، قىپشاقتاردىڭ قاتارىندا، «توقتامىستىڭ ەرەكشە مۇراگەرلەرى» اتتى تورتتىكتىڭ ءبىرى بولۋعا الىپ كەلدى. ول قازان مەن قىرىمداعى كاراچي بەك رۋىنىڭ رۋباسى بولدى، قاراقوجانىڭ بالالارى: قازاندىق كاراچي بەك نارىق (چورا نارىقوۆتىڭ اكەسى), قىرىمدىق كاراچي-بەك ءادىل شۇكىر بەك (ادجا يامگۋرچي بەكتىڭ اكەسى).
نەگىزىنەن بارلىق قازاق ارعىندارى دا قاراقوجادان (توقال-ارعىندار: شاقشاق پەن سارىجەتىم، ماجارلاردان باسقاسى) تارايدى.
قازىرگى ساتتە قازاقتىڭ دنق-جوباسىندا بارلىعى التى ارعىن عانا STR-ماركەر بويىنشا ناتيجەسىن الدى. بەسەۋىنىڭ گاپلوتۇرلەرى سايكەس كەلەدى. ولاردىڭ گاپلوتوبى G1. وسى بەس ادامنىڭ ەكەۋى ۇلكەن ارعىننىڭ ىشكى رۋىنا جاتادى: قوزعان مەن قارجاس. ۇشەۋى توقال ارعىننىڭ ىشكى رۋىنا (كىشى ارعىندار) جاتادى: ءبىر سارىجەتىم جانە ەكى ماجار.
ماجار ارعىندار شەجىرەسىنە سايكەس سارىجەتىمنىڭ شوبەرەسى (سارىجەتىم، ۇلى جولدىباي، ونىڭ ۇلى جاۋقاشتى ودان ماجار تۋادى) جانە جوبامەن XVI عاسىردا ءومىر سۇرگەن [10].
سونىمەن قاتار، «A Y-chromosomal comparison of the Madjars (Kazakhstan) and the Magyars (Hungary)» اتتى ماقالادا ماجارلاردىڭ 45 گاپلوتۇرى كەلتىرىلدى. بۇرىنعى تورعاي وبلىسىندا تۇراتىن ماجار رۋىنىڭ جاقىن ەمەس تۋىستارىنىڭ سىناعى الىندى. ناتيجەسىندە 45 سىناق تاپسىرعان ماجاردىڭ 39 (86,7%) G1 گاپلوتوبى بار. SNP بويىنشا گاپلوتوپتار انىقتالدى. قالعان التى ماجاردا وزگە گاپلوتوپتار: J2*/-M172 (3 ادامدا), K/-M9, F/-M89, N/-M231 بار ەكەنى انىقتالدى.
سونىمەن بىرگە، DYS 19, DYS 385 a/b, DYS 389-1, DYS 389-2, DYS 390, DYS 391, DYS 392, DYS 393, DYS 437, DYS 438, DYS 439 STR-ماركەرلەرى بويىنشا دا ساراپتامالار جۇرگىزىلدى.
تومەندە قازاقتىڭ دنق-جوباسىنان جانە ماقالادان الىنعان ارعىن مەن ماجاردىڭ گاپلوتۇرلەرىنىڭ سالىستىرمالى كەستەسىن كەلتىرەمىز (بەس ارعىن كۋرسيۆپەن بەرىلگەن) [11]:
قارجاس پەن قوزعان رۋلارى ءۇشىن جالپىلاما العاشقى اتاسى - قاراقوجانىڭ ۇلى مەيرام ء(ومىر سۇرگەن ۋاقىتى - XV عاسىردىڭ ورتاسى) بولعانىن ەسكەرتەمىز.
ۇلكەن ارعىن (قارجاس پەن قوزعان) مەن كىشى ارعىننىڭ (سارىجەتىم، ماجار) جالپىلاما العاشقى باباسى - اقجول ء(ومىر سۇرگەن ۋاقىتى - ءXىV عاسىردىڭ سوڭى مەن XV عاسىردىڭ باسى).
|
ىشكى رۋلاردىڭ اتاۋلارى |
N |
3 9 3 |
3 9 0 |
1 9 |
3 9 1 |
3 8 5 ا |
3 8 5 b |
4 2 6 |
3 8 8 |
4 3 9 |
3 8 9 - 1 |
3 9 2 |
3 8 9 - 2 |
4 3 7 |
4 3 8 |
|
Kozgan |
1 |
13 |
23 |
13 |
10 |
13 |
17 |
11 |
12 |
13 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
|
Karjas |
1 |
13 |
23 |
13 |
10 |
13 |
17 |
11 |
12 |
13 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
|
Saryjetim |
1 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
17 |
11 |
12 |
14 |
14 |
13 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar |
2 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
18 |
11 |
12 |
12 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar |
2 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
18 |
11 |
12 |
12 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar1 |
24 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
17 |
X |
X |
12 |
13 |
12 |
28 |
16 |
10 |
|
Madjar2 |
2 |
13 |
23 |
13 |
11 |
14 |
17 |
X |
X |
12 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar3 |
4 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
17 |
X |
X |
12 |
14 |
13 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar4 |
1 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
18 |
X |
X |
12 |
14 |
13 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar5 |
3 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
17 |
X |
X |
13 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
|
Madjar6 |
1 |
13 |
23 |
13 |
11 |
13 |
17 |
X |
X |
12 |
15 |
12 |
30 |
16 |
10 |
|
Madjar7 |
4 |
13 |
23 |
13 |
12 |
13 |
17 |
X |
X |
12 |
14 |
12 |
29 |
16 |
10 |
ارعىندار مەن ماجارلاردىڭ گاپلوتۇرلەرىنە قاراپ وتىرىپ، مىناداي ءتۇيىن جاساۋعا بولادى:
ماجارلار ارعىنداردىڭ ءبىر بولىگى جانە ولاردىڭ ۆەنگرلەرمەن ەش جاقىن تۋىستىعى جوق، تەك ۆەنگرلىك ماجارلارمەن (ماديارلار) بار جوعى اتتاس قانا بولعان.
سونداي-اق، ارعىنداردىڭ ارعى تەگى مونعوليادان شىققان دەگەن نۇسقالاردىڭ ەشقايسىسى دالەلدەنبەدى. G1 گاپلوتوبىن يەمدەنگەن ارعىندار اۆتوحتون بولعان، نەمەسە التىن وردانىڭ باتىس بولىگىنەن شىققان بولۋى مۇمكىن.
قازاقشاعا اۋدارعان: داۋرەن مۇحامەدجانوۆ
«اباي-اقپارات»
قولدانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:
1. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ "ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوگو نارودا", تاشكەنت 1925 جىل. http://www.history.kz/Articles/argyn.php
2. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ "ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوگو نارودا", تاشكەنت 1925 جىل. http://www.history.kz/Articles/argyn.php
3. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى "تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى", باقىت قايىربەكوۆتىڭ ورىسشاعا اۋدارماسى، الماتى، داستان بك، 1990 جىل. http://www.history.kz/Articles/argyn.php
4. A.Z. Bíró، A. Zalán, A. Völgyi, H. Pamjav «A Y-chromosomal comparison of the Madjars (Kazakhstan) and the Magyars (Hungary)» // American Journal of Physical Anthropology. Volume 139 Issue 3, Pages 305 - 310.
5. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. ارعىن. 9-توم. 1-3 كىتاپتار. الماتى. 2007 جىل.
6. يسحاكوۆ د.م. «رودوسلوۆنىە ي ەپيچەسكيە پرويزۆەدەنيا كاك يستوچنيك يستوري سوسلوۆي ۋلۋسا دجۋچي ي تاتارسكيح حانستۆ»// يستوچنيكوۆەدەنيە يستوري ۋلۋسا دجۋچي (وت كالكي دو استراحاني 1223-1556). قازان. 2001 جىل. 347 بەت.
7. كلياشتورنىي س.گ. ساۆينوۆ د.گ. «ستەپنىە يمپەري درەۆنەي ەۆرازي». سانكت-پەتەربور (2005), 44 بەت، يۋدين ۆ.پ. «تسەنترالنايا ازيا ۆ 14-18 ۆەكاح گلازامي ۆوستوكوۆەدا». الماتى. 2001 جىل. 74 بەت.
8. سابيتوۆ ج.م. «گەنەالوگيا تورە» الماتى. 2008 جىل. 83,133 بەتتەر.
9. مۇحامەدجان تىنىشباەۆ "ماتەريالى پو يستوري كازاحسكوگو نارودا", تاشكەنت 1925 جىل. http://www.history.kz/Articles/argyn.php
10. قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ تاريحى. ارعىن. 9-توم. 3-كىتاپ. الماتى. 2007 جىل. 547,550 بەتتەر. يسماگۋلوۆ و. «ەتنيچەسكايا گەنوگرافيا كازاحستانا». الماتى. 1997 جىل. 19 بەت
11. قازاق دنق-جوباسىنىڭ مالىمەتتەر بازاسىن مىنا جەردەن جۇكتەپ الۋعا بولادى: http://www.elim.kz/forum/index.php?showtopic=612
