ايتقان ءسوز – اتىلعان وق. سول وقتان جارالى بولىپ جاتقاندار كوپ. ايتىلماعان ءسوز – جارىلماعان بومبا. ىشتە كوپ ساقتاساڭ جارىلىپ كەتۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان سوزگە اباي بولايىق!

ءبىر ءارىپتىڭ ماعىناسى

سويلەمدەگى سوزگە ءبىر عانا ءارىپ قوسىپ، باس-تى قاس-قا وزگەرتۋگە بولادى. ءبىر عانا ءارىپتىڭ ورنىن اۋىستىرىپ، كەل-ءدى كەت قىلۋعا بولادى.ءبىر عانا ءارىپتى الىپ تاستاپ، جوق-تى وق قىلۋعا بولادى. ءبىر عانا ءارىپتى وزگەرتسەڭ، جوق توق-قا اينالادى. ءبىر عانا ءارىپتى الىپ تاستاساڭ، قاز از بولىپ شىعادى.

ءومىر دە ءسوز سەكىلدى كۇردەلى. قوسىپ نەمەسە الىپ، ونى وزگەرتۋگە بولادى.

قوسىمشانىڭ  قاسيەتى

مۇنداي دا عاجاپ بولادى ەكەن. بەلگىلى ءبىر جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ پرورەكتورى رەكتور بولعانىن ەستىگەندە قايران قالعان جوقپىن. پرورەكتور – رەكتورعا دەيىن ءبىر-اق قادام قالعان لاۋازىم. رەكتور بولسا نەسى بار؟! كەيىنىرەك سول رەكتور ءبىلىم سالاسىنداعى ۇلكەن مەكەمەگە ديرەكتور بولعانىن ەستىدىم. 

پرورەكتور. رەكتور. ديرەكتور. وسى ءۇش ءسوزدىڭ  جازىلۋىنا ۇڭىلسەم، مىنە، عاجاپ، پرورەكتوردىڭ «پرو» دەگەن قوسىمشاسىن الىپ تاستاسا بولدى، رەكتور بولادى ەكەن. ال رەكتورعا «دي» دەگەن قوسىمشانى قوسساڭىز بولدى، ديرەكتور بولىپ شىعا كەلەدى. ياعني، ماماننىڭ تاعدىرىن قوسىمشا شەشەدى ەكەن. تىرشىلىكتە مۇنداي جاعدايلار ءجيى قايتالاناتىنىن كورىپ ءجۇرمىز.

سوزدەردىڭ جازىلۋىنا قاراساڭىز، ايران-اسىر بولاسىز. ماسەلەن، جەمقور دەگەن ءسوزدى الايىق. «جەم»-ءدى الىپ تاستاساق، قور قالادى. حالىقتىڭ قورى. قانداي تاماشا؟! اد جەمقور دەگەن سوزدەن «قور»-دى الىپ تاستاساڭىز – جەم قالادى. ول بىرەۋگە جەم بولۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟! پالەقور، پاراقور دەگەن سوزدەردىڭ پالەسى مەن پاراسىن الىپ تاستاساق، تەك قانا قور قالادى. بىراق، پاراقور، پالەقور جەمقورلاردىڭ الەگىنەن سول قور ەلىمىزگە بۇيىرماي تۇر عوي.

از ءسوز – التىن، كوپ ءسوز – كومىر

«ويداعىمىز بولدى. ورتامىز تولدى. توبەدەگi كەلدi. تورەلەسكەندە دە رەنجيتiن رەتiمiز جوق. تەك ۇزاعىنان سۇيiندiرگەي. اق جولدىڭ الدىندامىز. ۇلكەن تiلەكتiڭ ۇستiندەمiز. جان-جاعىمىزعا بiردەي ءادiل، وتكەنiمiز بەن ەرتەڭiمiزگە بiردەي سەرگەك بولا بiلسەك بولعانى. ويتكەنi, باعزىداعىلارىمىزدىڭ ارۋاعى جەبەگەسiن، بۇگiنگiلەرiمiزدiڭ تiلەگi دەمەگەسiن، جەتiپ وتىرمىز بۇل كۇنگە». حالىق جازۋشىسى ءابىش كەكىلبايۇلى رەسپۋبليكا سارايىندا سويلەگەن سوزىندە تاۋەلسىزدىك جايىندا  وسىلايشا تولعانعان بولاتىن. مازمۇنعا كەلسەك، ماقسات تولىق ورىندالعان.

ءابىش اعامىزدىڭ ءسوز ساپتاسىنا سۇيسىنە وتىرىپ، كورنەكتى قالامگەرلەر دە كەي-كەيدە قاتەلىك جىبەرەتىنىن، لىقسىپ كەلگەن ءسوز تاسقىنىنىڭ جەتەگىمەن كەتىپ قالاتىنىن اڭعارۋعا بولادى. وسى ۇزىندىدەگى «باعزىداعىلارىمىزدىڭ» دەگەن ۇزىن ءسوزدى «باياعى بابالاردىڭ» دەگەن سەكىلدى ەكى سوزبەن دە ايتۋعا بولار ەدى عوي. «بۇگىنگىلەرىمىزدىڭ» دەگەن ءسوز دە وتە ۇزىن. ايتىپ بولعانشا تىنىسىڭ جەتپەي قالادى.

اۋدارماشىلاردىڭ كەيبىرى جاڭا ءسوز جاساۋعا اۋەس. ءساتتى شىقسا قۇبا-قۇپ. جاقىندا ءبىر اۋدارما كىتاپتان «شاپاعاتتارىن سىيلادى» دەگەندى وقىدىم. وسى تىركەستەگى  جالعاۋ دۇرىس قولدانىلماعان. «شاپاعاتىن سىيلاعان» دەگەن سوزگە كوپتىك جالعاۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق. ال «دىبىستاندىرىلىپ» دەگەن ءسوز «دىبىسىن كەلتىرىپ» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان بولۋى كەرەك. بىراق، الگى ءسوزدى ايتىپ شىققانشا ءتىلىڭ كۇرمەلىپ قالۋى مۇمكىن عوي. «كورىكتەندىرىلگەندىكتەن» دەگەن تاعى ءبىر ءسوز 22 ارىپتەن تۇرادى ەكەن. ايتا باستاعاندا اياعىڭا جەتۋ قيىن. دۇرىسى: «كورىك بەرگەندىكتەن» بولۋى كەرەك. ەكى ءسوزدى ءبىر ءسوز قىلعاننان نە ۇتتىق؟

قازاقتىڭ ءسوزىن ۇزارتىپ

«قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» –   دەيدى اباي. تەلەجاشىكتەگى تىلشىلەر قازاق ءسوزىن ۇزارتۋعا ءتىپتى قۇمار. مىسالى: كاسىبي بىلىكتى ولار كاسىبي بىلىكتىلىك دەيدى، قاشىقتان وقىتۋدى قاشىقتىقتان وقىتۋ دەيدى. تىڭداپ وتىرساڭ، قۇلاعىڭ ساسيدى. تۋعان كۇندى تۋىلعان كۇن قىلعاندار ءورىپ ءجۇر.ۇلاعاتى  ۇلاعاتتارى دەپ ايتادى. نە دەگەن تولىپ كەتكەن جۇرناق، جالعاۋ، جاپسىرما؟!

«اسىل ارنا» تەلەارناسىنداعى اۋدارماشىلار قۇرانداعى «جولعا ءتۇستى» دەگەن سويلەمدى «جولعا ءتۇسىرىلدى» دەپ اۋدارىپتى. كينو اۋدارماسى تۋرالى اڭگىمە بولەك. ءبارىن تىزە بەرسەك، ءبىزدىڭ دە ءسوزىمىز ۇزارىپ كەتەدى. قازاق ءسوزىن ۇزارتىپ، بەتىمىزدى قىزارتىپ جۇرگەندەر كوبەيىپ كەتتى.

بەس ەلى تۋرالى

«بەس ەلى» دەگەن تىركەس كىر-قوجالاق بالاعا بايلانىستى «بەتىنىڭ ساتپاعىنا بەس يت تويعانداي» دەگەن ماعىنادا نەمەسە قاتتى ءجابىر كورگەن، قينالىپ جۇرگەن ادامدارعا بايلانىستى قولدانىلاتىنى بەلگىلى. ياعني، «ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى» دەگەن ءسوز تىركەسى سورى قالىڭ، باسىنان قايعى-قاسىرەت ارىلماعان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. «ەلى» دەگەن ولشەمنىڭ ءوزى سونى ايعاقتاپ تۇر. كەيىنگى كەزدە «ماڭدايىنىڭ باعى بەس ەلى» دەگەندى دە ەستىپ ءجۇرمىز. اقىن تىنىشتىقبەك ابدىكاكىموۆ: «قۇداي ءۇشىن كاپىرلەر جوق. «ماڭدايىنىڭ سورى بەس ەلى»-لەر بار. قۇداي ءۇشىن مۇسىلماندار جوق. «ماڭدايىنىڭ باعى بەس ەلى»-لەر بار.» –  دەپ جازادى. جاس  اقىن تولقىن قابىلشا: «ماڭدايىمنىڭ باعى بىلەم، بەس ەلى» –  دەپ جىرلايدى. ەندەشە باق پەن سوردى بىردەي ولشەممەن ولشەگەنىمىز قانشالىقتى دۇرىس؟!

توبىر

تابور دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى؟ ورىستار ەرتەدە اسكەري قوسىندى تابور دەگەن ەكەن. سىعاندار ءوز كوشىن تابور دەپ اتايدى. وسمان يمپەرياسى كەزىندە ولار ارميانىڭ ءبىر بولىگىن تابۋر دەگەن. 

قازاقتا توبىر دەگەن ءسوز بار. وسى سوزدەردىڭ بارلىعىنىڭ ءتۇپ-تامىرى ءبىر ەمەس پە ەكەن؟

توبىردى ورىس تىلىنە تولپا دەپ اۋدارۋعا بولاتىن سەكىلدى. پۋشكيننىڭ «تسىگانى شۋمنويۋ تولپوي پو بەسسارابي كوچۋيۋت»  دەگەن جولدارى بار.

توبىر  –  ايتقانعا كونەتىن، ايداعانعا جۇرەتىن توپ بولسا كەرەك.

جاعا جانە جەڭ

ادام كيىمىنە بايلانىستى قولدانىلاتىن جاعا مەن جەڭنىڭ الاتىن ورنى بولەك، سوعان وراي ەل اراسىندا جاعاعا جارماسۋ، جاعا جىرتۋ، جەڭ ۇشىنان جالعاسۋ، قول سىنسا جەڭ ىشىنە جاسىرۋ سەكىلدى بەينەلى ءسوز تىركەستەرى ءجيى قولدانىلادى. الايدا، «ءبىر جاعادان باس شىعارۋ، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋ» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ماعىناسى بۇلدىر. تابيعاتتىڭ زاڭىنا سۇيەنسەك، ءبىر جاعادان ءبىر عانا باس، ءبىر جەڭنەن ءبىر عانا قول شىعاتىنى بەلگىلى. بىرلىك، ىنتىماق ماعىناسىندا ايتىلىپ كەلگەن وسى سويلەمدەر ورنىن تاۋىپ تۇر ما؟! جوق دەپ ايتا المايمىز. ويتكەنى، ايتىلعان ءسوز سانامىزعا ابدەن سىڭگەن. ونىڭ ءتۇپ-تامىرىنا ۇڭىلگەن كىم بار؟! ۇڭىلگەن كىسى بولسا كەز كەلگەن كيىمنىڭ ەڭ الدىمەن جاعاسى مەن جەڭى كىر بولاتىنىن بىلسە كەرەك ەدى. كەزىندە ءبىر كوسەم ايتتى دەگەن شەشەن ءسوز ومىرگە كەزدەيسوق جولداما الادى. بايىبىنا بارماعان جۇرت ءىلىپ الا جونەلەدى.

ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز بۇل ەمەس. اۋىزدان شىققان ءسوزدى ەستىگەنگە ءماز بولماي، ماعىناسىنا ۇڭىلەيىكشى.

اتاق كوپ، ءبىلىم از...

ءبىلىم مەن اتاقتىڭ ايىرماسى كوپ. ءبىلىم بىزگە كەرەك، اتاق سىزگە كەرەك. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى.اتاق ءارتۇرلى: حالىقتىق (كوپشىلىگى حالىققا قارسى), ەڭبەك سىڭىرگەن (كوپشىلىگى ەڭبەگىن بۇلدايتىندار), قۇرمەتتىلەر (ابىروي جيناۋ ءۇشىن عانا), اكادەميكتەر (شىن مانىسىندە اقشانىڭ ارقاسىندا اتاق العان جىلماقايلار). جالعاستىرا بەرەيىك پە؟! ودان نە شىعادى؟ اتاق كوپ، ءبىلىم از...

ورىس ايتقان ءسوزدىڭ ءبارى ورىندى ەمەس

«سۆوبودا سلوۆا» دەگەن گازەتتەن ورىس تىلىندە جازاتىن قازاق ءجۋرناليسىنىڭ (مۇرات ءۋالي) «نو، ۆەرنەمسيا ك ناشيم بارانام» (25 ناۋرىز، 2010 جىل) دەگەن جولداردان باستالاتىن ماقالاسىن وقىدىم. ماقالا تۋرالى ءسوز ەتكىم كەلىپ تۇرعان جوق. اڭگىمە قوي تۋرالى. ويتكەنى، ورىستار ايتىپ جۇرگەن وسى تىركەس قاناتتى ءسوز ەسەبىندە ءجيى قولدانىلادى. ورىستىڭ ايتۋى وزىنە ءجون دەسەك تە، سول ءسوزدى قازاقتىڭ قايتالاپ ايتقانى كوڭىلگە كەلەدى ەكەن. بۇل ءسوزدىڭ ءتۇبى، ارينە، قازاقتان شىققان. «قوتانىمىزعا قايتىپ ورالايىق» دەگەن سويلەم باياعى باستاعان اڭگىمەمىزدى قايتا جالعاستىرايىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

شوشقا باققان ورىسقا بوبەگىن «تورايىم» دەسە دە جاراسادى. ال ولاردىڭ «باران» دەگەنى قازاقتىڭ ءتورت تۇلىگىنىڭ ءبىرى قويعا بايلانىستى ايتىلۋى سول قويدى كەمسىتكەننەن تۋعان كوزقاراس ەكەنى دە بەلگىلى. 

قوي ءجانناتىڭ مالى دەپ ەسەپتەلەدى.تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ  «قويشىلار» دەپ اتالاتىن ولەڭىندە «اعا، – دەدىك، – تۋىمىزدى وڭ ۇستار، «باران» دەدى سوندا ءبىزدى ورىستار»  دەگەن جولدار بار. قويدان جۋاس قازاق باسقا حالىقتىڭ قاي مازاعىنا كونبەدى. بىراق، ورىس ايتتى دەگەن ءسوزدىڭ ءبارى ورىندى ەمەس ەكەنىن اڭعارۋىمىز كەرەك.

سول ورىستا كوكەيگە قونا كەتەتىن قاناتتى سوزدەر دە از ەمەس. ماسەلەن: «دوۆەرياي، نو، پروۆەرياي!». قازاقشا ماعىناسى – «سەنگەن دۇرىس، بىراق، تەكسەرىپ كورگەن دۇرىس». «موجنو، نو، وستوروجنو!». قازاقشا ماعىناسى – «بولادى، بىراق، بايقا شامالى». قازاقتىڭ «ادامنىڭ دەگەنى بولمايدى، قۇدايدىڭ قالاۋى بولادى» – دەگەن ءسوزىن ورىستار «چەلوۆەك پرەدپولاگاەت، بوگ راسپولاگاەت» – دەيدى. 

كەزدەيسوق  تۋعان ءسوز تىركەستەرى

كەيبىر ماقال-ماتەلگە ۇقساس ءسوز تىركەستەرى  ومىردە بولعان ءارتۇرلى جايلاردى كورگەندە تۋادى. اۋديتوريادا ءدارىس وقىپ تۇرعانىمدا كەيبىر ستۋدەنتتەر  تەلەفونىمەن الەك بولدى. سوندا «ۇياتى بارلار ۇيالى تەلەفوندارىڭدى ءوشىرىپ قويىڭىزدار» –  دەپ ايتقانىم بار. ەندى بىردە  باتىسقا ەلىكتەپ، جىرتىق شالبار كيگەن قىزداردى كورگەندە. «جىگىتتەر، بايقاڭىزدار! جىرتىق شالبار كيگەن قىزدى سۇيمەڭىز!» - دەپ ەدىم. كوك جاشىكتەن ءبىر حاباردى قاراپ وتىرسام ساحناعا شىققاندا جايناپ كەتەتىن ءبىر «جۇلدىزدى» كورسەتىپ جاتىر ەكەن. ساحنادا باسقا، ال ۇيىندە تۇسىرگەن بەيەسى مۇلدە باسقا. سودان قويىن داپتەرىمدى الىپ: «بويانعان ايەلدى ويانعاندا كور!» –  دەپ جازىپ قويدىم.

ءدۇردىڭ نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟

«ءدۇر» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى  «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە» جازىلعان مىسالدارعا قاراساق، (الماتى: «عىلىم»، 1978 ج،211 بەت)  اتاقتى، داڭقتى، اتىشۋلى دەگەنگە سايادى. جالپى العاندا، «ءدۇر» دەگەن ءسوز ءوزىن جوعارى ۇستاعان، نەمەسە وزگەدەن بيىك بولعان، اتاعى زور كىسىلەرگە ايتىلادى. «بولعاندا ءوزىڭ پىلدەي، ءسوزىڭ دۇردەي» دەگەن ولەڭ جولدارى بار. «ءىشىم تولعان ۋ مەن ءورت، سىرتىم دۇردەي...» – دەيدى اباي.

سونىمەن بىرگە «ءدۇر كوتەرىلدى»، «ءدۇر سىلكىندى» دەگەن تىركەستەر دە ەرتەدەن ايتىلىپ كەلەدى. وسى سوزدەردىڭ استارىنا ۇڭىلەتىن بولساق، «ءدۇر» دەگەن ءسوز اسا ءىرى جانۋارعا، ال «ءدۇر كوتەرىلدى»، «ءدۇر سىلكىندى» دەگەن سوزدەر الىپ قۇسقا بايلانىستى ايتىلعان دەگەن بولجام جاساۋعا بولادى. ءتىپتى «ءدۇر ەتتى» دەگەن تىركەس تە الدەبىر حايۋاننىڭ دىبىس شىعارۋىنا، ياعني، قۇستىڭ قيقۋىنا بايلانىستى ايتىلۋى عاجاپ ەمەس. ادامعا بايلانىستى «ءدۇرديىپ، ءدوڭ ايبات جاسادى» دەگەن سويلەمدە دە الدەبىر حايۋاننىڭ سەس كورسەتكەنىمەن سالىستىرۋ بار. قازاق «دۇردەي» دەگەن ءسوزدى  ءىرى دەگەن ماعىنادا قولدانادى. «دۇرديگەن ەرىن» دەپ ىسىڭكى ەرىندى ايتادى. «دۇربەلەڭ» دەگەن ءسوزدىڭ ءتۇپ تامىرىندا دا ەلدى شۋ قىلدى، قاتتى ايقاي شىعاردى دەگەن ءمان بار.

ولاي بولسا، سلوندى ءپىل، مامونتتى ءزىل دەپ اتاعان بابامىز ءدۇر دەپ سول ەرتە زامانداردا ءومىر سۇرگەن اسا ءىرى قاناتتى قۇستاردى ايتقان بولۋى كەرەك دەپ توپشىلايمىن. ۋاقىت وتە كەلە دەنەزور (دينوزاۆر) سەكىلدى الىپ جانۋارلار، سامۇرىق سەكىلدى الىپ قۇستار تىپ-تيپىل جويىلىپ كەتسە دە، ءسوز قالعان. ءبىزدىڭ بابالارىمىز دەنەزوردى دا، ءپىل مەن ءزىلدى دە، ءدۇردى دە ءوز كوزدەرىمەن كورگەن بولۋى كەرەك. كورمەسە، بىلمەسە، اتام زاماننان جەتكەن سوزدەر قازىرگى قازاق تىلىندە قولدانىسقا تۇسپەس ەدى عوي.

توپ تۋرالى

كونە سوزدەردىڭ ءبىرازىنىڭ ماعىناسىن ءالى كۇنگە دەيىن بىلمەيمىز. قازاقتا «توپ ەتە قالدى، توپ ەتە ءتۇستى» دەگە تىركەس ەجەلدەن بار. وسى سويلەمدەردەگى توپ دەگەن ءسوزدى اۋەل باستا تۇسىنبەي جۇرگەنىم راس. جولىم ءتۇسىپ، تۇركياداعى «توپقاپى» دەپ اتالاتىن مۇراجاي-سارايدا بولعانىم بار. زەڭبىرەكتىڭ وعى دەپ جۇرگەنىمىز زەڭبىرەكتىڭ ءتۇپ اتاسى بولعان كاتاپۋلت – قامال قيراتقىش تاساتاردىڭ توبى ەكەنىن كەيىن ءبىلدىم.

«كوركىنە جۇرتتى قاراتقان

سارايدىڭ ءزاۋلىم باستى اتى –

قاقپادان شىعا وق اتقان

توپ ەتە قالعان توپقاپى» – دەگەن جىر جولدارىن دا سول جولى جازىپ ەدىم.

مۇحتار ماعاۋين «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى» اتتى شىعارماسىنىڭ «تىنىمسىز مايدان» دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى  كىتابىندا تاساتاردىڭ وزىندىك «سناريادى»، ياعني توپ جايىندا جان-جاقتى بايانداپ: «ەسكىلىكتى قىتايدا اۋەل باستا اتىس توپتارى – تاس بولعان. قيقى-جيقى ەمەس، ارنايى وڭدەلگەن، لايىقتالعان. ناقتى تاجىريبە ۇستىندە ەڭ ۇتىمدىسى – شار كەيىپتى، دومالاق توپ بولىپ شىعادى. وقپانعا ىڭعايلى، ءارى الىسىراق ۇشادى» – دەپ اتاپ كورسەتكەن.

ءسوز زەرگەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ «ەل سىرى» كىتابىنداعى «جاڭبىرلى كۇنى» دەپ اتالعان ولەڭدە (الماتى: «جازۋشى»، 1994 ج) «سالدىر-كۇلدىر كوك ءجۇزى، زەڭبىرەك دوپ اتقانداي» دەگەن جولدار بار. رەداكتوردان نەمەسە كوررەكتوردان كەتكەن قاتە كوزگە ۇرىپ تۇر. بۇل ارادا اڭگىمە دوپ ەمەس، توپ تۋرالى ەكەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. زەڭبىرەكتەن توپ، ياعني، سنارياد اتىلادى. دوپ ەشۋاقىتتا اتىلمايدى. «دوپ توپ ەتىپ ءتۇستى» دەگەن سويلەمنىڭ وزىندە دە توپ سەكىلدى ءتۇستى دەگەن ماعىنا جاتىر.

قۇت جانە ىرىس

قازاقتار ءجيى قولداناتىن «قۇتتى قونىس»، «قۇت دارىعان»، «قۇت قونعان»، «شوپاننىڭ قۇتتى تاياعى»، «قوينى قۇتتى»، «قۇتتى قوناق» دەگەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ نەگىزىندە ۇلكەن ماعىنا بار. «قۇتتى بولسىن!» دەگەن يگى تىلەك تە وسىدان شىققان. مالىن كۇزەتكەن يتىنە دە قۇتپان دەپ ات بەرگەن قازەكەم قۇت دەگەن ءسوزدىڭ كيەسىنە سەنگەن. ياعني، قۇت ەركەك ماعىناسىندا قولدانىلعان. ال قىزدارىنا ىرىستى دەپ ات قويعانىنا قاراعاندا، ىرىس ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى ايەلگە بايلانىستى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. «قوناقتى قۋساڭ – قۇت، ىرىس قاشادى»، «قوناقپەن ەرىپ قۇت، ىرىس كەلەدى» دەگەن ماتەلدەر دە بار.

شورتانباي قانايۇلى ءوزىنىڭ بايىتتەرىندە تۇيەنىڭ قۇتى بۋرا، جىلقىنىڭ قۇتى ايعىر، قويدىڭ قۇتى قوشقار، سيىردىڭ قۇتى بۇقا دەپ اتاپ كورسەتەدى. ءوزىمنىڭ ءبىر ولەڭىمدە: «اسپان قۇتىن توگەدى، جەردەن ىرىس ونەدى. قۇت پەن ىرىس ەجەلدەن ەكى جولداس سەبەبى. تۇلىك تولدەن ورەدى، اعاش جەمىس بەرەدى. قۇت پەن ىرىس ەجەلدەن ەكى جولداس سەبەبى.» – دەپ جازعانىم بار.

شىنىندا دا كۇننىڭ نۇرى، كوكتەن جاۋعان جاڭبىر – قۇت. ال  جەردەن ونگەن ەگىن مەن جەمىس – ىرىس. ال «قۇت پەن ىرىس» دەگەن تىركەستى قوسىپ ايتقان قازاق ولاردىڭ ءبىر-بىرىمەن بايلانىستى ەكەنىن جاقسى بىلگەن. ولاي بولسا، ەلىمىزگە قۇت قونسىن، ىرىسىمىز مول بولسىن دەگەن تىلەك تىلەيمىز.

سايلاۋ جانە تاڭداۋ

ورىستىڭ «ۆىبور» دەگەن ءسوزىنىڭ «سايلاۋ» جانە «تاڭداۋ» دەگەن ەكى ماعىناسى بار. قازاق جەرىندەگى كەيىنگى ءوتىپ جاتقان سايلاۋدى تاڭداۋ دەپ ايتا المايمىن. تاڭداۋ جوق جەردە بيلىكتىڭ قالاۋى بولىپ، ولاردىڭ تاعايىنداۋى جۇزەگە اسادى. ەلدىڭ سايلاۋعا دەگەن سەنىمىنە سەلكەۋ تۇسەدى. ولاي بولسا سايلاۋ كوز بوياۋ بولىپ قالادى. 

ەندىگى ءۇمىت قۇلىن-تايدا!

جازۋشىلار وداعىن كەمتالانتتار تورىپ ءجۇر. ۇيالماعان ولەڭشى، ەرىنبەگەن جازۋشى بولىپ ءجۇر.

داڭعىر-دۇڭگىردىڭ اراسىندا وسكەن كىسىدەن سالدىر-كۇلدىر شىعادى. قاڭعىر-كۇڭگىردىڭ اراسىندا وسكەن كىسىدەن بالدىر-بۇلدىر شىعادى. كەيىنگى كەزدە ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز بەن ونەرىمىز دە وسىعان ۇقساپ بارادى. ەرجەگەيلىلەر بيىككە شىعىپ، الىپتار ەرىكسىز بۇعىپ، قايشى پىشاقتى مەنسىنبەيتىن بولدى، ينە تەبەندى كوزگە ىلمەيتىن بولدى. ارقاننان ءجىپ وزدى،  تۇبىتتەن ءجۇن وزدى. كوسەم سەركەنىڭ ورنىنا ساۋلىق كەلدى، بورىكتىڭ ورنىنا جاۋلىق كەلدى.

قايران ەلىم! كەلدىڭ قايدا؟
ەندىگى ءۇمىت قۇلىن-تايدا!

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz