تiلiمiز دە، تiل تۋرالى تۇسiنiگiمiز دە ءوزiمiزدiڭ ءومiرiمiز سەكiلدi وتە تەز وزگەرiپ بارا جاتىر، وزگەرiپ جاتىر، توقتامايدى... دۇنيە، قوعام، تۇسiنiك وزگەرۋدە. ال قولىمىزعا تيگەن جاڭا سوزدiك — سول وزگەرiستەردiڭ ناقتى بەينەسi, تiلدiڭ جاندى جەرi — الەۋمەتتiك سيپاتىنا ارنالعان.
ءار ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرى بولاتىنى سياقتى ءار تiلدiڭ دە ءوز تاعدىرى بار. دۇنيەدەگi تiلدەردiڭ بiرiنiڭ كوممۋنيكاتيۆتiك ءرولi جوعارى، ەندi بiرiنiكi تومەن، الەۋمەتتiك، قۇقىقتىق رانگiلەرi دە ارقيلى، قىزمەتتەرi دە بiر-بiرiنە ۇقسامايدى. وسىنداي ءار ءتۇرلi دەڭگەيلi تiلدەر ارقىلى ادامزات تiلدiك عۇمىرى توقتاۋسىز العا جىلجيدى، “تiلدiك” تiرشiلiگiن وتكiزەدi. الەۋمەتتiك تۇرعىدان ءار ءتۇرلi بولۋىنا قاراي تiلدەردiڭ الەۋمەتتiك سيپاتى قالىپتاسادى. الەۋمەتتiلiكتi ۇعىنىپ الماي ادام تۋرالى، قوعام تۋرالى، قوعامعا قىزمەت ەتەتiن تiل مەن تiلدiڭ الەۋمەتتiك پارامەترلەرi تۋرالى تۇسiنiكتiڭ قالىپتاسۋى كiم-كiمدە دە ەكiتالاي.

تiلiمiز دە، تiل تۋرالى تۇسiنiگiمiز دە ءوزiمiزدiڭ ءومiرiمiز سەكiلدi وتە تەز وزگەرiپ بارا جاتىر، وزگەرiپ جاتىر، توقتامايدى... دۇنيە، قوعام، تۇسiنiك وزگەرۋدە. ال قولىمىزعا تيگەن جاڭا سوزدiك — سول وزگەرiستەردiڭ ناقتى بەينەسi, تiلدiڭ جاندى جەرi — الەۋمەتتiك سيپاتىنا ارنالعان.
ءار ۇلتتىڭ ءوز تاعدىرى بولاتىنى سياقتى ءار تiلدiڭ دە ءوز تاعدىرى بار. دۇنيەدەگi تiلدەردiڭ بiرiنiڭ كوممۋنيكاتيۆتiك ءرولi جوعارى، ەندi بiرiنiكi تومەن، الەۋمەتتiك، قۇقىقتىق رانگiلەرi دە ارقيلى، قىزمەتتەرi دە بiر-بiرiنە ۇقسامايدى. وسىنداي ءار ءتۇرلi دەڭگەيلi تiلدەر ارقىلى ادامزات تiلدiك عۇمىرى توقتاۋسىز العا جىلجيدى، “تiلدiك” تiرشiلiگiن وتكiزەدi. الەۋمەتتiك تۇرعىدان ءار ءتۇرلi بولۋىنا قاراي تiلدەردiڭ الەۋمەتتiك سيپاتى قالىپتاسادى. الەۋمەتتiلiكتi ۇعىنىپ الماي ادام تۋرالى، قوعام تۋرالى، قوعامعا قىزمەت ەتەتiن تiل مەن تiلدiڭ الەۋمەتتiك پارامەترلەرi تۋرالى تۇسiنiكتiڭ قالىپتاسۋى كiم-كiمدە دە ەكiتالاي.
تiلدەردiڭ دە، ەتنوستىڭ دا، دiني نانىمداردىڭ دا الەۋمەتتiك پارامەترلەرi اراسىندا تەپە-تەڭدiك جوق، كەرiسiنشە، سايكەسسiزدiك (ديسبالانس) بار. وسى سالانىڭ بەلگiلi مامانى ن.ب.مەچكوۆسكايانىڭ كەلتiرگەن دايەكتەرiنە قاراعاندا، جەر بەتiندە 5-6 مىڭنان استام تiل ءومiر ءسۇرiپ جاتىر، ال ەتنوستىڭ سانى شامامەن 1300-گە جەتiپ جىعىلادى، ال مەملەكەتتەردiڭ سانى 220-عا جۋىق بولسا، كونفەسسيالاردىڭ سانى شامالاۋعا، جۋىق ەسەبiن شىعارۋعا دا كونبەيتiن كورiنەدi. ويتكەنi iرi كونفەسسيالاردىڭ قۇرامىنداعى ءتۇرلi كۋلتتiك توپتار مەن ءار ءتۇرلi دiني نانىم-سەنiمدiك توپتاردىڭ ەسەبiنە جەتۋ تiپتەن قيىن، اسiرەسە ءۇشiنشi الەم اتالعان ەلدەردە ونداي ستاتيستيكالىق ەسەپ جۇرگiزۋ مۇمكiندiگi مۇلدە جوق كورiنەدi (“وبششەە يازىكوزنانيە. سترۋكتۋرنايا ي سوتسيالنايا تيپولوگيا يازىكوۆ”، م.،2001).
دۇنيەدەگi تiلدەردiڭ كوممۋنيكاتيۆتi-فۋنكتسيونالدىعى دا، قۇرىلىمى دا سان قيلى، سەبەبi جەر بەتiندە بiر-بiرiنە اينىماي ۇقسايتىن ەكi تiل دە، بiرiنە-بiرi ۇقساس تiلدiك جاعدايات تا جوق. عالىمداردىڭ زەرتتەۋiنە سۇيەنسەك، جازبا تاريحى مىڭداعان جىلداردان تاراتىلاتىن ۆەد، سانسكريت، كونە ەۆرەي (“تورا” مەن ۆەتحي زاۆەت جازىلعان) جانە قىتايدىڭ يەروگليفتiك جازۋىنا نەگiز بولعان كونە ۆەنيان ادەبي تiلدەرiمەن قاتار، حح عاسىردىڭ باسىندا ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسى مەن تiلدەردiڭ ءوزارا ارالاسۋىنان تۋعان پيدجين، كرەول تiلدەرi دەيتiن تiلدiڭ تۇرلەرi بار. جەر بەتiندەگi 5-6 مىڭ تiلدiڭ تەك 600-iنiڭ عانا جازۋ جۇيەسi قالىپتاسقان، بiراق تەك 300-دەيi عانا جازبا كوممۋنيكاتسيادا ەركiن قولدانىلادى.
كوممۋنيكاتيۆتiك رانگاسىنا قاراعاندا دۇنيەجۇزiندەگi تiلدەر بەس تۇرگە بولiنەدi. ولار: الەم تiلدەرi, حالىقارالىق تiلدەر، مەملەكەتتiك تiلدەر، ايماقتىق تiلدەر، جەرگiلiكتi تiلدەر. بۇل — تiلدەردiڭ قولدانىس اۋماعىنا قاراي جاسالعان جiكتەلiس. قولدانىسى تومەن، تiل يەلەرiنiڭ سانىن ساۋساقپەن عانا سانارلىق تiلدەردiڭ جەر بەتiندە قالۋ مۇمكiندiگi ۇرپاق اۋىسقان سايىن جوققا بارابار بولادى، بۇل دا الەۋمەتتiك سەبەپكە جاتادى، ونداي قوعامدىق-الەۋمەتتiك سەبەپتەردiڭ سانى مۇنىمەن بiتپەيدi, كوپ. سولاردىڭ سالدارىنان، عالىمداردىڭ زەرتتەۋiنە قاراعاندا، جىل سايىن 12 تiل جەر بەتiنەن جويىلىپ، “ولەتiن” كورiنەدi.
مiنە، وسىنداي كۇردەلi سالا الەۋمەتتiك لينگۆيستيكانىڭ كونتسەپتۋالدىق ۇعىمدارى مەن تەورياسىنا، ادiستەمەسiنە قاتىستى اتاۋلاردىڭ تۇسiنiگi بەرiلiپ، الەۋمەتتiك لينگۆيستيكا تەرميندەرiنiڭ قازاقشا بالاماسىمەن ۇسىنىلىپ، جۇيەلەنگەن سوزدiك “الەۋمەتتiك لينگۆيستيكا تەرميندەرiنiڭ سوزدiگi” دەگەن اتپەن پروفەسسورلار ە.د.سۇلەيمەنوۆا، ن.شايمەردەنوۆا جانە جاس عالىمدار ج.سماعۇلوۆا، د.اقانوۆالاردىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىققا شىقتى. 650-دەي تەرمين-ءسوزدi قامتيتىن سوزدiكتiڭ جاۋاپتى رەداكتورلارى پروفەسسور ا.الداشەۆا مەن پروفەسسور ە.د.سۇلەيمەنوۆا.
سوزدiكتiڭ العىسوزiندە “كiتاپتىڭ انىقتامالىق قۇرال iسپەتتi ەكەنi, باستى تەرميندەردiڭ بارىنشا ماڭىزدى ماعلۇماتتارى قامتىلعانى” جونiندە ايتىلعان. بۇل پiكiردi تولىق قۇپتاۋعا بولادى. ويتكەنi الەۋمەتتiك لينگۆيستيكانىڭ نەگiزگi باعىتتارىنا شولۋ بەرiلiپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىندا وڭدى ناتيجەگە قول جەتكiزۋگە مۇمكiندiك بەرەتiن ءادiس-تاسiلدەرi سيپاتتالعان سوزدiك قازاقشا-ورىسشا ەكi تiلدi تۇسiندiرمە سوزدiكتەردiڭ قاتارىن سان جانە ساپا جاعىنان تولىقتىرعان ەڭبەك دارەجەسiندە ساپالى باسىلىم بولىپ جارىققا شىققان.
سوزدiكتە، قۇراستىرۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، لينگۆيستيكانىڭ تولىققاندى بiر سالاسى رەتiندەگi الەۋمەتتiك لينگۆيستيكانىڭ پايدا بولعان كەزi, باستاۋ-كوزiنەن بەرمەن كەلە جاتقان تەرميندەردiڭ نەگiزگi جۇيەسi جاسالعان، ورىس، اعىلشىن تiلiندەگi زەرتتەۋلەر مەن لەكسيكوگرافيالىق ەڭبەكتەر سۇيەنiش، دەرەككوزدەردiڭ قىزمەتiن اتقارعان. شىنىندا دا، سوزدiكتi پاراقتاعاندا، ارنايى عىلىمي ورتا عانا تۇسiنەتiن اجالدى تiل (جوعالۋ جولىنداعى تiل), اككوماداتسيا، اقپاراتتىق تiل، امبيلينگۆيزم، باسىم تiل، كوپتiلدi ادام، كرەاتيۆتiلiك، مەنتالدىلىق، ت.ب. سياقتى ءارi جاڭا، ءارi “سانگە” اينالعان ۇعىمدارمەن بiرگە، كوپشiلiكتiڭ اۋزىندا جۇرگەن رەسمي تiل، تابيعي تiل، تەپە-تەڭ قوستiلدiك، ترايباليزم، توزiمدiلiك، اۋتەنتتiلiك، تiل دەربەستiگi, تiل جانە دiن، تiل جانە مادەنيەت، تiل مارتەبەسi, تiل نارىعى، تiل-ەتالون، تiلدi قولداۋ، تiلدiك نيگيليزم، تiلدiك وداق، تiلدiك سانا، تiلدiك پاسپورت، حالىقارالىق تiل، ەتنيكالىق قوستiلدiلiك، ت.ب. ۇعىمدار بiردەن كوزگە شالىنادى.
ەگەر تiلدiك رەفورما تۋرالى بۇل تۇسiنiككە قاناعاتتانباعان جاعدايدا، لاتىنداندىرۋ، تiلدەردi رەتتەۋ، گرافيكالاۋ ۇعىمدارىنا ارنالعان تۇسiنiكتەردi قاراپ، مالiمەتتi بارىنشا تولىقتىرۋعا مۇمكiندiك بار. تاعى بiر مىسال: “ترايباليزم (لات. Tribe رۋ) اعىل. Tribalism — رۋشىلدىق; رۋلىق-تايپالىق ءبولiنiستiڭ قالدىقتارىن ساقتاعان، قوعامدىق تايپالىق نەمەسە ەتنيكالىق سەپاراتيزم; تايپالىق بولiنۋگە، وقشاۋلانۋعا ۇمتىلىس; رۋلىق قۇرىلىستىڭ بەلگiلەرiن (سالت، العاشقى قاۋىمدىق سەنiم، تايپالىق تiلدەر، تايپالىق ءوزiن-ءوزi باسقارۋ قۇرىلىمى جانە ت.ب.) ساقتاپ قالۋعا ۇمتىلىس. ترايباليزم تايپالاردىڭ بiر مەملەكەتتiك قۇرىلىم شەڭبەرiنە تابىستى شوعىرلانۋىنا كەدەرگi جاسايدى. ول بiر رۋدان تاراعان ادامدارعا ارتىقشىلىقتار بەرۋ ارقىلى كورiنiس تابادى (مىس.، مەملەكەتتiك اپپاراتقا كادرلاردى iرiكتەۋدە). ترايباليزمدi رۋ-تايپالىق وتانسۇيگiش سەزiمiنiڭ كورiنiسi دەپ ەسەپتەيتiن كوزقاراستار دا بار (قارا. تiل جانە قوعام، ەتنيكالىق تiل)”. ترايباليزم ۇعىمىنا بەرiلگەن تۇسiنiك تياناقتى، مەيلiنشە تولىق، قانداي قۇبىلىستى سيپاتتايتىنى، قالاي پايدا بولعانى كورسەتiلگەن جانە قولدانىس اياسى جاقسى اشىلعان.
سوزدiكتiڭ كەلەسi قۇندى جاعى تەرميندەردiڭ قازاقشا بالامالارى بەرiلۋiمەن ايقىندالادى. تەرمين جانە تەرمينجۇيەنi قالىپتاستىرۋ ءار عىلىم سالاسىنىڭ وزەكتi ماسەلەسi, تiل بiلiمi ءۇشiن بiرiنشi كەزەكتەگi ماسەلە. جاڭا باعىتتاردىڭ تەرميندەرiن بىلاي قويعاندا، قازاق تiل بiلiمiنiڭ فونەتيكا، مورفولوگيا، لەكسيكولوگيا سالاسىنىڭ تەرميندەرi تۋرالى عالىمدار اراسىندا بiراۋىزدى كەلiسiم، پiكiرلەر جوق. بiرi اۋدارۋدى، ال ەندi بiرi سانادا قالىپتاسىپ كەتكەن تەرميندەردi سول كۇيiندە قالدىرۋدى قولدايدى، كەيبiرi اۋدارمامەن اۋەستەنiپ، تىم اسىرا سiلتەيدi, بiرi كونسەرۆاتيۆتi قالپىن ساقتايدى... بiزدiڭ ويىمىزشا، تiل بiلiمi تەرميندەرiنiڭ قازاق تiلiندە جۇيەلەنۋi جالدپى تiل بiلiمi تەرميندەرiن جۇيەلەپ، بالامالارى قاجەت تەرميندەردiڭ بالاماسىن تاۋىپ الۋدان باستاۋ الۋى كەرەك.
سوزدiكتiڭ ەندi بiر ۇتىمدى جەرi قازiرگi قازاق قوعامىنداعى ۇردiسكە ساي تەرميندەردiڭ بالاماسىن بەرۋدە تiلدiڭ iشكi مۇمكiندiگiن بارىنشا سارقا پايدالانۋ باعىتىن ۇستانۋدان بايقالادى. سەبەبi, تەرميندەردiڭ قازاقشا بالاماسىن بەرۋ سوزدiك شىعارۋشىلار تاراپىنان قاتتى قاداعالانعان، باستى ماقساتتارىنىڭ بiرi دە الەۋمەتتiك تەرميندەردi قازاقشا سويلەتۋ بولعانى جاقسى سەزiلەدi. دەگەنمەن، كەلسiن-كەلمەسiن كەز كەلگەن تەرميندi اۋدارا سالۋ بايقالمايدى، كەرiسiنشە، وتە وڭتايلى بالامالار قاراستىرىلعان، ۇعىمدى ىڭعايلى انالوگيالىق تاسiلمەن جەتكiزۋگە قول جەتكiزگەن; رەتiنە قاراي تiلدiك داعدىنى بۇزباي قالدىرۋ ماقساتىنان دا اۋىتقىماعان، ايتالىق، الەۋمەتتiك العىشارتتار — سوتسيالنىە ۋسلوۆيا; الەۋمەتتiك جارىسپالاۋ — سوتسيالنايا ۆارياتسيا، ت.ب. بولسا، الەۋمەتتiك پسيحولينگۆيستيكا (جارتىلاي اۋدارما) — سوتسيوپسيحولينگۆيستيكا بولسا، بيلينگۆيزم، بيحەۆيوريزم، گەندەر، ۆۋلگاريزم، گەگەمونيا سياقتى كوپشiلiكقولدى، جيi اۋىزعا الىناتىن سوزدەر داعدىلى قولدانىسىمەن قالدىرىلعان.
كوپتەگەن تەرميندەرگە ەتيمولوگيالىق انىقتاما بەرiلگەن، قايناركوزدەرi ايقىندالعان، ايقىندالۋ بارىسىندا تەرميندەر اراسىنداعى جۇيەلi, لوگيكالىق بايلانىس تارتىلىپ، سوزدiكتi بiرتۇتاس جۇيەلi ەڭبەككە اينالدىرۋعا مۇمكiندiك تۋعان. سوندىقتان سوزدiكتiڭ جەتiستiكتەرiنiڭ بiرi جۇيەلiلiگiندە دەپ ايتۋعا بولادى.
سوزدiكتi تۇزۋشiلەرگە ەسكەرتپە رەتiندە ايتاتىن پiكiر دە جوق ەمەس. اتاپ ايتقاندا، سوزدiك الەۋمەتتiك فيلوسوفيالىق ماسەلەلەرمەن شەكتەسەتiن ۇعىمداردى قامتيدى، بiراق دەرەككوز رەتiندە قازاق تiلiندە جارىققا شىققان فيلوسوفيالىق، الەۋمەتتانۋ سوزدiكتەرi, پسيحولينگۆيستيكا وقۋلىقتارى مەن لۇعاتتارى جەتكiلiكتi, بiراق ول جونiندە ەشبiر مالiمەت بەرiلمەگەن. ەگەر مۇنداي ەڭبەكتەر سوزدiكتi قۇراستىرۋ كەزiندە ەسكەرiلiپ، پايدالانىلسا، ونداعى تiلدiك تاجiريبەلەر (اۋدارمالار، بالامالار) كورسەتiلiپ، ناقتى دەرەك-مالiمەتتەردiڭ بەرiلگەنi ءجون بولار ەدi.
ەكiنشiدەن، كوڭiلدە تۇيتكiل تۋعىزىپ، كوزگە وعاش كورiنگەن جايت كەيبiر تەرميندەردiڭ تەك اعىلشىنشا نۇسقاسىمەن بەرiلۋiنە بايلانىستى ورىن الدى، قۇراستىرۋشىلار وسى جاعدايدى ءتۇسiندiرۋدi ارتىق ساناعان سىڭايلى.
ارينە، بۇل ەسكەرتپەلەر كولەمدi (35 ب.ت.), مازمۇندى، ادەمi بەزەندiرiلگەن، قاتەسiز تەرiلگەن، قىمبات مۇقابامەن شىققان سوزدiكتiڭ قۇنىن تۇسiرمەيتiنi بەلگiلi.
قورىتا ايتقاندا، سوزدiك — تiلدi زەرتتەۋشiلەرگە، فيلولوگ ماماندار مەن ستۋدەنتتەرگە، ماگيسترانتتارعا ارنالعان قاجەتتi قۇرال، وقۋ ۇردiسiندە پايدالانۋعا بولاتىن ساپالى ەڭبەك. ەكiنشiدەن، تiل بiلiمiنiڭ جاڭا باعىتتارى، اسiرەسە تiل ەكسپانسياسى بارىسىندا عىلىمداردىڭ توعىسقان تۇسىنان بوي كورسەتiپ جاتقان الەۋمەتتiك لينگۆيستيكا سياقتى باعىتتاردى وقىتۋدا قاجەتتi قۇرالداردىڭ تاپشىلىعىن جاباتىنداي دارەجەدەگi ەڭبەك بولىپ شىققان.
ۇشiنشiدەن، الەۋمەتتiك لينگۆيستيكا ماسەلەلەرi قوعام مەن تۇتاس ۇلتتى، ۇلتتىڭ كوزi قاراقتى زيالى قاۋىمىن ۇنەمi قىزىقتىرىپ، وزiنە تارتىپ وتىراتىن تiل ماسەلەلەرiنە ارنالعان، وسىنداي ماسەلەلەردi كوتەرەتiن، كوتەرiپ قانا قويماي عىلىمي دارەجەدە زەرتتەيتiن پراكتيكالىق ماڭىزى زور سالا. سوندىقتان كiتاپ ماتەريالدارى قالىڭ كوپشiلiكتi دە قىزىقتىراتىنى ءسوزسiز.

باعدان مومىنوۆا، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، ءال-فارابي ات. قازۇۋ
«تۇركىستان» گازەتى 25 ماۋسىم 2009 جىل