قوعام ءومىرىنىڭ تىنىمسىز قوزعالىسى ادامزاتقا دامۋ مەن پروگرەستى سىيلادى. ەرتەدە وزگەرمەستەي بولىپ قالىپتاسقان سەنىم-نانىم، سالت-ءداستۇر، زاڭ-تيىم اتاۋلى ۋاقىت اتتى تورەشىنىڭ سىنىنا توتەپ بەرە الماي ورتا جولدا قالىپ جاتتى. قازاق بابالارىمىز ونى كەزىندە «ءداستۇردىڭ وزىعى دا، توزىعى دا بار» دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەسە، اراسىندا «ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەپ ماقالداي سالاتىنى تاعى بار. راسىندا، كەشەگى بولىپ-اق كەلگەن دۇنيە بۇگىنگى بولمىسقا سايكەسپەي قالاتىنى، جارلىنىڭ بايىپ، بايدىڭ تاياق ۇستاپ قۇرىدىمعا كەتەتىنى، «بەلگىسىزدەن بي شىعىپ، بەلدەۋسىزدەن ءۇي تۇراتىنى» - بۇل دۇنيەنىڭ الما-كەزەكتىگىن ايعاقتاماي ما.

الاساپىران دۇنيەنىڭ وسى ءبىر ساپىرىلىسقان الا بوتەن تىرلىگى ادامداردى ءوز ورتالارىنداعى اقىلمان دانالارعا، ءىستى تەرەڭىنەن تولعايتىن ۇشقىر ويشىلدارعا جۇگىنەتىن جاعدايعا جەتكىزدى. ارينە، ولار ارنەنى ءوز دۇنيەتانىمى مەن وي ءورىسىنىڭ اياسىندا تۇسىندىرەدى. سول سەكىلدى پيفاگور ونسەگىز مىڭ عالامدا بۇزىلمايتىن ۇيلەسىمدەرى، قۇدايدىڭ جاراتقان رەتتەۋلەرى بار ەكەندىگىن ايتتى. ونىسى، نەگىزىنەن زاڭدىلىقتاردى مەڭزەسە كەرەك. الايدا، گەراكليتتىڭ بەرگەن جاۋابى مۇلدە باسقاشا بولىپ شىقتى.

قوعام ءومىرىنىڭ تىنىمسىز قوزعالىسى ادامزاتقا دامۋ مەن پروگرەستى سىيلادى. ەرتەدە وزگەرمەستەي بولىپ قالىپتاسقان سەنىم-نانىم، سالت-ءداستۇر، زاڭ-تيىم اتاۋلى ۋاقىت اتتى تورەشىنىڭ سىنىنا توتەپ بەرە الماي ورتا جولدا قالىپ جاتتى. قازاق بابالارىمىز ونى كەزىندە «ءداستۇردىڭ وزىعى دا، توزىعى دا بار» دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيىندەسە، اراسىندا «ءار ەلدىڭ زاڭى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەپ ماقالداي سالاتىنى تاعى بار. راسىندا، كەشەگى بولىپ-اق كەلگەن دۇنيە بۇگىنگى بولمىسقا سايكەسپەي قالاتىنى، جارلىنىڭ بايىپ، بايدىڭ تاياق ۇستاپ قۇرىدىمعا كەتەتىنى، «بەلگىسىزدەن بي شىعىپ، بەلدەۋسىزدەن ءۇي تۇراتىنى» - بۇل دۇنيەنىڭ الما-كەزەكتىگىن ايعاقتاماي ما.

الاساپىران دۇنيەنىڭ وسى ءبىر ساپىرىلىسقان الا بوتەن تىرلىگى ادامداردى ءوز ورتالارىنداعى اقىلمان دانالارعا، ءىستى تەرەڭىنەن تولعايتىن ۇشقىر ويشىلدارعا جۇگىنەتىن جاعدايعا جەتكىزدى. ارينە، ولار ارنەنى ءوز دۇنيەتانىمى مەن وي ءورىسىنىڭ اياسىندا تۇسىندىرەدى. سول سەكىلدى پيفاگور ونسەگىز مىڭ عالامدا بۇزىلمايتىن ۇيلەسىمدەرى، قۇدايدىڭ جاراتقان رەتتەۋلەرى بار ەكەندىگىن ايتتى. ونىسى، نەگىزىنەن زاڭدىلىقتاردى مەڭزەسە كەرەك. الايدا، گەراكليتتىڭ بەرگەن جاۋابى مۇلدە باسقاشا بولىپ شىقتى.

گەراكليتتىڭ اتا-باباسى اقسۇيەكتەر تەگىنەن بولعان. ال، ونىڭ وزىنە كەلسەك، اينالاسىمەن ءتىل تابىسا الماي اقىرى ارتەميد شىركەۋىنىڭ ماڭىنداعى تاۋعا شىعىپ كەتكەن. ەفەس قالاسىنان ىرگەسىن اۋلاق سالىپ، يەن توعايدا كۇركە تىگىپ تاقۋالىقپەن كۇن كورگەن. الىستان ات ارىلتىپ گەراكليتتى ىزدەپ كەلگەن مەيماندار وسى ءبىر قىرسىق مىنەزدى تاقۋا قاريادان قاتتى قايمىعاتىن. جىنىنا تيسە، ول كىم ەكەندىگىنە قاراماستان جۋىعان جاننىڭ ءبارىن يت قوسىپ قۋىپ جىبەرەر ەدى. الايدا، كوپكە ۇنامايتىن، ءتىپتى شەتتەتىلگەندىگىنە قاراماستان ول سۋ تۇبىندە دە جارقىرايتىن ناعىز ساف التىننىڭ ءوزى بولعان.

العاش جولىققان بارلىق ادامدارعا گەراكليت ەفەس قالاسى تۇرعىندارىن ءاجۋالاپ، ولاردىڭ جاڭا مورال دەيتىندەرىن سىن تەزىنە سالىپ، مىسقىلدايتىن. «ولار ويلاۋدى بىلمەيدى. مىناۋ دۇنيەدە يگىلىكتەن گورى يتتىكتىڭ كوپ ەكەندىگىن مۇلدە تۇسىنبەيدى. مەن ءبىر جاقسى ادامدى وزگەنىڭ مىڭىنا تاتيدى دەپ بىلەمىن. ال، ەندى ءتاۋىر جانداردىڭ ءبارىن كوزگە شىققان سۇيەلدەي كورىپ، ارالارىنان الاستاتىپ جىبەرەتىندەرگە نە ايتۋعا بولادى؟» - دەپ، سوگەدى.

ونىمەن كەلىپ جولىققان جات جۇرتتىقتار اشۋلى دانانىڭ قاھارىنان قورقىپ، قيتىعىنا تيمەس ءۇشىن اڭگىمە اۋانىن بۇرىنعى زامانعا بۇرعىلارى كەلەدى. بىراق، گەراكليتتىڭ ولارعا دا كوڭىلى تولمايتىندىعى بەلگىلى بولادى. اڭگىمە اۋانى مىنانداي: «ماعان سالسا، كەزىندە گومەردى اقىندار قاتارىنان قۋىپ، جازالاعان بولار ەدىم. ال، گەسيودتى قويشى، ول ءبىر جاي عانا كەدەيلەردىڭ ۇستازى. گەسيود ءوزىن وتە ءبىلىمدى سانادى. شىن مانىندە، كۇندىز بەن ءتۇننىڭ بىردەي ەكەنىن پايىمداي المادى عوي».

گەراكليت كوپقۇدايلىق ەسكى سەنىم-نانىمدى قۇپتامادى. «ولاردىڭ قولدان جاسالعان مۇسىنگە تاعزىم ەتۋلەرى ءۇيدىڭ قابىرعاسىمەن سىرلاسۋ عانا ەمەس پە» - دەپ، ءاجۋالايدى. ول ءتىپتى قىزدى-قىزدىمەن وزىنەن بۇرىنعى ويشىلداردى دا مەنسىنبەيتىن. «پيفاگور وزگەلەردەن گورى عىلىمعا كوبىرەك دەن قويدى. وزىندىك قاعيدالارى دا بار، بۇرىنعىلاردان كوپ نارسە ۇيرەندى. بىراق، قاعيدالارى جالعان. كوپ بىلگەننەن اقىلدى بولىپ كەتپەيسىڭ. ەگەر سولاي بولسا، پيفاگور، گەسيود، كسەنوفاندار اتاقتى عۇلامالارعا اينالار ەدى عوي»-دەيدى. «سوندا كىمنەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك؟» - دەپ، سۇراعاندارعا ول «ءبىزدىڭ ۇستازىمىز - كوز بەن قۇلاق. كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىمەسەڭ ەشتەڭە ۇيرەنبەيسىڭ. تابيعاتتىڭ كەڭ تىنىسىن، كەيدە ءتۇتىننىڭ ءوزىن مۇرىنمەن سەزەسىڭ عوي. تابيعات الەمىنىڭ دىبىستارىنا قۇلاق ءتۇرىپ ۇيرەنگەن ءجون. بىراق، ونىڭ ءوزى ازدىق ەتەدى. ەستىگەندى تەرەڭ قازبالاپ، ۇعا بىلگەن ابزال. ەگەر ادام ءوزى رۋحاني باي ءارى تەرەڭ ويلى بولماسا كوز بەن قۇلاق ادەتتەگى ءبىر ناشار كۋاگەر بولىپ قانا قالادى. كوز قۇلاقتان گورى سەنىمدىرەك. الايدا، كوزگە دە ۇنەمى سەنىم ارتۋعا بولمايدى.

تابيعات ءوز قۇپياسىن اشپاۋعا قۇمار. ونىڭ سىرىنا تەرەڭ بويلاۋ كەرەك. تابيعات الەمىنىڭ سان الۋان ۇنىنە قۇلاق تۇرگىن! سوسىن، جاقسىلاپ ويلان! ادام دەگەنىمىز شەكسىز الەم. وي مەن سانادا شەكارا اتاۋلى مۇلدە جوق» - دەپ، جاۋاپ بەرگەن.

وعان ادەيلەپ كەلگەن قوناقتار سوزىنە قايران قالىپ، تامسانا تىڭداۋشى ەدى. «اينالاعا كوز تىك! بارلىق نارسە قوزعالىس ۇستىندە، وزەن، بۇلاق اعىپ جاتىر. كەشە تۇسكەن وزەننىڭ سۋى بۇگىن باسقا. كۇننىڭ ءوزى ءار تاۋلىك سايىن جاڭارادى. قوزعالىسسىز مۇلگىپ تۇرعان ەش نارسە جوق. بارلىق جەردە قاراما قايشىلىق پەن جانتالاسقان كۇرەس. كۇرەسۋدىڭ ناتيجەسىندە عانا نە ەركىندىك الاسىڭ، نە قۇل بولاسىڭ. كۇرەستىڭ ارقاسىندا عانا ءبىر دۇنيە جاڭادان پايدا بولىپ، ەكىنشىسى قۇرىدىمعا كەتەدى. وتقا ورتەنىپ جاتقان اعاشقا قارا! اعاشتىڭ ءولىمىن، وتتىڭ ءومىرىن كورەسىڭ...».

«...الەمدى ادام دا، قۇداي دا جاراتقان جوق. بۇل دۇنيە بۇرىن دا بولعان، قازىر دە، الدا دا بولا بەرەدى. دۇنيە الەم دەگەنىمىز ءوز زاڭدىلىعىمەن جانىپ، ءسونىپ تۇراتىن ماڭگىلىك الاۋ وت. الەمدەگى ۇلى ءورت سونگەن سوڭ جاڭا دۇنيە پايدا بولادى. سوسىن، ءبارى سۋىپ، اپشيدى. كەيىن قايتادان الاپات ءورت بولادى. وسىلايشا ءولۋ-تۋ، قۇرۋ-پايدا بولۋ الماسا بەرەدى. بۇل دۇنيە لير ساز اسپابىنىڭ ىشەگى ىسپەتتى. ءبىز ونى بىردە بوساتىپ، بىردە قاتايتامىز. قاتايتۋ مەن بوساتۋدان ۇيلەسىم تۋادى. دۇنيە الەم رەتسىز ەمەس، ول ۇيلەسىمنەن تۇرادى. سىرت كوزگە رەتسىز كورىنۋى مۇمكىن. شىن مانىندە، ول قاتاڭ ەرەجەگە باعىنادى. بارلىق دۇنيە تالاپقا باعىنادى. تالاپتىڭ ۇيىرگەن قامشىسى جىرتقىشتى دا جەمگە جەتەلەيدى...».

كۇن باتىپ، اينالا تىنىشتىققا بولەنگەندە جولاۋشىلار اشۋشاڭ قاريادان سالماقتى سىيلىق ارقالاپ قايتار ەدى. ول سىيلىقتا ءبىر گرامدىق تا اۋىرلىق جوق. بىراق، التىننان دا ارداقتى ەكەندىگىندە ءشۇبا بولمايتىن. ول دەگەنىمىز جاڭاشا ويلاۋ مەن تىڭ ۇعىم، تەرەڭ تانىم بولاتىن. ەسكى سۇرلەۋگە قايتا ورالۋ مۇمكىن ەمەس. «ۇلى داۋىل» - كەزدەيسوقتىق ەمەس، زاڭدىلىق!

وسىلايشا، شۋلى قالادان الىستاعى ورمان ىشىندەگى كۇركەدە ەسكى يدەولوگيانىڭ سارقىنشاعىن تۇبىرىمەن جوققا شىعارعان الەمدى بيلەۋشى شىنايى تالاپ تۋرالى قاعيدا ىڭ-شىڭسىز جاسالىپ تاراپ جاتتى. الەمنىڭ ءامىرشىسى بولاتىن وسى نارسەگە گەراكليت جاڭا اتاۋ ىزدەپ جاتتى. ون ويلانىپ، مىڭ تولعانعان گەراكليت اقىرى وعان «لوگوس» دەگەن ءسوزدى تاڭداعان. وسى اتاۋ عانا دۇنيەنىڭ زاڭدىلىعى تۋرالى قاعيدانىڭ مازمۇنىن بەلگىلى دەڭگەيدە اشادى دەپ ساناعان.

گەراكليت قاعازعا تۇسىرگەن ويلارىن ارتەميد شىركەۋىنە اپارىپ تاپسىرعان. ونى تەك تۇسىنەتىن ادامدار عانا وقىسىن دەگەن نيەتتە بولدى. الايدا، دۇنيە زاڭدىلىعى تۋرالى «لوگوس» قاعيداسى الاقانداعى ايقىن بولسا دا ءالى دە كوزى اشىلماعان پەندەلەر وعان پىسقىرىپ تا قاراماعان. اسىلى، «ەسەككە التىننان گورى ءشوپتىڭ قىمباتتىعى» وسىدان كورىنسە كەرەك. گەراكليت تە ءوز ويىن بۇگىپ قالمادى. دۇنيەنىڭ اياسى كەڭەيسە دە، ادامداردىڭ اقىل-ويىنىڭ كوكجيەگى تار كۇيىندە قالدى، ارنەنىڭ ەكى قىرى بارىن كورمەيدى، تاماق اسىرۋدان وزگەنى تۇسىنبەيدى دەپ سوگۋمەن بولدى.

الايدا، گەراكليت ادامداردى قازاقتىڭ ۇلى حاكىمى اباي سەكىلدى سىناي وتىرىپ، سۇيە دە ءبىلدى. ول كىسىنىڭ شىندىقتى ىزدەۋىنىڭ ءوزى ادامزاتقا جاساعان يگىلىكتى ءىسى بولاتىن. وسى قاسيەتىمەن ول ءبىزدى اينالاعا ۇنەمى جاڭاشا ءارى سىن كوزبەن قاراۋعا يتەرمەلەيدى دە وتىرادى.

الايدا، سودان بەرى سان عاسىر وتسە دە اينالاعا سىن كوزبەن قارايتىن جاندارعا ولەردەي وشىگەتىندەر كوبەيمەسە ازايماي-اق قويدى. اسىلى، قازاق جۇرتىنىڭ «جالعاننىڭ بالىن جالاپ ءومىر سۇرگەنشە، شىندىقتىڭ ۋىن ءىشىپ ولگەندى ارتىق» سانايتىن تەكتى اتا-باباسىنىڭ وسيەتى ەسكەرۋسىز قالىپ جاتسا كەرەك.

«اباي-اقپارات»