بىلمەستىكپەن استاسقان اسىرە شامشىلدىق ءھام ورىنسىز اسقاقتىق ادىلەتسىزدىككە توتە جول سالادى، اباي بولايىق.... قوعام قايراتكەرى ارعىنباي بەكبوسىن استانا تەلەارناسىنان جىر الىبى جامبىل حاقىندا بىرەر جاڭساق پىكىر ءبىلدىرىپ قالدى. سول-اق ەكەن، قارت قالامگەر ساعات ارىنۇلى ءباسپاسوز بەتىنەن وعان اششى سىن ايتتى. ارتىنشا ارەكەڭنىڭ ءوزى جانە ونىڭ نامىسىن جىرتۋشىلار سىنعا قارسى شاۋىپ، ساقاڭنىڭ جەكە باسىن سويىل استىنا الدى.

ءسويتىپ، وسى ەكى جىگىت اعاسى اراسىندا ەداۋىر ايتىس تۋدى. وعان جاس-كارىسى ارالاس ءبىراز جۋرناليست ءۇن قاتتى. بىراق بەيتاراپ كوزقاراسپەن ەمەس، كۇرت بىرجاقتىلىق تۇرعىدان. ولار رەسپۋبليكانىڭ ءتۇرلى مارتەبەلى گازەتتەرى بەتتەرىنەن زەينەتكەر قالام قايراتكەرىمەن ەداۋىر شايقاستى. ءتىپتى جاس جۋرناليستەرىڭىز دە - «وبلىسىمىزدا، قالا بەردى، رەسپۋبليكامىزدا وزىندىك ورنى بار ارداقتى ازامات ارعىنباي بەكبوسىندى» سىناعانعا توزبەي، «ءوڭىر جۋرناليستەرىنىڭ قۇرمەتتى اقساقالىن» قورعاۋ ماقساتىندا، «باسىبۇزىق» ساعات ارىنۇلىنىڭ ۇزاق جىلدارعى جۋرناليستىك قىزمەتىندە جول بەرگەن كەمشىلىكتەرىن راحاتتانا تىزبەلەدى...

بىلمەستىكپەن استاسقان اسىرە شامشىلدىق ءھام ورىنسىز اسقاقتىق ادىلەتسىزدىككە توتە جول سالادى، اباي بولايىق.... قوعام قايراتكەرى ارعىنباي بەكبوسىن استانا تەلەارناسىنان جىر الىبى جامبىل حاقىندا بىرەر جاڭساق پىكىر ءبىلدىرىپ قالدى. سول-اق ەكەن، قارت قالامگەر ساعات ارىنۇلى ءباسپاسوز بەتىنەن وعان اششى سىن ايتتى. ارتىنشا ارەكەڭنىڭ ءوزى جانە ونىڭ نامىسىن جىرتۋشىلار سىنعا قارسى شاۋىپ، ساقاڭنىڭ جەكە باسىن سويىل استىنا الدى.

ءسويتىپ، وسى ەكى جىگىت اعاسى اراسىندا ەداۋىر ايتىس تۋدى. وعان جاس-كارىسى ارالاس ءبىراز جۋرناليست ءۇن قاتتى. بىراق بەيتاراپ كوزقاراسپەن ەمەس، كۇرت بىرجاقتىلىق تۇرعىدان. ولار رەسپۋبليكانىڭ ءتۇرلى مارتەبەلى گازەتتەرى بەتتەرىنەن زەينەتكەر قالام قايراتكەرىمەن ەداۋىر شايقاستى. ءتىپتى جاس جۋرناليستەرىڭىز دە - «وبلىسىمىزدا، قالا بەردى، رەسپۋبليكامىزدا وزىندىك ورنى بار ارداقتى ازامات ارعىنباي بەكبوسىندى» سىناعانعا توزبەي، «ءوڭىر جۋرناليستەرىنىڭ قۇرمەتتى اقساقالىن» قورعاۋ ماقساتىندا، «باسىبۇزىق» ساعات ارىنۇلىنىڭ ۇزاق جىلدارعى جۋرناليستىك قىزمەتىندە جول بەرگەن كەمشىلىكتەرىن راحاتتانا تىزبەلەدى...

جۋرناليستەردىڭ وسىلاي وي شارپىستىرعاندارىن كورگەندە، مەن ۇندەمەي قالۋدى ءجون كورمەدىم. ويتكەنى، مەنىڭ قىنجىلا اڭعارعانىم - ساقاڭنىڭ سىنىنىڭ ەڭ باستى وزەگىنە  جاۋاپ بولمادى. ساعات ارىنۇلى ارەكەڭدى تاريحتا ءوز ورنى بار تۇلعالار جايىندا استام سويلەدى دەپ سىناعان، الايدا ارعىنباي بەكبوسىننىڭ ءوزى دە، ونى قورعاۋشىلار دا بۇل نەگىزگى ماسەلەنى «ۇمىت قالدىردى». ولارعا اۋىزەكى اڭگىمەدە بايقاماي ايتىلىپ كەتكەن قاتە پايىمدى تۇزەۋدەن گورى، بەلگىلى ادام جايىندا سىني پىكىر بىلدىرۋگە باتىلدىق ەتكەن سىنشىنى «تۇزەۋ»، ونىڭ جەكە باسىن كەمىتۋ ارقىلى تۇقىرتىپ تاستاۋ - الدەقايدا وڭاي ءارى ءتيىمدى ەكەن...

ءيا، كورگەن ولقىلىقتارىن كوپشىلىككە جاريا ەتىپ، ەشكىمنىڭ بەت-جۇزىنە قاراماي سىناۋدا ساقاڭ الدىنا جان سالمايدى. قارت قالامگەردىڭ تارازداعى مادەنيەت وشاقتارىنان اباي، شوقان، كەنەن ەسىمدەرىن الىپ تاستاۋعا  جول بەرگەندەرمەن بىرنەشە جىلدان بەرى قاجىماي-تالماي كۇرەسىپ كەلە جاتقانى ءمالىم. كەزىندە ارىپتەستەرىممەن بىرگە،  مەنىڭ دە بۇل كىسىنىڭ سىن ساداعىنا ىلىككەنىم بار: قازاق ءتىلدى جازۋشى-جۋرناليست بولا تۇرا، «زاڭگەر» جۋرنالىندا ورىسشا ماقالالاردىڭ كوپ بولۋىنا جول بەرگەنىمىزدى، ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىنە كوشىردى دەپ ەسەپتەلەتىن جامبىل وبلىسىنا ارنالعان جۋرنال بەتىندە وبلىس زاڭگەرلەرىنىڭ كىلەڭ ورىسشا ماتەريالدارىن جاريالاعانىمىزدى  ءمىن ەتكەن ەدى... بىزگە ءادىل سىندى مويىنداۋ، ونى دۇرىستاۋدىڭ جولدارىن ورتاعا سالۋ عانا قالعان...

ساعات ارىنۇلى سەكىلدى جەكە شاپقان قايراتكەر-قالامگەرلەردىڭ ءبىزدىڭ سىبايلاستىقپەن تۇتاسقان قوعامدا ادىلەتكە جەتۋى نەعايبىل، ونىڭ جۇرتشىلىق ىشىندە دۇرىس ءتۇسىنىلۋى ەكىتالاي.  ويتكەنى يدەياعا ەمەس، بەلگىلى ءبىر «قارعا تامىرلىلاردىڭ» مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋدى كوزدەيتىن ءتۇرلى سىبايلاس توپتار وزدەرىنىڭ الدەبىر مۇشەسىنىڭ ابىرويىنا داق ءتۇسىرۋى ىقتيمال بوگدە ءسوزدى كوتەرە المايدى. ولار وزدەرىندە ەشقانداي كەمشىلىك جوق دەپ ەسەپتەيدى، بار بولسا دا، ولاردى بوتەندەر  كورمەۋ كەرەك. سوندىقتان دا، قانشا ءادىل سىناعانىڭمەن، نىساناڭنىڭ سىنىڭنان تۇيەتىنى - تەك سەنىمەن جاۋلاسۋ بولىپ شىعادى. ناتيجەسىندە، بىرىنە تيىسسەڭ، باسقالارى ساعان  اراشا جابىلادى.

بايلانىستارى جانە سۇيەنەتىندەرى مىقتى بولعاندىقتان، سىبايلاستار استام كەلەدى. تيىسىنشە، شەتىنەن وتە-موتە شامشىل. ال مۇنداي اسىرە شامشىلدار، ادەتتە، ادىلەت دەگەندى ۇمىتىپ كەتەدى. ولار ەشقاشان دا «پلاتون مەنىڭ دوسىم، بىراق شىندىق ودان قىمبات» دەي المايدى. وكىنىشتىسى،  ادىل تورەلىك ايتا الاتىن جان بيلىك بۋىندارىندا  دا، قوعامدا دا جوقتىڭ قاسى. دۇرىسىندا، ولار بار بولعانمەن، بوي كورسەتپەيدى، ويتكەنى - «سەن تيمەسەڭ - مەن تيمەن...»! تىنىش تا باقۋاتتى ءومىر سۇرۋگە وسى ەرەجە قولايلى...

جاقىندا جۇرتشىلىق ساناسىندا كوپتەگەن عىلىمي-پۋبليتسيستيكالىق جاريالانىمدار نەگىزىندە بەكەم قالىپتاسقان سىقىلدى كورىنەتىن تاعى ءبىر احۋالدى بۇزعان توسىن ماقالا جارىق كوردى.  قالىڭ قاۋىم  ءالىپتىڭ ارتىن باعار، ال بەلسەندى از عانا توپ، قاراڭىز دا تۇرىڭىز،  ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي بىراۋىزدىقپەن،  توسىن ماقالانى تەرىستەۋگە بىلەك سىبانا كىرىسەدى. دۇرىسىندا، سىپاتاي باتىردىڭ «ساياسي كەلبەتىن - ساتقىندىق» دەۋگە باتىلى بارعان قالامگەر سادىق سماعۇلوۆتىڭ وتكەن-كەتكەن جولىن قازبالاپ، سوڭىنا شىراق الىپ تۇسەتىن بولادى...  جوعارىدا ەسكە الىنعان، ساعات ارىنۇلى باستان كەشىپ وتىرعان جاعداي كوز الدىمدا تۇرعاندىقتان،  بۇل دا تاپ سولاي بولار-اۋ دەپ، قاۋىپ قىلعاننان ايتىپ وتىرمىن. شىنىنا كەلگەندە، ءوز باسىم تۋرا سونداي كۇيدى ەمەس، بايىپتى پىكىر الماسۋ، شىندىقتى بىرلەسىپ ىزدەۋ ارەكەتتەرى ورىن العانىن قالار ەدىم.

الايدا ءبىزدىڭ مەنتاليتەت، ءبىزدىڭ ايتىسۋ، پىكىرتالاس جۇرگىزۋ مادەنيەتىمىزدىڭ تومەندىگى، اعايىنقۋشىلىق، تەك «ءوز جەرىن، ايماعىن» تىم جاقسى كورۋشىلىكتىڭ جالپىحالىقتىق مۇددەگە قيانات تيگىزەرىنە ءمان بەرمەيتىن ءدىلىمىز وعان جول بەرمەي مە دەپ قورقامىن. سەبەبى، بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن تاريحي ادىلەتتىلىك تۇرعىسىنان وي قوزعاۋعا قاتىسامىن دەپ، ءوزىم دە تالايدىڭ «ۇيقىسىنان ايرىلۋىنا» سەبەپ بولعان ەدىم. قازاق مەملەكەتتىگىن نىعايتۋعا كۇش جۇمساعان ايشىقتى تۇلعالاردى - ابىلقايىر مەن ابىلايدى - بىرىنە ءبىرىن قارسى قويماي، ارقايسىسىن تاريحتاعى ءوز ورنىمەن ءادىل باعالاۋعا شاقىرعانىمىزدى تۇسىنۋگە تىرىسقان جان جوق، قولىنا قۇشىرلانا قالام العان اسىرە-ابىلايشىل «بەلسەندىلەر» نەگىزىنەن ءبىزدىڭ جەكە باسىمىزدى كەمىتىپ، قورلاۋمەن شۇعىلدانعان بولاتىن. تاريحي شىندىقتى تەك ءوز «بيىكتەرىنەن» باعامداۋشىلىقتىڭ سالقىنى بيىل دا ايقىن كورىنۋدە. مەن مۇنى ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ قاجەتتىگىن وتە ورىندى كوتەرگەن جانە سوعان بايلانىستى جارىق كورىپ جاتقان ءتۇرلى جاريالانىمدارداعى بىرجاقتى پىكىرگە وراي ايتام...

***

«مادەني مۇرا» ىسپەتتى مەملەكەتتىك عالامات جوبا اياسىندا ورىس، قىتاي، پارسى، موڭعول، تۇركى دەرەككوزدەرىندەگى قازاق تاريحىنا قاتىستى مالىمەتتەر جيناستىرىلىپ شىعارىلعانى ءمالىم. وزگە دە تىڭ زەرتتەۋلەر (اسىرەسە، ي.ەروفەەۆانىڭ ەڭبەكتەرى) جارىق كوردى. سولاردى مۇقيات زەردەلەگەن كىسى 18-عاسىردا قازاق مەملەكەتىن باسقارۋدىڭ مىنانداي ءتۇرى بولعانىنا كەلىسۋگە ءتيىس...

كۇردەلى گەوساياسي احۋالدا ۇلان-عايىر كەڭىستىكتى الىپ جاتقان الىپ  ەلدى وڭتايلى باسقارۋ، سىرتقى كۇشتەرگە توتەپ بەرۋدى قامسىزداندىرۋ تالاپتارىنا جاۋاپ بەرۋى حاق رەفورمانى، ءۇش ولكەگە ءۇش حان سايلاتىپ، تاۋكە حان جاسادى. بۇل كەزەڭدى، وكىنىشتىسى، كەيبىر تاريحشىلار ءبىرتۇتاس قازاق حاندىعىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى اياقتالعان، بۇدان بىلاي ونىڭ ورنىنا بىرنەشە بىرلىكتىڭ - قازاق حاندىقتارىنىڭ ساحناعا شىققان كەزى دەپ بىلەدى. ياعني ءبىر مەملەكەت (حاندىق) ءۇش بولىككە ءبولىندى دەپ سانايدى.

الايدا بۇل جاڭا قۇرىلىم ەلدى باسقارۋدى ءتيىمدى جولعا سالىپ، تۇتاستىقتى نىعايتا ءتۇسۋدىڭ بىدەن-ءبىر دۇرىس جولى ەدى. باس حان، ۇلى حان، قاھان مارتەبەسىندەگى تاۋكە حان ورتاق ەلدىك مۇددەنى ءۇش ءجۇزدىڭ حاندارىمەن شەشىپ وتىراتىن. ول 1715 جىلى دۇنيە سالعاننان كەيىن  اعا حان، ۇلى حان رەتىندە ءۇش ولكەدەگى حانداردىڭ ىشىندەگى ەرەسەگى ءارى بەدەلدىسى - ورتا ءجۇزدىڭ جانە كىشى ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنىڭ بيلەۋشىسى قايىپ حان تانىلدى. ونى باقتالاستارى ولتىرگەن سوڭ، كىشى ءجۇزدى جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىن بيلەۋشى ابىلقايىر حان وسى مارتەبەگە 1719 جىلدان يە بولدى. 1748 جىلى ابىلقايىر قازا تاپتى دا، بۇل لاۋازىم ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەتكە ءوتتى. ول ومىردەن كوشكەن 1771 جىلى حان تاعىنا ابىلاي وتىرىپ، ون شاقتى جىل اعا حان، ۇلى حان مارتەبەسىن الىپ ءجۇردى. 1781 جىلى ابىلاي قايتىس بولعاننان كەيىن، پاتشا ۇكىمەتى قازاق ىشىنە حان سايلاۋدىڭ تىزگىنىن ءوزى قولىنا بەكەم العاندىقتان جانە قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ىدىراتۋعا اشىق كىرىسكەندىكتەن، ەشكىم دە اعا حان اتالعان جوق.

قازاق مەملەكەتتىگىن قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلعان 19-عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنداعى ايگىلى كەنەسارى قوزعالىسى تاريحتىڭ قاھارماندىق بەتتەرىنە اينالدى. ال سول عاسىردىڭ باسىندا ۇيىسقان ىشكى وردا، ياعني رەسەي يمپەرياسىنىڭ تىكە ءوز ىشىندە، ءوز اۋماعى ەسەپتەلەتىن جەردە شاڭىراق كوتەرگەن قازاق اۆتونوميالىق قۇرىلىمى - بوكەي حاندىعى - وركەنيەتكە ساي ۇلتتىق مەملەكەت ورناتۋدىڭ ۇلگىسى بولدى. جاڭگىر حان دۇنيە سالعاننان كەيىن بوكەي ورداسى حاندىق رەتىندە اتالماي، جويىلعانداي كورىنگەن. بىراق،  اۆتونوميانىڭ اكىمشىلىك قۇرىلىمى وزگەرمەي، حاننىڭ ورنىنا القا قۇرىلدى. ءسويتىپ، ىشكى وردانى باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا كوميتەتتىڭ باسقارۋىمەن، اۆتونوميا، ءىس جۇزىندە، سوۆەت وكىمەتى ورناعانعا دەيىن ءومىر ءسۇردى.

تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى تويلانىپ جاتقان بيىلعى جىلدا قازاق مەملەكەتتىگى تاريحىنداعى وسىنداي ەلەۋلى كەزەڭدەر مەن بەلەستەردى، تاريحتا وزىندىك ورنى بار تۇلعالاردى مەيلىنشە تولىق جانە ءادىل باعاسىن بەرىپ اتاعان ءجون بولار ەدى.

ماسەلەن، ابىلايدىڭ 300 جىلدىعىمەن بىرگە ابىلقايىردىڭ 330 جىلدىعىن ەسكەرۋ ماسەلەسى سۇرانىپ تۇر. جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزىلگەن وتان سوعىسىن جەڭىسپەن قورىتىندىلاپ، باتىس شەكارانىڭ بەكەمدىگىن كۇيتتەگەن، قازاقتىڭ جايىقتان وزەن سۋى سارقىلعانشا ايرىلمايتىنىن مالىمدەگەن، «ورىنبور ولكەسىنىڭ ءى پەترى» نەپليۋەۆتىڭ «جەكە دۇشپانى» جانە ورىس حالقىنىڭ «جاۋى» اتانعان ابىلقايىر حاننىڭ ەلىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ءادىل تارازىلاۋ ءلازىم. وسى تاراپتا، تاريحتىڭ ۇلكەن جانكۇيەرى، نەگىزگى ماماندىعىنا بايلانىستى ولكەمىزدىڭ قيىر-شيىرىن  كوپ كەزگەن گەولوگ جانە كارتوگراف مولديار سەرىكباەۆ بۇدان ءبىراز جىل بۇرىن «اقتابان شۇبىرىندى وقيعاسىنىڭ كارتاسىن» سىزعان ەدى...

«بۇل كارتانىڭ جاسالۋىنا ءوزىم ءتاۋىر كورەتىن ءبىر جازۋشىنىڭ ەسكەرتپەسى  سەبەپ بولدى، - دەيدى ول. - كونە كارتالاردا ەسىمى گەوگرافيالىق اتاۋ رەتىندە تالاي جەردەن كورىنەتىن ابىلقايىر حان تۋرالى ايتىپ جۇرەتىنىم بار. سونداي كەزدەردىڭ بىرىندە الگى قالامگەرىم: «سەن نەمەنەگە ابىلقايىردى ايتا بەرەسىڭ، ول ەلىمىزدى بوداندىققا بايلاپ بەرگەن ساتقىن عوي»، - دەپ قاراپ تۇر. مەن، شىنىمدى ايتسام، الگى جازۋشى ءۇشىن ۇيالدىم. نەگە دەيسىز بە؟ بۇلاردى ءبىز ۇلتتىڭ ار-نامىسى دەپ ەسەپتەۋشى ەدىك قوي.  ەگەر ولاردىڭ تاريح پەن تاريحي تۇلعا تۋرالى پايىمدارى وسىنداي شولاق تا قارابايىر كەلەتىن بولسا، ۇلتىمىزدىڭ سورى ءالى قالىڭ ەكەن دەپ ويلادىم. سودان، الگىندەي بەدەلدى جازۋشىلار مەن ولارعا قۇدايداي سەنەتىن  جالپى كوپشىلىك ازىرگە مويىنداي قويماعان، بىراق ۇلكەن تاريحشىلار زەرتتەۋلەرىندە تاريحي باعاسىن الدەقاشان دالمە-ءدال بەرىپ قويعان ۇلى حان تۋرالى مەن دە ءوز قولىمنان كەلەتىن ءسوزدى ايتۋعا ءتيىسپىن دەپ شەشتىم.   سودان وسى كارتا دۇنيەگە كەلدى».

ونىڭ ايتپاعى - تاريحتى بۇزباي، ءوز قالپىندا وقىپ-ۇيرەنۋ قاجەتتىگى، تاريحي تۇلعالارعا ءادىل، ادال قاراۋ، ەشقايسىسىن الالاماي، ءوز كەزىندە ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن بۇرمالاماي باعالاۋ كەرەكتىگى.   وتە دۇرىس نيەت. ءبىز ءبىلىپ، يا بىلمەي ىستەيىك،  تاريحي ساتتەردى ءوز پيعىلىمىزعا باعىندىرىپ، جۇرەگىمىزگە جاقىن پالەن دەگەن باتىرىمىزدى دارىپتەۋگە جانىمىزدى سالامىز، ءبىرىن كەمىتىپ، ەكىنشىسىن وسىرۋمەن شۇعىلدانامىز. ماسەلەگە كەڭ قاراي المايتىندىعىمىزدان، جان-جاقتى جۇرگىزىلگەن عىلىمي زەرتتەۋلەرمەن ايقىندالىپ-دايەكتەلگەن تاريحي شىندىق ايدالادا قالادى. وعان بىقپايمىز، ەل اۋزىنداعى سوزدەردى جيىپ، توم-توم رومان  جازامىز. سولارىمىزدى اقيقاتتىڭ تاپ ءوزى رەتىندە اۋزىمىزدى ايعا بىلەپ سويلەيمىز كەلىپ. ءوستىپ، قاراپايىم وقىرماندى ەرتەگىمەن تاربيەلەيمىز. ال ميفپەن ءومىر سۇرۋگە داعدىلانعان وسىنداي احۋالدا مولدەكەڭ كارتاسىمەن بىردەڭە وزگەرتە الار ما ەكەن؟

الايدا ول وزگەرتۋگە تىرىسپايدى دا. ول تەك ەلىن، جەرىن، تاريحىن قادىرلەيتىن قاتارداعى ازامات رەتىندە ءوز كوزقاراسىن بىلدىرەدى. جانە وي-پىكىرىن زامانىندا ابىلقايىرعا بەرگەن حالىقتىڭ ءوز باعاسىمەن دايەكتەيدى. عالىمداردىڭ تۇجىرىمدارىنا قازاقستاننىڭ قازىرگى جەر بەدەرىنەن، كونە كارتالاردان تاپقان دالەلدەرىن قوسۋمەن عانا شەكتەلەدى.  سويتىپ، ابىلقايىردىڭ قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالۋعا سىڭىرگەن تاريحي قىزمەتىنە لايىقتى باعاسىن بەرۋ ءجون دەپ ەسەپتەيدى.

جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان قازاقتىڭ عاسىرلار بويى جاپا شەككەنى بەلگىلى. سولارعا قارسى كۇرەستە ءار جىلداردا كورسەتكەن ەرلىكتەرى ءۇشىن داڭقتى بابالارىمىز بۇگىندە دارىپتەلىپ كەلەدى. ورىندى دارىپتەلەدى. تەك ەكى  ءجۇز جىلعا سوزىلعان سول قازاق-قالماق شايقاستارى ىشىنەن - 1723 جىلعى جويقىن باسقىنشىلىق شابۋىل تۇتاتقان قارسىلىقتاردان، قازاقتىڭ  ەل بولىپ   قالۋ-قالماۋ ماسەلەسىن شەشكەن 1726-1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنان گورى، باسقا كەزەڭدەردەگى جەرگىلىكتى شەڭبەردەن اسپايتىن  جەكەلەگەن ۇرىستاردى اۋىزعا الۋمەن  شەكتەلۋ بار. سول جەكە شايقاستاردا حالىق نازارىنا ىلىككەن باتىرلاردى ماقتان تۇتىپ شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقانىمىزدا،  نەگىزگى دە  ءتۇيىندى ماسەلەنى  - مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ تاعدىرىن، ەلدىڭ بىرلىگىن ايقىنداعان ايبىندى كەزەڭ مەن ونىڭ قاھارماندارى تاسادا قالىپ جاتادى.

ۇلكەن عالىمداردىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى كۋا، قازاق جوڭعارمەن ەكى عاسىر بويى ايقاسقاندا، ەستە قالارلىق جەڭىستەر دە، جەڭىلىستەر دە كوپ بولدى. قازاق ەلى، اقىرى، اڭىراقايمەن تۇيىندەلگەن ازاتتىق سوعىسىنان كەيىن شيرەك عاسىر وتكەندە عانا، جاۋدان تولىق تازارتىلدى. ايتسە دە، سولاردىڭ ءبارى ءار اۋماقتاعى ويدىم-ويدىم، لوكالدى قاقتىعىستار ەدى.

ابىلقايىر حان وتان سوعىسىنىڭ شەشۋشى كەزەڭىنىڭ باس قاھارمانى، قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاپ قالعان قايراتكەر، باتىر، قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى بولعان ادام (بيىل ابىلقايىردى باس قولباسشىلىققا سايلاعان ورداباسى قۇرىلتايىنا - 285 جىل). قازاق جاساقتارى ونىڭ باستاۋىمەن ەلىمىزدىڭ بارشا ايماعىندا شايقاستى. ءىرى جەڭىستەرگە جەتتى. ونىڭ ەڭبەگىن حالىقتىڭ ءوزى تۋرا سول كەزدىڭ وزىندە ءدال دە ءادىل باعالاپ، ەل نامىسىن قورعاپ ەرلىك كورسەتكەن مايدان ورىندارىنا ونىڭ اتىن بەردى. سول اتاۋلار كونە كارتالاردا، حالىق جادىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. مولدەكەڭ سولاردى جاڭعىرتىپ، ءوز كارتاسىنا ءتۇسىردى.

سىزباعا قاراعاندا، ارقادا «قالماققىرىلعان» دەگەن جەر بار، سونىڭ ۇستىمەن «ابىلقايىر وزەنى»   اعىپ جاتىر.   ال    شۋ  مەن تالاس  وزەندەرىنىڭ اراسىندا «ابىلقايىر دالاسى» جاتىر. وسىندا ەكى «قالماققىرىلعان» دەگەن  جەر  اتاۋى ساقتالعان. قاراتاۋ قويناۋىندا «ابىلقايىر بۇلاعى» بار. «ۇلكەن وردا قونعان»، «كىشى وردا قونعان» دەگەن جەر اتاۋلارى - ازاتتىق سوعىسىن باسقارعان اعا حان، كىشى حان ستاۆكالارىنىڭ تۇرعان ورنىن كورسەتەدى. ال بالقاشتىڭ وڭتۇستىگىندەگى ايگىلى اڭىراقاي شايقاسى وتكەن وڭىردە، ىلەگە  تاقاۋىراقتا - حانتاۋ، ودان شۋعا قاراي سوزىلىپ جاتقان  «ابىلقايىر جالى»  دەگەن تاۋ اتاۋى ساقتالعان.

وسى كارتاعا، وقىرمان، ءسىز دە كوز سالىڭىز. ايتىلعانداردان ارتىق نە دالەل كەرەك؟ ءبىزدىڭ كوڭىلىمىز قانشاما تارىلىپ، قازاقتىڭ 1726-1730 جىلدارعى وتان سوعىسىنىڭ باس قاھارمانىنىڭ ەڭبەگىن مويىنداعىمىز كەلمەسە دە، گەوگرافيالىق جەر اتاۋلارىنىڭ ءوزى-اق ونىڭ دا، ءبىزدىڭ دە كىم ەكەنىمىزدى كوزگە شۇقىپ ايتىپ تۇرعان جوق پا؟

ورداباسىداعى جيىنعا دەيىن، جوڭعارلار باسىپ العان وڭتۇستىكتەگى قازاقتىڭ استاناسىن، وزگە دە قالالارى مەن كوشىپ-قونىپ مال باعىپ جۇرگەن جەر-سۋىن ازات ەتىپ كوزگە تۇسكەن باتىر - ابىلقايىر حان ەدى. سوندىقتان دا ەل ونى وتانشىل جاۋىنگەر-حان رەتىندە تانىپ، قازاقتىڭ بىرىككەن قولىن باسقارتتى. سىزبادا ابىلقايىر 1710 جىلى كىشى جۇزگە جانە ورتا ءجۇزدىڭ ءبىر بولىگىنە حان بولىپ سايلانعان قاراقۇم قۇرىلتايى وتكەن  جەر دە كورسەتىلگەن. ابىلقايىر-ءباھادۇردىڭ باسقارۋىمەن بولعان شايقاستار ناتيجەسى قازاق دالاسىنىڭ تالاي جەرىندە «قالماققىرىلعان» دەگەن اتاۋمەن ساقتالىپ قالعان.

اعا حان ءارى باس قولباسشى ابىلقايىر قازاق جەرىن ءبىرتۇتاس مايدانعا اينالدىرىپ، ازاتتىق جولىنداعى جەڭىستى شايقاستارىن جۇرگىزگەندە - ابىلاي ءالى بالاڭ بوزبالا بولاتىن. ول 30-شى جىلداردىڭ ورتاسىنا قاراي ەرلىكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ، جەكە رۋ-تايپا ءامىرشىسى بولدى.  ابىلقايىر حان ولتىرىلگەن ۋاقىتتان شيرەك  عاسىر وتكەندە بارىپ، ابىلاي سۇلتان حان تاعىنا وتىردى. ول ابىلقايىر حاننىڭ ۇلى نۇرالىمەن قۇرداس. ءارى ونىڭ كۇيەۋبالاسى. دەمەك، ولاردى ءوزارا سالىستىرۋ ۇيات. كەزىندە ابىلاي سۇلتان قالماققا تۇتقىنعا تۇسكەندە، ابىلقايىر حان ونى قۇتقارۋعا اسەر ەتكەن، بۇل جايىندا، بۇگىنگى زەرتتەۋلەر ءوز الدىنا، شاكارىم دە ايتادى. ابىلاي ابىلقايىردى «ءبىزدىڭ اعا حانىمىز» دەپ اتاعان.

سونىمەن، 330 جىل ىلگەرىدە ومىرگە كەلگەن ابىلقايىر حان - حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» اپاتىنان امان الىپ شىعۋشى، وتان سوعىسىنداعى باس قولباسشى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىگىن قورعاۋشى مەملەكەتتىك تۇلعا. ال تۋعانىنا بيىل 300 جىل تولعان ابىلاي حان - ابىلقايىر حان  باستاعان ازاتتىق سوعىسىن ءبىرجولاتا جەڭىسكە جەتكىزىپ قورىتىندىلاۋشى، ەكى الپاۋىت يمپەريا اراسىندا قازاقتىڭ ەلدىگىن ساقتاي بىلگەن ءىرى مەملەكەت قايراتكەرى....

بىلمەستىكپەن استاسقان اسىرە شامشىلدىقتان، ورىنسىز اسقاقتىقتان ادا بولايىق،  بىلىممەن ۇشتاسقان ادىلەتتىلىكتىڭ باياندى بىرلىگىمىزگە توتە جول اشارى كامىل...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

سۋرەتتەردە:

ابىلقايىر حان. ساياحاتشى دج.كەستلدىڭ حان ورداسىندا بولعاندا سالعان سۋرەتى.

قازاق ەلىن جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتۋ كارتاسى (1726-1730 جج.). كارتانى جاساعان م.سەرىكباەۆ

"اباي-اقپارات"