اتىراۋداعى قۇداي جولىندا قۇربان بولۋ يدەياسىنا تۇنشىققان جاستاردىڭ جارىلىستارىنان سوڭ، الماتىدا ءدىن قايراتكەرلەرى جينالىپ شاحيد بولۋ يدەولوگياسىنىڭ قاتەلىگى تۋرالى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. «اباي» اقپاراتتىق پورتالى ۇيىمداستىرعان وتىرىسقا ءدىنتانۋشىلار مەن زاڭگەرلەر - مۇحان يساحان، ەرمەك مۇقاتاي، ەرمەك بەكبوسىنوۆ جانە «يمان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى وڭعار قاجى ومىربەك پەن باسىلىمنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى كەۋلىمجان قۋتتيەۆ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم قاتىستى. وتىرىسقا جينالعان ءدىن وكىلدەرى مەن ءدىنتانۋشىلار شاحيد بولۋ يدەولوگياسىنىڭ قاتەلىگى تۋرالى ويلارىن جان-جاقتى باياندادى. ماسەلەن، ولار بۇگىنگى يسلامدى ساياساتپەن، قوعاممەن، قازاقتىڭ مەنتاليتەتىمەن بايلانىستىرىپ سويلەدى. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، ءبىز دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى اڭگىمەنى ىقشامداپ، سول كۇيىندە بەرگەندى ءجون كوردىك.

مۇحان يساحان،

زاڭگەر، ءدىنتانۋشى:

- يسلامدا مۇسىلماننىڭ وزىنە-ءوزى قول سالۋى نەمەسە جارىپ جىبەرۋى ەشقانداي شاحيدتىككە جاتپايدى. شاحيد - ءدىن جولىندا كۇرەسۋ جانە قان كەشۋ. ال ءوزىن-ءوزى جارۋ - ينتيحاد دەپ اتالادى. ول يسلامدا كۇنانىڭ ەڭ اۋىرى سانالادى.

اتىراۋداعى قۇداي جولىندا قۇربان بولۋ يدەياسىنا تۇنشىققان جاستاردىڭ جارىلىستارىنان سوڭ، الماتىدا ءدىن قايراتكەرلەرى جينالىپ شاحيد بولۋ يدەولوگياسىنىڭ قاتەلىگى تۋرالى دوڭگەلەك ۇستەل وتكىزدى. «اباي» اقپاراتتىق پورتالى ۇيىمداستىرعان وتىرىسقا ءدىنتانۋشىلار مەن زاڭگەرلەر - مۇحان يساحان، ەرمەك مۇقاتاي، ەرمەك بەكبوسىنوۆ جانە «يمان» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى وڭعار قاجى ومىربەك پەن باسىلىمنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى كەۋلىمجان قۋتتيەۆ، ساياساتتانۋشى ايدوس سارىم قاتىستى. وتىرىسقا جينالعان ءدىن وكىلدەرى مەن ءدىنتانۋشىلار شاحيد بولۋ يدەولوگياسىنىڭ قاتەلىگى تۋرالى ويلارىن جان-جاقتى باياندادى. ماسەلەن، ولار بۇگىنگى يسلامدى ساياساتپەن، قوعاممەن، قازاقتىڭ مەنتاليتەتىمەن بايلانىستىرىپ سويلەدى. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن، ءبىز دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى اڭگىمەنى ىقشامداپ، سول كۇيىندە بەرگەندى ءجون كوردىك.

مۇحان يساحان،

زاڭگەر، ءدىنتانۋشى:

- يسلامدا مۇسىلماننىڭ وزىنە-ءوزى قول سالۋى نەمەسە جارىپ جىبەرۋى ەشقانداي شاحيدتىككە جاتپايدى. شاحيد - ءدىن جولىندا كۇرەسۋ جانە قان كەشۋ. ال ءوزىن-ءوزى جارۋ - ينتيحاد دەپ اتالادى. ول يسلامدا كۇنانىڭ ەڭ اۋىرى سانالادى.

ءبىزدىڭ بيلىك ەلدە لاڭكەستەردىڭ بار ەكەندىگىن بۇگىنگە دەيىن جاسىرىپ كەلگەن. بىراق سوڭعى جاعدايلار، ياعني ءوزىن-ءوزى جارعانداردىڭ ءبارى بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا قارسى ەكەندىكتەرىن اشىق ايتىپ وتىر. مۇنى ءسات توقپاقباەۆ تا مويىنداپ، ەلدە تەرروريزمنىڭ بەلگىلەرى پايدا بولعانىن باسپاسوزگە باياندادى. وسى ارادا ءبىر نارسەنى اشىق ايتۋىمىز كەرەك، ياعني اتىراۋداعى جاعداي ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ءدىن ماسەلەسىمەن كۇرەسۋدە مۇلدە تاجىريبەسىز ەكەندىگىن كورسەتتى.

ايدوس سارىم،

ساياساتانۋشى:

- دىندەگى جانكەشتىلىك قازاقتىڭ مادەنيەتىنە قانشالىق جاقىن؟ مىسالى، ءبىزدىڭ اڭىز-ەرتەگى، داستاندارىمىزدا شاحيد بولۋ تۋرالى جازىلماعان عوي. ەندەشە دىندەگى مۇنداي ناداندىق بىزگە قايدان جۇقتى؟

ساياساتتانۋشى رەتىندە بۇعان دەيىن ەلگە كىرگەن يسلام اعىمدارىنىڭ قاۋىپ-قاتەرى تۋرالى كوپ ايتقانبىز. بىراق سوزىمىزگە ەشكىم قۇلاق اسپاعان. ەندى كورەسىنى قاراپايىم حالىق كورىپ وتىر. بىراق ەلدە يسلامعا دۇرىس كوزقاراستىڭ قالىپتاسپاعانىن مويىنداعانىمىز ءجون. ماسەلەن، ورىس ءتىلدى ءباسپاسوز يسلامدى ءالى قۇبىجىق قىلىپ كورسەتەدى. وعان قازاقستاننىڭ «شاش ال دەسە، باس الاتىن» وسپادار زاڭى قوسىلىپ، ماسەلەنى ۋشىقتىردى. مىنە، اتىراۋداعى جارىلىستاردىڭ ءبىرىنشى سەبەبى - سول. ياعني 7-ءشى باپتان تۇتاندى عوي.

ەرمەك مۇقاتاي،

ءدىنتانۋشى:

- شاحيد بولۋ ارابشادان ماعىناسىن بۇزباي اۋدارعاندا «سىرتقى كۇش تاراپىنان ءولتىرىلۋ» دەگەندى بىلدىرەدى. ال ءوزىن-ءوزى جارىپ، ولىمگە بارۋ شاحيدتىككە جاتپايدى.

جيحاد ماسەلەسىنە كەلسەك، يسلام تاريحىندا ەكى كەزەڭ بولعان. بىرەۋى - مەككە كەزەڭى، ەكىنشىسى - مەدينە كەزەڭى. مەككە كەزەڭىندە پايعامبارىمىز مەككەدەن مەدينەگە كوشەردەن بۇرىن جيحادتىققا رۇقسات بەرگەن. بۇل ارادا جيحاد پەن حاتتالا (سوعىس دەگەن ءسوز - اۆت.) ەكەۋى ەكى باسقا. جيحاد اۋەل باستا يسلامدى ۋاعىزداۋ ماقساتىندا قولدانىلعان. ال حاتتالا دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ماعىناسى قۇراندا تولىق ايتىلعان. ول بىلاي: ەگەر سىرتتان بىرەۋلەر ساعان سوعىس اشىپ كەلسە، قولىڭا قارۋ الىپ قورعان دەگەن. اراب ءتىلىنىڭ سوزدىك ماعىناسىندا جيحاد «كۋاگەر» دەگەندى دە بىلدىرەدى.

ايدوس سارىم،

ساياساتتانۋشى:

- جارايدى، پايعامبارلارىمىزدىڭ زامانىندا شاحيد ماسەلەسى بۇگىنگىدەي جابايى تۇردە جۇرمەگەن شىعار. بىراق بىزدەگى وزىنە-ءوزى قول جۇمساۋ قايدان شىقتى دەپ ويلايسىزدار؟ ماسەلەن، ءدىني لاڭكەستەردىڭ وشاعى بولىپ وتىرعان كەيبىر ەلدەردە شاحيد ولىمگە تۋعان-تۋىسقاندارى قۋاناتىن جاعدايعا جەتىپتى. ويتكەنى شاحيد ولىممەن كوز جۇمعانداردىڭ ارعى دۇنيەدەگى ەكىنشى ومىرلەرى تۋرالى ءتۇرلى اڭگىمە كوپ. مىسالى، «ولاردى ارعى دۇنيەدە ءۇر-قىزدارى كۇتىپ وتىرادى ەكەن»، «بەيىشتىڭ نۇرى شالقىعان جۇماق قارسى الادى-مىس»، «قۇداي الدىندا سۇراق-جاۋاپ بولمايدى» دەگەن سياقتى «كەپىلدىكتەر» ايتىلادى. وسىنداي سوزدەر، تانىم، تۇسىنىك قايدان شىقتى؟

مۇحان يساحان،

زاڭگەر، ءدىنتانۋشى:

- يسلام - تازا جانە كەمەلدى ءدىن. بىراق ءوزىن-ءوزى جارۋ جانە باسقا جابايىلىقتاردىڭ ءبارى وزگە ءدىني اعىمداردىڭ اسەرىنەن پايدا بولعان. ماسەلەن، VIII-IX عاسىرلاردا، ياعني يسمايليتتەردەن بۇرىن كايسانيا دەگەن ءدىني اعىم پايدا بولعان. ءوزىن-ءوزى جارۋ - سول حايزانيالاردىڭ ارەكەتى. قىسقاسى، بۇل بۇزىلعان ءدىن.

ەرمەك بەكبوسىنوۆ،

زاڭگەر، ءدىنتانۋشى:

- شاحيد - قازاق تىلىندە شەيىت بولۋدى بىلدىرەدى. دىندە شاحيد بولۋدى ءۇش توپقا بولەدى. ءبىرىنشىسى، تازا قۇداي جولىندا شاحيد بولعاندار. ياعني، قۇداي جولىنان اۋىتقىعان اعىمدارمەن كۇرەستە قازا بولعان ءدىندارلارىمىز. ەكىنشى توپقا ءدىني ءارى ءدۇنياۋي شاحيدتەر جاتادى. ءۇشىنشى توپتاعىلار مۇسىلمان بولعاندارىمەن تۇرمىستىق دەڭگەيدەگى سانادان اسپاعانداردىڭ ءدۇنياۋي ولىمدەرى. شاحيد ءسوزىنىڭ جيحاد سوزىمەن بايلانىسى بار. ايتالىق، جيحاد ءسوزى الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق، اسكەري قورعانىس ماعىناسىن بەرەدى. زاڭگەر رەتىندە ايتارىم، قىلمىستىق قۇقىقتا «قاجەتتى قورعانۋ» دەگەن بولادى. بۇل تۇرعىدان ايتقاندا، سىرتقى كۇشتەن قورعانۋ زاڭدى سانالادى.

اسكەري ارەكەتتەگى جيحادقا سۇننەتتەن دالەل ىزدەيتىن بولساق، پايعامبارىمىز مەديناعا كوشىپ بارىپ، مەملەكەت قۇرعاننان كەيىن عانا پايدا بولعان. وعان دەيىن، ياعني اسكەري ارەكەت پايدا بولماي تۇرىپ جيحادقا رۇقسات بەرىلمەگەن. ءابۋ-حانيفا ماسحابىندا دا جيحادتى مەملەكەت باسشىسى عانا جاريالاۋعا ءتيىستى. جەكە توپ جيحاد جاريالاۋعا زاڭ بويىنشا دا، ءدىن بويىنشا دا قۇقىقتى ەمەس. ويتكەنى پايعامبارىمىزدىڭ ءوزى جيحادقا سىرتقى كۇشتەن، دۇشپانداردان قورعانۋ ماقساتىندا بارعان عوي.

ەرمەك مۇقاتاي،

ءدىنتانۋشى:

يسلام دىنىندە فاتىق پەن جيحادتى دۇرىس تۇسىنبەۋشىلىك بار. فاتىق - جەڭىس دەگەن ۇعىمدى بەرەدى. پايعامبارىمىز ءبىر حاديسىندە «حاليفاتتىق مەنەن كەيىنگى وتىز جىل، ودان سوڭ سالتانات باستالادى» دەپتى. وسى ءسوز كوپ جەردە ءالى داۋ تۋعىزىپ كەلەدى. ياعني، حاليفاتتىقتى دىندەگىلەردىڭ ءوزى قانتوگىس رەتىندە تۇسىنەدى. يسلام تاريحىندا ءدىننىڭ قانات جايۋىنا ساياسي كۇشتەر كوپ كەدەرگى كەلتىرگەن. فاتىق جورىقتارى سول ساياسي كۇشتەرگە جانە كاپىرلەر ءۇشىن جۇرگىزىلگەن. جيحاد سوزىنە سوعىس دەپ قاراي المايتىنىمىزدى ايتتىق. بىراق بىزدەگى تەرىس اعىمدار ونى سوعىس دەپ ءتۇسىنىپ، قۇداي جولىندا قۇربان بولۋدىڭ ءمانىن بۇزىپ وتىر. اتىراۋداعى جاعداي - وسى.

قاسيەتتى قۇراندا ەشقانداي تىرشىلىك يەسىن ولتىرۋگە بولمايدى دەپ جازىلعان. ال ءولىم جازاسى تەك شاريعات سوتتارىندا قىلمىسىنا قاراي بەرىلگەن. قۇراننىڭ تاعى ءبىر سۇرەسىندە جازىقسىز ءبىر ادامدى ءولتىرۋ بۇكىل ادامزاتتى ولتىرۋمەن بىردەي، ال ءبىر ادامدى قۇتقارۋ بۇكىل ادامزاتتى قۇتقارۋداي ساۋاپقا يە بولادى دەلىنگەن. ءدىني ەكسترەميزم ساياسي جانە قۇقىقتىق سەبەپتەن ورىن الاتىنى الەمدىك تاجىريبەدە ايتىلعان. يسلام عىلىمدا دا مويىندالعان ءدىن. تەك ءبىزدىڭ ەلدە ءوز ءدىنىمىزدى ناسيحاتتاۋ جولى دۇرىس ەمەس، اتتەڭ!..

وڭعار قاجى ومىربەك،

قمدب-سىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى:

- قۇراندا قولىنان دا، ىسىنەن دە ەشكىمگە زالالى تيمەگەن ادام عانا مۇسىلمان بولا الادى دەپ جازىلعان. ادامنىڭ جانى - اللانىڭ اماناتى. وعان قيانات جاساۋ ەكى دۇنيەدە دە وپالى ءىس بولا المايدى. قىسقارتىپ ايتقاندا، اتىراۋداعى جاعداي جابايىلىق، تۇرپايىلىق.  ءبىز - جەتپىس جىل بويى مۇسىلماندىقتان بەزىنگەن حالىقپىز. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ تۇسىندا كەلگەن يسلام شولىركەگەن جۇرتتىڭ بەرەكەسىن الدى. ويتكەنى بىزدە ءدىني ساۋات نەمەسە نەگىز بولمادى: كىم ايتسا، سوعان ەردىك. قازاقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى يسلام قاعيداتتارىنا ساي كەلەدى. سوندىقتان مەكتەپتەردە يماندىلىقتى ارنايى وقىتۋىمىز كەرەك. جۋىرداعى جىلداردان بەرى مەكتەپتەردە «دىندەر نەگىزدەرى» دەگەن ءپان وقىتىلىپ ءجۇر. ونىڭ ىشىنە الەمدەگى بارلىق دىندەر مەن اعىمدار كىرىپتى. ال بارلىق 36 ساعاتتىق ءپاننىڭ 12-ءسى عانا يسلامعا ارنالعان. قازاقتىڭ بالالارىنا بۇددانىڭ، حريستياننىڭ نە كەرەگى بار، وسىنى تۇسىنبەدىم؟ جالپى ءبىزدىڭ ەلدە ءبارى كەرى ىستەلەدى... ويتكەنى بيلىكتەگىلەردىڭ دەنى اتەيزمنىڭ شەكپەنىنەن شىققاندار. ونىڭ ۇستىنە دەموكراتيانىڭ تەرىسىن تەرىس جامىلعاندار دىنگە دە دەموكراتيا اكەلمەك بولىپ، ەلدىڭ ءىشىن ابدەن ءبۇلدىردى. بۇكىل الماتىداعى شىركەۋلەردىڭ سانى مەشىتتەردىڭ سانىنان كوپ ەكەن، سوندا بۇل كىمنىڭ قالاسى؟

قازاقستاندا يسلامدى ناسيحاتتاۋعا قولبايلاۋ بولىپ وتىرعان تاعى ءبىر جاعداي بار. ياعني، زاڭ بويىنشا ءبىز مەكتەپ نەمەسە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءوز ەركىمىزبەن بارىپ، شاريعات ايتىپ، يسلامدى ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە المايمىز. ال شەتەلدەن وقىپ كەلگەندەرىمىز جالپى قازاقستاندىق مۇسىلماندارعا شاققاندا، تۇككە تۇرمايدى.

ايدوس سارىم،

ساياساتتانۋشى:

- اتىراۋداعى ءوزىن-ءوزى جارعاندار 23-24 جاستاعى جىگىتتەر ەكەن، بۇل نەنى كورسەتەدى؟ مەنىڭشە، ولار - تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنداعى، ياعني ولاراداعى بۋىن. ونىڭ ۇستىنە ءدىننىڭ وقۋىنا جىبەرگەن جاستارىمىزدىڭ ءبىلىمى ءارتۇرلى: ۇستانىمدارى بىركەلكى ەمەس، ماقساتتارى بوتەن، بىلىمدەرى الا-قۇلا. سونداي-اق اتىراۋداعى جاعدايعا بايلانىستى ءدىندارلاردىڭ ارتىندا ۇلكەن توپ، قارجى بار دەگەن اڭگىمە ايتىلۋدا...

قازاق تۋمىسىنان مامىراجاي حالىق. ال بىزدەگى دىندە جۇرگەن جىگىتتەردىڭ تۇرىنە قاراپ يماندىلىقتى بايقاي المايسىزدار. نەگە؟ ويتكەنى، ءبىز وزىمىزگە قاجەتتى اعىمدى، ياعني، ءدىني جولدى تابا الماي اداسىپ جۇرگەن سياقتىمىز. ءابۋ-حانيفا ماسحابىن ءبارىمىز ۇستانىپ جاتقان جوقپىز عوي.

كەۋلىمجان قۋتتيەۆ،

«يمان» جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى:

- پايعامبارىمىز ءبىر سوعىستان قايتىپ بارا جاتىپ، قىرىلىپ جاتقان اسكەرلەرىنىڭ اراسىنان بىرەۋىن كورسەتىپ «مىناۋ توزاقتىق!» دەيدى ەكەن. قاسىنداعى ساحابالارى سەبەبىن سۇرايدى، ەل ءۇشىن ولگەن بوزداقتىقتىڭ توزاقتىعىن تۇسىنبەي. سويتسە، ول سوعىستا جارالانىپ، ازابىنا شىداماي، ءوزىن-ءوزى ولتىرگەن ەكەن. بۇل اراداعى ايتپاعىم، ءبىز ءدىندى دۇرىس تۇسىنبەي جانە باسقالارعا دا دۇرىس تۇسىندىرە الماي وتىرمىز. سوندىقتان دا اتىراۋداعى جانكەشتى جاعداي ورىن الدى. قازاقتىڭ قاي تاريحىن الساڭىز دا، ءوزىن-ءوزى جارىپ ولتىرگەن جانكەشتىلىك بولماعان. داستان مەن ەرتەگى جاتتاپ وسكەن بالامىز عوي، شاحيد پەن جيحادتى اتا-اجەلەرىمىزدەن ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىز.

دايىنداعان -

جۇقامىر شوكە،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 38 (121) 09 قاراشا 2011 جىل

"شاحيدتىك يدەولوگياسىنىڭ قاتەلىگى" اتتى ءدىنتانۋشىلار، زاڭگەرلەر، ساياساتتانۋشىلار، جۋرناليستەر قاتىسقان دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ تولىق اۋديو نۇسقاسىن جانە ۆيدەوسىن مىنا جەردەن تىڭداپ، كورە الاسىز: http://haq.abai.kz/post/shakhid-bolu-ideologiyasyny%D2%A3-%D2%9Batel%D1%96g%D1%96