ەنتەلەپ كەلگەن جاۋدىڭ ەنتىگىن بەس اي بويى قالانىڭ سىرتىندا، ءبىر اي بويى قامالدىڭ ىشىندە باسقان، مونعولدارمەن ولىسپەي-بەرىسپەيتىن شايقاستىڭ ەڭ جوعارى جانكەشتىلىگىن كورسەتكەن وتىراردىڭ بيلەۋشىسى قايىر حاننىڭ ەرلىگى زامانىندا الىسقا تاراعان. اعىنى كۇشتى سۋ تولقىنىنداي تولىقسىپ كەلگەن مونعولدىڭ ەڭ تاڭداۋلى جاساقتارىن باسقارعان شاعاتاي مەن ۇگەدەي نوياندارىنىڭ قولى سىرداريا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ۇلى وتىرار قالاسىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا بەس اي دارمەنسىزدىك كورسەتىپ، تولقىعان كۇش كەيىن ىسىرىلدى. نامىستىڭ كوكجالىن اۋىزدىقتاعان مونعولدار ءۇستى-ۇستىنە تاس جانە وت اتقىش قارۋلارىن قولدانىپ، قامالدىڭ دۋالدارىن بۇزۋعا، قايىسپاس قازاق ۇلاندارىنىڭ جىگەرىن قۇم ەتۋگە ۇمتىلعانىمەن، التى اي بويى جەڭىسكە جەتە المادى. مۇنداي قارسىلىقتى ولار بۇعان دەيىن ەش جەردە كەزدەستىرمەگەن. راس، راشيد اد-ءديننىڭ جازۋىنشا مۇنداي قايسارلىقتى بۇدان كەيىن ولار قايىر حاننىڭ تۋىسى قۇمار تەگىن باسقارعان ۇرگەنىشتىكتەر عانا كورسەتتى. ۇرگەنىش جەتى اي بويى جاۋعا بەرىلمەي، ولاردى ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراتتى. تەك تۇركەن حاتۋننىڭ قامالدان شىعىپ كەتۋى جانە قولباسشىلار اراسىندا ىرىتكىنىڭ بولۋ سەبەبىنەن قاڭلىلار قورعاعان بۇل قالا دا جەرمەن جەكسەن بولدى. مونعولدار وتىراردا قايتپاس، قايسار ۇلانداردى، سوعىستىڭ وزدەرى بىلمەيتىن ادىستەرىن كورىپ، امالسىزدان تاڭداي قاقتى.

ەنتەلەپ كەلگەن جاۋدىڭ ەنتىگىن بەس اي بويى قالانىڭ سىرتىندا، ءبىر اي بويى قامالدىڭ ىشىندە باسقان، مونعولدارمەن ولىسپەي-بەرىسپەيتىن شايقاستىڭ ەڭ جوعارى جانكەشتىلىگىن كورسەتكەن وتىراردىڭ بيلەۋشىسى قايىر حاننىڭ ەرلىگى زامانىندا الىسقا تاراعان. اعىنى كۇشتى سۋ تولقىنىنداي تولىقسىپ كەلگەن مونعولدىڭ ەڭ تاڭداۋلى جاساقتارىن باسقارعان شاعاتاي مەن ۇگەدەي نوياندارىنىڭ قولى سىرداريا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى ۇلى وتىرار قالاسىنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا بەس اي دارمەنسىزدىك كورسەتىپ، تولقىعان كۇش كەيىن ىسىرىلدى. نامىستىڭ كوكجالىن اۋىزدىقتاعان مونعولدار ءۇستى-ۇستىنە تاس جانە وت اتقىش قارۋلارىن قولدانىپ، قامالدىڭ دۋالدارىن بۇزۋعا، قايىسپاس قازاق ۇلاندارىنىڭ جىگەرىن قۇم ەتۋگە ۇمتىلعانىمەن، التى اي بويى جەڭىسكە جەتە المادى. مۇنداي قارسىلىقتى ولار بۇعان دەيىن ەش جەردە كەزدەستىرمەگەن. راس، راشيد اد-ءديننىڭ جازۋىنشا مۇنداي قايسارلىقتى بۇدان كەيىن ولار قايىر حاننىڭ تۋىسى قۇمار تەگىن باسقارعان ۇرگەنىشتىكتەر عانا كورسەتتى. ۇرگەنىش جەتى اي بويى جاۋعا بەرىلمەي، ولاردى ۇلكەن قىرعىنعا ۇشىراتتى. تەك تۇركەن حاتۋننىڭ قامالدان شىعىپ كەتۋى جانە قولباسشىلار اراسىندا ىرىتكىنىڭ بولۋ سەبەبىنەن قاڭلىلار قورعاعان بۇل قالا دا جەرمەن جەكسەن بولدى. مونعولدار وتىراردا قايتپاس، قايسار ۇلانداردى، سوعىستىڭ وزدەرى بىلمەيتىن ادىستەرىن كورىپ، امالسىزدان تاڭداي قاقتى.

تاريحتا «وتىرار ويرانى» دەگەن اتپەن بەلگىلى بولىپ قالعان بۇل شايقاستىڭ باستى باتىرى قايىر حان بولاتىن. سول جىلداردا، ودان كەيىن دە وتىرار ويرانىنىڭ باستى قاھارمانى دا، سەبەپكەرى دە قايىر حان دەپ ايتىلدى. بۇل كوزقاراس بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزگەرگەن جوق. شىن مانىندە قازاق جەرىندە وتكەن وسى قانتوگىستى شايقاستىڭ باستى قاھارماندارى قازاق حالقىنىڭ نەگىزىن قالاعان تايپالاردىڭ بىرەگەيى - قاڭلى ۇلاندارىنىڭ ەرلىگىن سول كەزدە باتىس، قىتاي، مونعول تومەندەتكىسى كەلسە، ودان كەيىن تاريحىمىزدى تۇمشالاۋ ءۇشىن ورىس يمپەرياسى وتىراردا بولعان ۇلى ەرلىكتى ايتپاۋ، ايتقىزباۋ ءۇشىن جالعان تاريح جاساۋعا ۇمتىلعانى انىق.

قايىر حاننىڭ قولباسشىلىعىمەن بولعان قازاق جەرىنىڭ ۇلاندارىنىڭ ۇلى ەرلىگىن تۇمشالاۋ ءۇشىن وتىرار قالاسىنىڭ اكىمى شىڭعىس حاننىڭ بەس جۇزگە جۋىق ساۋداگەرىن ءولتىرۋى سوعىس وتىن تۇتاندىردى دەگەندى ايتادى. وسىنى العا تارتىپ، قايىر حاننىڭ عانا ەمەس، قازاق جەرىن قورعاعان ۇلاندارىمىزدىڭ ەرلىگىن جوققا شىعارعىسى كەلەدى. وتىرار قالاسىنا شابۋىل جاساعان، 1219 جىلعا دەيىن مونعول نوياندارى قىتايدى جانە قيىر شىعىس پەن التاي ولكەسىن مەكەندەيتىن از ۇلتتاردى باسىپ-جانشىپ جەرىنە، ەلىنە يەلىك جاساعاننان كەيىن ول باتىسقا قاراي الاڭداپ، سول كەزدە ەۆروپانىڭ ەلدەرىنە شاپقىنشىلىق جاساۋدا الدىندا كەسە كولبەڭدەي تۇرعان حورەزم مەملەكەتىن باسىپ الۋ ارمانى ەدى. بۇل تۋرالى شىڭعىس حاندى زەرتتەپ جۇرگەن مونعوليا تاريحشىسى ەرەنجەن حارا-داۆان «چينگيس حان كاك پولكوۆودەتس ي ەگو ناسلەديە» دەگەن ەڭبەگىندە حورەزمشاحى مۋحاممەدتىڭ بۇيرىعىمەن وتىرارعا كەلگەن 450 ساۋداگەردى ءولتىرۋى شىن مانىندە شىڭعىس حاننىڭ باتىسقا شابۋىلىن تەزدەتتى دەگەندى ايتادى.

كوپتەگەن عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ، جازۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا شىڭعىس حان باتىسقا شابۋىلىن ول وقيعا بولسا دا، بولماسا دا توقتاتپايتىنى انىق ەدى. ول الدىمەن 450 ساۋداگەردى ولتىرگەن قايىر حاندى حورەزم شاحىنىڭ ۇستاپ بەرۋىن تالاپ ەتتى. ول قاڭلىلاردىڭ كوسەمدەرىنىڭ ءبىرىن مۇحاممەد شاحتىڭ كومەگىمەن ءولتىرۋى ارقىلى، بىرىنشىدەن، حورەزم مەملەكەتىنىڭ نەگىزىن قالايتىن وزگە قاڭلىلاردىڭ، اتاپ ايتقاندا سول كەزدە ەلدە ۇلكەن بيلىككە يە بولىپ وتىرعان قاڭلىلاردىڭ باسشىسى ءامين مالىككە قىر كورسەتۋ بولسا، ەكىنشىدەن مەملەكەت باسشىلارىنىڭ اراسىنا ىرتكى سالۋ بولاتىن. جالپى شىڭعىس حان بۇل ءادىستى بارلىق شايقاستارىندا پايدالانعان. سول كەزدە: «شىڭعىس حاننىڭ بىرەۋدىڭ ۇمبەتىن جازالاۋعا تىرىسقانى دا حالىقارالىق قۇقىققا تومپاق كەلەتىن وعاش قىلىق ەدى»، - دەگەن ءابىش كەكىلباەۆ - «ونى بۇنداي قىلىققا يتەرمەلەپ تۇرعان، شىنىنا كەلسەك، قايىر حان ەمەس، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى ەدى. وزىمەن دارەجەلەس پاديشاعا «ۇلىم» دەپ حات جازعان سول ەدى. ول ءالى جاۋلاپ الماي تۇرىپ «باعىنىشتىمىسىڭ؟» دەپ باسىنعاندىق ەدى. بۇل قاي دەربەس مەملەكەت ءۇشىن دە زاڭسىز سوعىس اشقانعا پارا-پار وزبىرلىق سانالاتىن». الەم الدىندا ءوزىنىڭ قانىپەزەرلىگىن جاسىرۋ ءۇشىن ك.ماركس ايتقانداي «ديكي گەني» نەشە ءتۇرلى ءادىس-ايلانى پايدالانعانى ءسوزسىز. سوعىسۋعا سەبەپ تابۋ ءۇشىن شىڭعىس حان ءوز ساۋدەگەرلەرىن ءوزى قىرىپ تاستاۋى دا ابدەن مۇمكىن. بۇل ويدى «ادامزاتتىڭ ايتماتوۆى» اتانعان شىڭعىس ايتماتوۆ جانە ورىس عالىمى م. يۆانين، تاعى باسقالار قۋاتتاسا، زەرتتەۋشى مۇرتازا بۇلۇتاي تۇركيادا جارىق كورگەن «يسلام ەنتسيكلوپەدياسىندا» بەلگىسىز اۆتور قايىر حان تۋرالى جازعاندا ساۋداگەرلەردى ونىڭ ولتىرمەگەنىن العا تارتادى. بۇل پىكىردى اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتا دا راستايدى دەيدى. ايتا بەرسە مۇنداي كەرەعار پىكىرلەر وتە كوپ. قايسى دۇرىس، قايسىسى بۇرىس ونى بۇگىندە ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. الايدا الدىنا قويعان ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن قولباسشىلار تالاي ايلا-شارعىلارعا بارعانى انىق. «بەيبىت ساۋداگەرلەردى قايىر حان ءولتىردى» دەگەن پىكىرلەردى ەلدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋدە ءدال سول كەزدە كوپ جەردى تورلاعان شىڭعىس حاننىڭ جانسىزدارىنىڭ ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى ەمەس دەپ كىم ايتا الادى. ال اينالاسىن سوعىس ورتىنە وراپ جاتقان ەلدىڭ ساۋداگەرلەرىنىڭ اراسىندا «جانسىز جوق ەدى» دەگەنگە سەنۋگە بولا ما؟!

نە كەرەك، وتىراردىڭ كوپ قاقپالارىن تورۋلاپ، ىشكە ەنە الماعان مونعول وتارشىلارى ساتقىننىڭ كومەگىمەن بەس ايدان كەيىن ىشكە ەندى. سول كەزدە دە قايىر حان جاۋدىڭ كوپ قولىنا از كۇشپەن قارسى تۇرىپ، ءبىر اي بويى جان اياماي شايقاستى. وتىرارعا دەيىن تالاي قالالاردى جەرمەن جەكسەن ەتىپ، حالقىن قويداي باۋىزداعان مونعول شاپقىنشىلارىنىڭ قاتىگەزدىگىن ەستىپ-بىلگەن قايىر حان ساربازدارىن ماڭگى وشپەس ەرلىككە باستاي ءبىلدى. ول سونىمەن بىرگە حورەزم شاحتان كومەك كەلەدى دەپ سەندى.

ۆ.گ.ياننىڭ «چينگيز حان. پروپاۆشي كاراۆان» كىتابىندا شاحتىڭ وتىرارعا كومەك رەتىندە جىبەرگەن 20 مىڭ اسكەرى شىڭعىس حاننىڭ جانسىزدارىنىڭ ىرىتكى سالۋ جۇمىسىنىڭ سالدارىنان، جاۋ جاعىنا ءوتىپ كەتكەنىن ايتادى. كومەكتىڭ كەلەتىنىنە سەنىمىن ۇزبەگەن قايىر حان ءوزى باس بولىپ، وتىراردىڭ ءاربىر مۇناراسىن الىنباس قامالعا اينالدىردى. بۇل جونىندە قازاقتىڭ جانە الەمنىڭ بەلگىلى جازۋشىلارى شىعارمالارىن دا، تۇسىرىلگەن فيلمدەر دە جان-جاقتى سۋرەتتەلگەن. قالانىڭ كوشەلەرى مەن ۇيلەرى ولىككە تولدى. وتىرارعا سىرتتا كەلەتىن سۋ قۇبىرلارى جابىلدى. ازىق تاۋسىلدى. ادامدار اشتان قىرىلا باستادى. سوعىستىڭ سوڭعى ساتىنە دەيىن قايىر حاننىڭ مۇحاممەد شاحتان كومەك كەلەتىنىنە سەنەتىن تاعى ءبىر جاعدايى بار ەدى. مۇحاممەد شاحتىڭ شەشەسى تۇركەن حاتۋن قايىر حاننىڭ تۋعان اپكەسى بولاتىن. ءوزىن الەم پاديشاسىمىن دەپ ساناعان تۇركەن اپاسىنىڭ دا قاراماعىندا ساربازدارى بار ەكەنىن قايىر حان جاقسى بىلەتىن. ونىڭ ۇستىنە حورەزم شاحتىڭ تۇرعىندارى دا نەگىزگى ساربازدارى دا ءوزىنىڭ باۋىرلارى قاڭلى جانە قىپشاق تايپالارىنان جاساقتالعان بولاتىن.

كەيبىر عالىمدار قايىر حاننىڭ ۇلى ەرلىگىن ايتۋدىڭ ورنىنا ونىڭ تەگىن تەرمەلەپ، ەلدىڭ نازارىن وزگە جاققا اۋدارىپ جىبەرۋدى ادەتكە اينالدىرعان. ورتاعاسىرلىق تاريحشىلاردىڭ جازىپ قالدىرعان جازبالارىندا قايىر حاننىڭ تەگى قاڭلى ەكەنى ايتىلعان. ماسەلەن، اتاقتى عالىم، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى مەن شىعىستانۋشى عالىمدار يسلام جەمەنەي، اسقار ابدۋاليەۆ «كونە تاراز» كىتابىندا بىلاي دەيدى: «ءحىى عاسىردا حاتقا تۇسكەن قوجا احمەت ياسساۋيدىڭ نەمەرە تۋىسى قويلاقي اۋدارعان شەجىرە كىتابى «ناساب-نامادا» قايىر حان اتا تەگىن قاڭلى ەدى دەپ اتاپ وتەدى. وسى دەرەك تاريحي شىندىققا ءدوپ كەلەدى. ويتكەنى، ب.ز.ب. ءىىى عاسىردان ب.ز. ءVىى عاسىرىنا دەيىن سىر بويىن تۇتاس جايلاعان قاڭلى دەرجاۆاسى بولاتىن-دى. سول قاڭلىلاردان شىققان تەكتى ۇرپاقتىڭ ءبىرى قايىر حان بولۋىنىڭ دا ءجونى بار». سونىمەن بىرگە، وسى عالىمدار جانە وزگەلەر ءحىىى عاسىردا وتىرار جانە ونىڭ اينالاسىن قىپشاقتار مەكەندەمەگەنىن العا تارتادى.
ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ ايتۋىنشا ورتاعاسىرلىق اۆتورلاردىڭ ءبىرى دجۋۆەيني حورەزم شاح مۇحاممەدتىڭ اناسى قاڭلى تايپاسىنان ەكەنىن ايتادى. تاجىك حالقىنىڭ ۇلى تاريحىن جازعان اكادەميك ب. ع. عافۋروۆ «تاجىكتەر» اتتى عىلىمي ەڭبەگىندە تۇركەن حاتۋندى قاڭلىدان شىققان قىپشاق كوسەمدەرىنىڭ قىزى دەپ جازعان. سول كەزدە قاڭلىلار مەن قىپشاقتاردىڭ تۇتاستىعى دامي باستاعان بولاتىن. سوندىقتان دا ماحمۇت قاشقاري «ديۆانۋ لۋعات يت-تۇرىك» ەڭبەگىندە «قىپشاق تايپاسىنىڭ جاقسى-جايساڭ ۇلىقتارى قاڭلىلار ەدى» دەپ جازۋىنىڭ دا سەبەبى وسى بولسا كەرەك. بۇل پىكىردى حورەزم مەملەكەتى تۋرالى ۇلكەن عىلىمي ەڭبەك جازعان ورىس عالىمى س.پ. تولستوۆ تا قۋاتتايدى.

ماسەلە ونىڭ قاي تايپادان شىققانىندا ەمەس. اكادەميك ءابدۋالى قايدار اعامىز «بۇل دەرەكتى كەلتىرىپ وتىرۋىمىزدىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - كەيبىر تاريحشىلارىمىزدىڭ «قايىر حاننىڭ تەگى قاڭلى ەدى»، - دەپ ايتۋعا اۋىزى بارماي، «ونىڭ تەگى قىپشاق بولۋى مۇمكىن»، «ول تۇركى تايپالارىنىڭ بىرىنەن شىققان»، - دەپ، سان ساققا جۇگىرتىپ، تاريحي شىندىقتى بۇرمالاپ ايتۋدان جالتارا بەرۋى. قازاق تاريحى ءۇشىن ءدال وسى دەرەكتىڭ قاجەتى بولماۋى دا مۇمكىن، بىراق قانداي تاريح جازىلماسىن، ونىڭ شىندىقتان الشاقتاپ، بۇرمالانىپ ايتىلۋى ونىڭ وزىنە نۇقسان كەلتىرەدى»، - دەگەن پىكىرىمەن كەلىسپەسكە بولمايدى. كىم بولسا دا، قايىر حان قازاق حالقىن قالىپتاستىرۋشى ءىرى تايپانىڭ ۇلى ەكەنى راس. ونىڭ ەرلىگىن ەكىنىڭ ءبىرى قايتالاي الماعان. سول كەزدە زەرتتەۋشىلەر قايىر حاننىڭ يەلىگىندەگى ەل بىرلىگىنىڭ وتە جوعارى بولعانىن ايتادى. سوندىقتان دا كەيبىر عالىمدار سول زاماندا قاڭلى مەن قىپشاق ەگىز ۇعىم ەكەندىگىن العا تارتۋدىڭ استارىندا وسى بىرلىكتىڭ مىقتى بولعانىن كورسەتسە كەرەك. ال قىتايلىق عالىمدار مۇنداي پىكىرمەن ءتىپتى دە كەلىسپەيدى. ولار قاڭلى مەن قىپشاق ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا بولماعان دەگەندى ايتادى. تاريح ساحناسىنا قاڭلىلارعا قاراعاندا قىپشاقتار كەش شىققانىن العا تارتادى.
جالپى قىتايلىق عالىمداردىڭ، تاريحشىلارىنىڭ دەرەكتەرىندە قازاق حالقىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن تايپالاردىڭ ءبىرى قاڭلىنىڭ سول زاماندا العان ورنىن تومەندەتۋ انىق بايقالادى.

شىن مانىندە شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعىنا دەيىن ۇلان-عايىر جەردى الىپ جاتقان بىرنەشە مەملەكەتتەردە قاڭلىلاردىڭ ىقپالى جوعارى بولدى. سوندىقتان دا شىڭعىس حان ولاردىڭ بەدەلىن تومەندەتىپ، ءوزىن العاشقى كۇننەن قولداعان قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى وزگە تايپانى بيىككە كوتەرۋگە ۇمتىلىس جاسادى. تاريحشى تالاس وماربەكوۆ وسىلاي دەيدى.ءتىپتى، وتىراردى جاۋلاپ العاننان كەيىن ونىڭ اكىمى قايىر حانعا حورەزمدى جەڭگەننەن كەيىن، تۇركەن حاتۋندى بۇكىل حالىقتىڭ الدىندا ماسقارالاپ، ولاردىڭ بەيشارا كۇيىن ەلگە كورسەتتى. قايىر حاندى يتتەرمەن بىرگە زىنداندا ۇستاسا، تۇركەن حاتۋنعا ءوزى جەگەن تاماقتىڭ قالدىعىن تاستادى. بۇل تۋرالى تاعى دا ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «تالايعى تاراز» كىتابىندا ايتىلعان ويلارعا جۇگىنەيىك. «شىڭعىس حان ونى ايىبىنا لايىق جازالاعان جوق. ءوزىنىڭ وعان دەگەن ىزاسىنا سايكەس جازالادى. تۇركەن حاتۋننىڭ ساياسي ارەكەتتەرىنە، ادامگەرشىلىگىنە وڭ باعا بەرۋ، ارينە، قيىن. الايدا ونىڭ اتىن سىرتىنان ساتىپ وتىرىك ۇندەۋ تاستالعانى، ءسويتىپ، ونى ءوز حالقىنا قارابەت قىلىپ كورسەتەتىن قيانات جاسالعانى، قازىرگى زامان تىلىمەن ايتقاندا، شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن «دجەنتەلمەندىگى» ەمەس ەدى. بۇل - ناعىز ساياسي كوزبوياۋشىلىق ەدى. سونداي-اق، شىڭعىس حاننىڭ پاتشايىم تۇركەن حاتۋنعا كورسەتكەن تەپەرىشتەرىن دە ۇلىلىقتىڭ كورىنىستەرىنە ەمەس، جاي عانا پەندەشىلىككە جاتقىزعان ءجون. بۇل ارادا ەسكەندىر زۇلقارنايىن ەسكە تۇسەدى. ونىڭ داري پاتشانىڭ وتباسى مەن حانىمىنا كورسەتكەن ادامگەرشىلىگى ويعا ورالادى. ال شىڭعىس حان شە؟.. قاراقورىمعا قايتىپ كەتەيىن دەپ جاتقاندا ول حورەزم شاحتىڭ ايەلدەرى مەن تۇركەن حاتۋندى جۇرتتىڭ الدىنا زورلاپ شىعارىپ، وپات بولعان حورەزمگە جوقتاۋ ولەڭ ايتقىزادى. تۇتقىندا جۇرگەن پاتشايىمدى جەلكەلەتىپ الدىنا الىپ كەلگىزىپ، داستارقانداعى ءوز جەگەنىنەن قالعاندى «جە» دەپ كۇشتەيدى. بۇل دا ۇلى پاديشادان گورى، جاي انشەيىن، جۇمىر باستىلارعا ءتان پەندەشىلىك ەدى. ەل بيلەگەن حانىمدى تۇتقىن ەكەن دەپ، قاڭعىرىپ جۇرگەن قايىرشىداي جالبا-جۇلبا كيىندىرىپ قويۋى دا - پەندەشىلىكتەن باسقا ەشتەڭە ەمەس ەدى.

شىڭعىس حاننىڭ پەندەشىلىگى مەن جاۋىزدىعىن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. ول وزگە ەلدەردى جاۋلاپ الۋدا ەكى كەزەڭدە ەكى ءتۇرلى ءادىس قولداندى. تاريحشى ۆ.ۆ.ترەپاۆلوۆتىڭ ايتۋىنشا 1207 - 1218 جىلدارى تۇركى حالىقتارىمەن وداقتاسۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. وسى كەزدە ول المالىقتىڭ حانى قاڭلى وزار مەن ونىڭ بالاسى سۋناق تەگىمەن قۇدا-قۇداندالى بولدى. بۇل ساياساتتى ونىڭ ۇرپاقتارى كەيىن دە جۇرگىزدى. ماسەلەن، جوشى ۇلكەن قىزىن بولعان بيكەنى قاڭلىعا بەرىپ، دوستاستى. مۇحاممەد قايدار دۋلاتي ءوزىنىڭ ۇلى ۇستازى ساناعان قازاقتىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى، قاڭلىنىڭ ۇلى جامال قارشىداي وقىمىستىنى المالىقتىڭ بيلەۋشىسى باۋىرىنا تارتىپ، وزگەشە شەن-شەكپەن بەردى. بۇكىل يمپەريادا ەشقانداي كەدەرگىسىز ءجۇرىپ-تۇرۋىنا رۇقسات بەردى. ال 1218 - 1223 جىلدار ارالىعىندا تۇركى حالقىن جاۋلاپ الىپ، قىرىپ جىبەرۋ ساياساتىن ۇستاندى. سول كەزدە ورتالىق ازيا مەن التايدا ەڭ ىقپالدى، بەدەلدى قاڭلىلارمەن دە ەكى ءتۇرلى ساياسات جۇرگىزدى. ءبىرىنشى جوعارىدا ايتقانداي ولارمەن قۇدا بولسا، كەيىن ولاردى اياۋسىز جويۋ ساياساتىن ۇستاندى. وتىراردى، ۇرگەنشتى، حودجەنتتى، سامارقاندى، بۇقارانى جاۋلاپ العاننان كەيىن وزىنە قاتتى قارسىلىق كورسەتكەن مونعولداردى جەڭۋگە بولاتىندىعىن ايداي الەمگە دالەلدەگەن، ءوزىنىڭ اتا جاۋى مەركىتتەردى اراسىنا سىڭىرگەن قاڭلى ساربازدارى مەن امىرشىلەرىن حالىقتىڭ الدىندا قويشا باۋىزداۋدى ادەتىنە اينالدىردى. مىسالى، ۇلى تاريحشى راشيد اد-ءديننىڭ جازىپ قالدىرعان دەرەكتەرى بويىنشا شىڭعىس حان سامارقاندى جاۋلاپ العاننان كەيىن 30 مىڭ قاڭلى اسكەرىمەن 20 امىرىمەن قوسا باۋىزدادى. وسى تاريحشىنىڭ ەڭبەگىندە شىڭعىس حاننىڭ تالاي قانقۇيلى ىستەرى ايتىلعان. ال تاريحشى، عالىم تالاس وماربەكوۆ جاقىندا قازىعۇرتتا وتكەن عىلىمي كونفەرەنتسيادا مونعولدار تىكەلەي شىڭعىس حاننىڭ بۇيرىعىمەن وزدەرىنە ورشەلەنە قارسىلىق كورسەتكەن قاڭلىنىڭ قىز-كەلىنشەگىن تىرداي جالاڭاش ەتىپ شەشىندىرىپ، ءبىر-بىرىمەن شايقاستىرىپ، ودان سوڭ باۋىزداعانىن ايتتى. ول كىسىنىڭ قانداي دەرەك كوزىنە سۇيەنىپ ايتقانىن انىقتاي المادىق، بىراق تاريحشى بەكەردەن-بەكەر مۇنداي دەرەكتى ايتپاسى انىق. جاۋلاپ العان جەرىندە قىز-كەلىنشەكتەردى زورلاۋ مونعولداردىڭ ادەتىنە اينالعان. وعان مىسال وتە كوپ. بۇل دەرەكتى تاريحشى ز.م.بۋنياتوۆ تا راستايدى. ول ايەلدەردى قىزىل قۋىرداق ەتىپ تۋراپ تاستاعانىن ايتادى. شىڭعىس حاننىڭ جاۋىزدىعى تۋرالى دەرەك كوپ. ول وزدەرىمەن اتالاس مەركىتتەردى تۇگەل جويىپ جىبەرگەنىن ۇمىتۋعا بولا ما؟ سول سياقتى ءسىبىردىڭ ورماندارىندا جۇرگەن تالاي ۇلتتى جەر بەتىنەن جويىپ جىبەرگەنى دە بەلگىلى. ايتا بەرسەك جۇرەك شوشىرلىق مۇنداي مىسالدار وتە كوپ. ونىڭ سوعىسى تەك توناۋشىلىقتى ماقسات ەتكەنىن تالاي عالىمدار مەن تاريحشىلار اشىنا جازعان. شىڭعىس حان سوعىس قانا ۇلى بيلىككە جەتكىزەدى دەپ ويلاعان، سونى ماقسات ەتكەن. سوعان قاراماستان ونى «ۇلى» دەپ ايتىپ، اقتاپ الىپ، اتىن اسقاقتاتقىمىز كەلەدى.

ءبىر ادامدى ولتىرگەن ادامدى قىلمىسكەر دەيمىز. ال مىڭداعان ادامداردى قىرىپ، جويعان شىڭعىس حان «جاسامپاز، حالىق ۇلى» بولا الا ما؟ ولاي بولسا، ورىستاردى جانە ونىڭ يەلىگىندەگى وزگە دە حالىقتاردى قىرىپ-جويعان گيتلەردى كوممۋنيزمگە قارسى شىققانىن العا تارتىپ، اقتاپ الۋ وڭاي ەمەس پە؟! سوندا ونى دا ۇلى جاسامپاز ساياساتشىلاردىڭ قاتارىنا قوسقانىمىز دۇرىس بولا ما؟! ادامنىڭ قانىن شاشىپ، ءوزىنىڭ شەكسىز بيلىگىن ورناتقاندى «ۇلى تۇلعا» دەپ اسقاقتاتىپ، تۋعان جەرىن، ەلىن، وتانىن ەرلىكپەن قورعاعاندى «بەيشارا» دەپ الاسارتقانىمىز قالاي؟ جالپى وسى ماسەلەلەر جونىندە پاتۋاعا كەلەتىن كەز كەلدى. شىڭعىس حاننىڭ شاپقىنشىلىعى تۋرالى ءبىز قانداي ۇستانىم ۇستاۋىمىز كەرەك؟ جەرىمىزدى قانعا بوكتىرگەن، قانقۇيلى ءىسىن جوققا شىعارىپ، «ول قازاق ەدى» دەپ ماقتانۋىمىز كەرەك پە؟ مۇنى دا عالىمدار مەن ساياساتكەرلەر انىقتاپ بەرەتىن ۋاقىت جەتتى. بۇگىنگى ۇرپاققا نە دەۋىمىز كەرەك؟ بىزگە، قازاققا كىم جاقىن، شىڭعىس حان با، الدە قايىر حان با؟ قايسىسىن باتىر ۇلانىمىز دەيمىز؟ بىراق ءبىر نارسەنىڭ انىق ەكەنىن ەشقاشاندا ەستەن شىعارماۋ كەرەك: وتارشىلدىڭ ەزگىسىندە، تابانىندا، قۇلدىعىندا بولماۋ ءۇشىن، وتانىن قورعاپ، جان بەرىپ، جان العان ادامنىڭ ەرلىگى ماڭگىلىك!

ءبىزدىڭ بۇگىنگى ماقساتىمىز قايىر حانداي وشپەس ەرلىك يەسىن ماڭگى ۇرپاققا ونەگە ەتۋ. ونىڭ اتىن تاريحتا ەر تۇلعا رەتىندە ماڭگى حالىقتىڭ جادىندا قالدىرۋ. حالقىمىزدىڭ ۇلى باتىرلارىنىڭ ءبىرى ەكەنىن تانۋ. تاريحشىلار قالاي دە قايىر حانداي باتىرعا ۇلكەن ەسكەرتكىش ورناتىپ، ونىڭ ەرلىگىن بۇگىنگى ۇرپاققا ونەگە ەتۋ اسا ماڭىزدى. قالالارىمىزدىڭ كوشەلەرىنە ونىڭ اتىن بەرۋ دە كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە. زامانىنا قاراي «ەكى كەمەنىڭ قۇيرىعىن ۇستاعانداردى» قۇرمەتتەپ، ەلدى مەكەننىڭ، كوشەنىڭ اتىن بەرگەندە قايىر حانداي تۇلعانىڭ ۇمىت بولا بەرەتىندىگى نەمەسە ەرلىگىن تالكەككە ءتۇسۋى تۇسىنىكسىز. قازىر كەيبىر جەرلەردە جامان ادەت پايدا بولدى. بۇكىل قازاققا ورتاق باتىر مەن كوسەمدى سول رۋدىڭ ۇرپاقتارى عانا دارىپتەۋدى جەكە مەنشىگىنە اينالدىرىپ العانداي ارەكەتتەر جاساۋدا. ۇرپاقتارى جوق باتىرىڭىزدىڭ دا، ۇلى تۇلعالاردىڭ دا اتى وشە بەرسە، قازاقتىڭ تاريحى تۇتاس بولاتىندىعىنا سەنىم جوعالادى.تاريحتى ءبىر ادام نەمەسە بىرنەشە ادام جاسامايدى. تاريحتى بۇكىل حالىق جاسايدى. ال سول حالىقتى ۇلى ىستەرگە باستاعان ۇلاندارىنا ءىس-ارەكەتىنە قاراي قۇرمەت كورسەتىلەدى. قازاق جەرىن، ەلىن قورعاۋدا جانىن اياماعان، ەرلىك ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن قاسيەت ەكەنىن الەمگە تانىتقان قايىر حاندى ءبىر رۋدىڭ، تايپانىڭ ۇلى دەپ قاراۋعا بولمايدى. قاجەت دەسەڭىز، بۇركىلەردىڭ قايىسپاس، قايسار، ەرجۇرەك ەر، ەلى ءۇشىن جانىن بەرۋگە دايىن ۇل كوپ ەكەنىن سول كەزدە باتىسقا دا، شىعىسقا دا تانىتتى ەمەس پە؟! سوندىقتان دا ونىڭ ەرلىگىن ۇرپاققا ۇلگى ەتۋ ەلدىگىمىزگە سىن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى قايىر حان قازاق حالقى قانداي قۇرمەت كورسەتسە دە لايىق.

ماقۇلبەك رىسداۋلەت،
جامبىل وبلىسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ ديرەكتورى،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى

http://www.baq.kz/kaz/news/cat/7/6794/?PHPSESSID=23e30405087a50f2d1d6be0f9384cdf0