بيىل قازاقتىڭ ايتۋلى ۇلدارىنىڭ ءبىرى، رەسەي ارمياسىنىڭ اتتى اسكەر گەنەرالى (قازىرگى گەنەرال-پولكوۆنيك دارەجەسىنە سايكەس), اسكەري قولباسشى، بوكەي ورداسىنىڭ بيلەۋشىسى جاڭگىر حاننىڭ ۇلى، وردانى العاش قۇرعان بوكەي حاننىڭ نەمەرەسى عۇبايدوللا شىڭعىسحاننىڭ (سۋلتان حادجي گۋبايدۋللا دجانگەر-وگلى كنياز چينگيسحان) تۋعانىنا 180 جىل تولادى (6.05.1840 – 28.02.1909).

ول سانكت-پەتەربۋرگتەگى يمپەراتورلىق پاج كورپۋسىن 16 جاسىندا بىتىرگەن. كورنەت جانە كنياز عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلى اۋەلى ورىس يمپەرياسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ تاڭداۋلى بولىمىندە (ونىڭ ۇلىلىعىنىڭ لەيب-گۆارديالىق كازاك قوسىنىندا) قىزمەت ەتتى. سوسىن ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى كەڭسەسىندە قازاقتار، باشقۇرتتار جانە قالماقتار تۋرالى ىستەردى قارايتىن ارنايى وفيتسەر بولدى. ودان دون كازاكتارى اتامانىنىڭ قاراماعىندا (روتميستر),  رەسەيدىڭ سولتۇستىك-باتىس بولىگىندە قىزمەت ەتتى (پولكوۆنيك). ورىس-تۇرىك سوعىسىنا قاتىستى، يمپەراتور سۆيتاسى (ايرىقشا تاپسىرمالار ورىندايتىن توپ) قۇرامىنا قابىلداندى (گەنەرال-مايور). يمپەريا ارمياسى تەلەگرافتارىن، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ تەلەگراف دەپارتامەنتىن، مينيسترلىكتىڭ قازاقتار مەن قىرىم تاتارلارى ىستەرى جونىندەگى ءبولىمىن باسقاردى (گەنەرال-لەيتەنانت، گەنەرال-پولكوۆنيك), ازيا پروبلەمالارى بويىنشا يمپەراتوردىڭ جەكە كەڭەسشىسى  بولدى. قازاقتاردىڭ يمپەريا جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋىنا، اقموللا اقىننىڭ تۇرمەدەن بوساتىلۋىنا كومەكتەستى. تۇركىستان ولكەسىن باسقارۋ، 1-ءشى مەملەكەتتىك دۋما، وعان دەپۋتاتتار سايلاۋ جايىنداعى زاڭ جوبالارىن جاساۋعا اتسالىستى. رەسەي جانە شەتەل مەملەكەتتەرىنىڭ كوپتەگەن ماراپات بەلگىلەرىمەن، وردەندەرىمەن ناگرادتالعان. ماسكەۋ كرەملىندەگى گەورگي زالىنىڭ اق ءمارمار قابىرعاسىنا اتى-ءجونى ويىپ جازىلعان. ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە وپەرا ءانشىسى، اكتريسا فەودوسيا ۆەلينسكايا (1858—1931) جۇبايى بولدى. ۆەلينسكاياعا يمپەريانىڭ جوعارعى باسشىلىعى كۇيەۋى قايتىس بولعاننان كەيىن فاميلياسىن شىڭعىسحان دەپ جازعىزۋىنا پۇرسات بەرگەن. 1920-شى جىلدارى فەودوسيا نيكيتيچنا شىڭعىسحان ەرى عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلىنىڭ ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق ماڭىزى جوعارى بۇيىمدارىن مۋزەيگە وتكىزدى. عۇبايدوللا سۇلتان – جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ ون داپتەردەن تۇراتىن «الاشيا» ءريسالاسى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى. تومەندە ءىى نيكولاي پاتشانىڭ 1906 جىلى العاش شاقىرىلعان مەملەكەتتىك دۋما دەپۋتاتتارىنا باتاسىن بەرۋ ءۇشىن وتكىزگەن قابىلداۋى سۋرەتتەلگەن ءتورتىنشى داپتەردەن ءۇزىندى ۇسىنامىز.

عۇباش جاڭگىرۇلى قاراۋىل قاسىنان وتە بەرىپ، ىشىنەن: «جاقسى جىگىت، – دەپ ويلادى. – بىراق تىم سولشىل، وتە ءبىر شەتىن وي جەتەگىنە ءجيى كەتەدى. كوزسىز باتىرلىق ءىس-ارەكەت دەسە – جانىپ تۇرادى. وتقا ۇرىنىپ قالماسا بولعانى بەيشارا بالانىڭ». ول جاسايدى وقۋعا كەلگەن كەزىنەن بىلەدى. ەلدەگى سىيلى كىسىلەر ەرتىپ اكەپ تانىستىرعان. بالانىڭ زەرەك ەكەنىن تانىعان، سودان جاقسى كورەتىن. سوندىقتان دا ونىڭ قوعام ءومىرىنىڭ وعاش، وقىس قۇبىلىستارىنان ساقتانىپ ءجۇرۋىن قالايتىن. الايدا بىلتىرعى توعىزىنشى قاڭتار، قاندى جەكسەنبى وقيعاسىنان بەرى  جاساي ۇكىمەت قالامايتىن اعىم جاقتاستارىمەن اسا جاقىن بولىپ كەتكەن. گەنەرال ونىڭ مۇنىسىن بىلەتىن.  بىلەتىن دە، قىزۋ قاندى جاس ادامنىڭ ونداي قىلىعىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە تۇسىنىستىكپەن قارايتىن. جانە وزىق ويلىلاردى جاپپاي شىرماعان مۇنداي احۋالعا جالپى كوندىگەتىن. ونى – حالىققا قىزمەت ەتپەككە بەل بۋعانداردىڭ ارەكەتتەرىندەگى ناقتى شىندىقپەن ساناسا بەرمەيتىن دەرتى، بىلايشا ايتقاندا، بالالىق شالىعى دەپ سانايتىن. دەگەنمەن، جاسايدىڭ ءوزىنىڭ قاسىنا ەرتكەن بۇگىنگى جولداسى شەكتەن شىعاتىن راديكال، تۇبەگەيلى وزگەرىس جاسايتىن باتىل شەشىمدەردى جاقتاۋشىنىڭ ناق ءوزى ەكەن. جاڭگىرحانوۆ مۇنى الگىندەگى قىسقا تىلدەسۋدەن ايقىن اڭعاردى.  «پرەوبراجەنسكي دەدى مە... – قاباعىن كىرجيتتى. – اتىڭا بولايىن! فاميلياسىنىڭ ەجەلگى ورىس گۆاردياسى پولكىن ەسكە سالىپ تۇراتىنىن ويلاماعانى ما؟! قارۋىنىڭ داڭقى اسقان سامودەرجاۆيەگە عايبات سويلەۋىن قاراي گور!» شامدانعان ويىن ءارى دامىتپادى. تەرەڭ ءبىر كۇرسىندى دە، بۇل جاس ادامداردىڭ جولداستىعىنىڭ ءمانىسىن اقىلعا سالىپ پايىمداي باستادى. سەرگەك ويلى، جاس تا بەيمازا جاسايدىڭ جاڭاعى پرەوبراجەنسكي دەيتىن قالا قۋىمەن جاقىن ءجۇرۋىنىڭ وزىندىك سىرى بار بولۋعا كەرەك. ول عوي – بۇگىنگى تاڭدا شىرماماعان ادامى قالماعان ساياسات شىرماۋىعى ىشىندە ءوزىنىڭ بۇراتانا تايپاسىنىڭ قامىن كۇيتتەپ، تەڭدىگى ءۇشىن كۇرەسۋ جولىنا تۇسكەن بالا.  بىراق تاپ سونداي مۇراتتاعى مۇسىلمان قوزعالىسىنا قاناعاتتانبايدى. ويتكەنى بۇل، تىپىرشىپ ءجۇرىپ، ساناسىنا سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ شەتىن يدەيالارىن جۇقتىرعان. سوندىقتان ءجاي ءوزى اۋىرىپ قانا قويماي، وزىنە ولاردىڭ ىشىنەن ءوزى ءتارىزدى ويلايتىن پىكىرلەس سەرىك تاپسام با دەپ قيالدايدى. ال انانى، ءبىر قاراعاندا، سونداي ماقساتتاعى دوسى ەتۋگە لايىق كورەدى. گەنەرال بۇعان سەنىمدى. 

الايدا، شىنتۋايتقا كەلگەندە، پرەوبراجەنسكيلەردىڭ قۇقىقسىز ۇساق بودان ۇلتتارعا جاقتاسارلىقتاي كورىنەتىن مۇنداي تارتىمدى قىلىعى ءجاي عانا كوز الدار جاناشىرلىق قوي. پاتشالىققا  قارسى بىرلەسىپ كۇرەسىپ جۇرگەندىكتەن عانا دوس تارىزدەنىپ، وزدەرىمەن مۇددەلەرى ءبىر سەكىلدى كورىنەدى. ەگەر عايىپتتان وسى راديكالدار بيلىككە كەلە قالسا، وندا شەت ايماقتاعى ۇلتتىق تەڭدىك اڭساعان بيشارا بوداندار پاتشاعا جىلاپ كورىسەر. بۇلاردىڭ از ۇلتتارعا جاق، مۇڭداس تارىزدەنۋى – تەك وزدەرىنىڭ قولداۋشىلارىن كوبەيتۋ ءادىسى عانا. سولاي ەكەنىن ءبىزدىڭ بالا قاشان تۇسىنەر ەكەن... قىزىعى، اكىمشىلىك كەڭىرەك ويلاپ، وزىمەن وسىنشا جاۋلاسىپ جۇرگەن مىنا پرەوبراجەنسكيلەرگە، وسىناۋ شەتىن كۇرەسكەرلەرگە ءتاۋىر قىزمەت تۇتقاسىن ۇستاتسا، وندا   بۇلار جاساي مەن ونىڭ سورلى تايپاسىنىڭ مۇددەسىن سول مەزەتتە-اق ۇمىتار ەدى... ءجا! جاڭگىرحانۇلى تەرەڭ ءبىر تىنىستاپ، شيراق قاداممەن ساۋلەتتى زالعا ەنە بەردى. توردە تاق مۇنارتادى. ەجەلگى ويۋ-ورنەكپەن باي دا اسەم ناقىشتالىپ، ءسان مەن سالتاناتقا مالىندىرىلا، اسا قۇدىرەتتى بيلىك سيمۆولى رەتىندە سوعىلعان تاقىت. بوس. ماڭىندا دا ەشكىم جوق. زالعا ەل ەندى-ەندى عانا كىرە باستاعان. 

كىشكەنە ايالداپ، جان-جاعىنا قارانىپ الدى دا، گەنەرال عۇباش جاڭگىرحانۇلى گەنەراليتەت (جوعارى كوماندالىق گەنەرالدار قۇرامى) جيىلاتىنداي كورىنگەن قاناتقا بەت الدى. سارىالا كيىمدى قولباسىلار. قاراسى ەداۋىر. ەكى-ۇشتەن شوعىرلانىپ ءجاي اڭگىمەلەسىپ تۇرعاندارى بار، وڭاشا اقىرىن اياڭداپ جۇرگەندەرى بار، ءبارى ءبىر قاناتقا جينالا باستاعان. تاقالا بەرە، ءجۇزى تانىستارمەن باس يزەپ امانداستى. ورتا تۇستان توقتادى دا، قايرىلىپ، تاعى تورگە كوز سالدى. يمپەريا تاعى كىم-كىمدى دە باسىن جوعارى كوتەرىپ قاراۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ەڭسەلى بيىككە ورناتىلعان. وعان ەتەگىندەگى باسپالداقپەن كوتەرىلۋگە بولادى. باسپالداق ۇستىنە كۇرەڭ-قىزىل ماۋىتى توسەلىپتى. ون شاقتى باسقىشتى ارتقا تاستاپ بارىپ جەتەتىن الاڭشادا – يمپەريانىڭ باستى ورىندىعى، التىندالعان تاقىت ورناتىلعان. رەسەي پاتشالىعىنىڭ تاقىتى. اڭىزدىق سۋرەتتەرمەن شەبەر بەزەندىرىلۋىنىڭ ارقاسىندا عيماراتتىڭ كوركەمسۋرەتپەن، ءساندى جاپسىرمامەن بەزەندىرىلگەن توبەسى – پلافون – كوككە ۇلاسىپ جاتقانداي اسەر بەرەدى. تاقىت توبەنىڭ سول ەلەس-بيىكتىگىمەن تالاسا بوي تۇزەگەن.  ارقالىعىنا  ۇلپىلدەگەن اق تىشقان تەرىسىنەن تىگىلگەن جامىلعى اسىپ قويىلىپتى. ال تاقتىڭ ۇستىڭگى جاعىندا كوكتەن توگىلدىرە بالداحين (اشەكەيلى، سالتاناتتى شىمىلدىق)  ىلىنگەن. استىنان التىنداپ كەستەلەنگەن بۇركىت ياكي سۇڭقار، دۇرىسىندا – بەيتابيعيلىعىمەن تۇسىنىكسىزدەۋ سەس كورسەتەتىن قوس باستى سامۇرىق سۇلباسى كوزگە ۇرادى. 

گەنەرال بەتىن سيپادى. «دەگەنمەن سونشالىقتى اسەرلى ەمەس»، – دەگەن وي جىلت ەتتى  ونىڭ باسىندا. تاق جاققا تاعى ءبىر سىني كوز تاستادى. ءيا، كەستەنىڭ توزىعى جەتكەنى بايقالادى. عاجاپ، جالپى سامودەرجاۆيەلىك قۇرىلىستىڭ ەسكىرە باستاۋىمەن ۇندەسىپ تۇر ما، نەمەنە... بۇل پايىمىن گەنەرال تۋرا سول مەزەتىندە-اق ميىنىڭ بار تۇكپىرىنەن قۋىپ شىعۋعا تىرىستى. بەتى اۋلاق سايتان پىكىردىڭ... ايتسە دە، راس-اۋ... فليگەل-اديۋتانت رەتىندە وسى زالداعى اسا جوعارى قابىلداۋعا العاش قاتىسقانىندا، قاتتى تاڭعالعان-دى. اينالا تۇگەل ءبىر ۇلىلىققا تۇنىپ تۇرعانداي ەدى. ال ەندى، بۇگىن، تاپ سول زالدىڭ قازىرگى احۋالىنان الدەقانداي كوزدىڭ جاۋىن الار سىمبات تابا الار ەمەس. بالكىم مۇندا وزىنشە ءبىر زاڭدىلىق بار شىعار. ۋاقىت وزەنشە اعۋدا، بارشا دۇنيە وزگەرىسكە ۇشىراۋدا. ءبارى... زامان وزگەرىپ جاتىر، زامانمەن بىرگە ادام دا، ادامنىڭ تانىم دارەجەسى دە، كوڭىل-كۇيى دە وزگەرەدى. مۇنداي قۇبىلىستى دانىشپاندار باياعىدا-اق بايقاسا كەرەك. مىنە ەندى سوعان عۇبايدوللا سۇلتان ءوز باسىنىڭ تاجىريبەسىنەن دە دالەل تاپقانداي... 

تاق تۇرعان تۇعىردىڭ ءبىر بۇيىرىنەن ماسكەۋ پولكىنىڭ قاراۋىلى ورنالاسقان بولمەگە اپاراتىن كىرەر ەسىك كورىنىپ تۇر. اشىق ەسىكتەن قابىرعاعا ءىلۋلى ۇلكەن سۋرەت كوزگە شالىنادى. كونە كارتينا، كوركەم كەسكىندەمە تۋىندىسى. جاڭگىرحانۇلى ونى جاقسى بىلەدى. كارتينانى جازۋعا ءبىرىنشى پەتر باسقارعان ورىس ارمياسىنىڭ بۇدان ەكى عاسىر ىلگەرىدە جۇرگىزگەن ءبىر سوعىس ارەكەتى ارقاۋ بولعان. وندا ءى پەتردىڭ سولتۇستىك سوعىسىندا شۆەدتەردى جەڭۋىنە كۇرت بەتبۇرىستى باستاۋ ىسپەتتى ءىز قالدىرعان بەلەس – اتاقتى پولتاۆا جەڭىسى بەينەلەنگەن. سۋرەتتىڭ ءسولى – اتپەن شاۋىپ بارا جاتقان ۇلى پەتر. جاستىق شاعىندا عۇبايدوللا جاڭگىرۇلى وعان تالاي مارتە سۇيسىنە سۇزىلگەن. ءبىرىنشى پەتردىڭ سوناۋ داڭقتى شايقاس الدىندا ايان ەتكەن جۇرەكجاردى سىرىن، وزىنە پاج شاعىنان تانىس تاريحي سوزدەردى ول الدەنەشە رەت ەسىنە العان. ال ونىڭ سونداعى ايتقانى ۇرىسقا كىرمەك  جاس سولداتتاردى ايرىقشا تەبىرەنتكەن ەكەن. ادال ازاماتتاردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن، ەستىگەن سايىن تولقىتاتىن  ايگىلى سوزدەر، ول ءاربىر وتان سولداتىنا ءمالىم: پەتر تۋرالى مىنانى بىلىڭدەر دەگەن-ءدى ول، ءومىر وعان سونشالىقتى قيماي جابىسارلىقتاي قىمبات ەمەس، وعان ءوزىنىڭ الىپ رەسەيى باقىتتى بولسا بولعانى... 

گەنەرال كوزىن جىپىلىقتاتتى. القىمىنا لىق ەتىپ وكسىك تىعىلدى. تەرەڭ تىنىستادى. تولقۋىن باسىپ، قالتاسىنان بەتورامالىن الدى. جاساۋراعان كوزدەرىنە كەزەك باستى. ىشتەي كۇرسىنىپ: «ءيا، رەسەيدىڭ ايبىنىن اسىرۋ جولىندا ونىڭ ىستەمەگەنى جوق»، – دەپ ويلادى. قانداي ومىرشەڭ رەفورمالاردى جۇزەگە اسىردى. پاتشالىقتىڭ ىرگەسىن كەڭەيتتى. يمپەراتورعا اينالدى. ءبىرىنشى ورىس يمپەراتورى. ورىس يمپەراتورى رەتىندە وزگەنىڭ اسقار تاۋىن كوزگە ىلمەي، ءوزىنىڭ توبەشىگىن اسپەتتەگەندى ارتىق كورۋ جولىمەن ءجۇردى. ول ورىس اتىن بارىنەن بۇرىن، ەڭ الدىمەن ۇلىقتاۋدى جولعا قويدى. جاڭگىرحانۇلىنىڭ ەسىندە، سوناۋ ءبىر ءوزىنىڭ جاس كەزىندە ساراي ادامدارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىكپەن ايتاتىن ءبىر سىرىن تالاي ەستىگەن-ءدى.  بۇرىندارى، ورىستى رومانوۆتار تۇقىمى دەلىنەتىن ايەل پاتشالار بيلەگەن كونە زاماندا، ورالتاۋدان ارى تۇراتىن حالىقتىڭ ءبارىن ءبىر اتاۋمەن – جاپپاي «جابايى تاتار» دەي بەرەتىن ادەت وتكەن ەدى. بەرتىندە، پەتردىڭ رەفورمالارىمەن قاناتتانىپ، ەسكى ءداۋىردى جان-جاقتى عىلىمي زەرتتەۋ، ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزۋ ارقىلى زەرتتەي باستاعان عالىمدار باعزى جالپى اتاۋدىڭ ۇستىرتتىگىن دالەلدەگەن ەكەن. قوس قۇرلىقتى باسىپ جاتقان جالپاق كەڭىستىكتى بۇگىنگى تۇرك حالىقتارىنىڭ عۇن، ساق، سكيف سىندى اتا-بابالارى، كوك تۇركتەر، ياعني وسى عۇباش سەكىلدى بۇراتانالاردىڭ اتا-بابالارى جايلاعانىن، ولاردىڭ بيىك مادەنيەتى بولعانىن، سولاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى ورىس ىرگەسىندەگى الىپ كەڭىستىكتى الىپ جاتقان كيرگيز تايپاسى بولىپ تابىلاتىنىن كورسەتەتىن دايەكتەرىن تولتىرىپ جازىپ، وقىمىستىلار پاتشاعا  اكەپ تاپسىرسا كەرەك.  

تۇركتەر تاريحى ءبىزدىڭ تاريحتان كوپ ىلگەرىدە باستالادى، بۇل شىندىق، بۇل – بۇلتارتپاس دالەلدەردى تياناق ەتىپ وتىرعان اقيقات بولىپ تابىلادى. – پەتردىڭ عۇلامالارى زەرتتەۋلەرىن تاپسىرا وتىرىپ، وعان وسىلاي دەپتى. سوندا پاتشا، اقيقاتقا جەتۋ جولىندا تالاي تەر توگىلگەنىن تانىتاتىن قالىڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتىڭ ۇستىنە، الاقانىن ساۋساقتارىن تاربيتا، بار كۇشىمەن ۇرا تاستاپتى دا: «بۇل – يمپەريا مۇددەسىنە جاۋاپ بەرە المايتىن كەسىرلى جۇمىس. ماعان مۇنداي اقيقاتتىڭ كەرەگى جوق»، – دەپتى. قولجازبانى قوس ۋىسىمەن ۇستەل ۇستىنەن جۇلقا كوتەرىپ  الىپ، وت لاۋلاپ جاتقان كامينگە، الاۋى بولمە ىشىندە لاۋلاپ جانىپ تۇراتىن اۋزى اشىق پەشكە اتىپ ۇرىپتى... سودان باستاپ جوقتان بار جاساۋ، ورىس اتىن ورايىن كەلتىرە اسپانداتۋ قيسىندارىن دارىپتەۋ، سول جولدا ۇلى ورىستان وزگەنىڭ بارشاسىن جوققا شىعارىپ، تۇقىرتىپ وتىرۋ ناۋقانى ايرىقشا قارقىنمەن  جۇرگىزىلىپ كەلەدى...  سەنىمسىزدىك تانىتاتىن ءار جايتكە بايلانىستى ساياسي تۇرعىدا تەرگەپ-تەكسەرۋ، تىڭشىلىق جۇرگىزۋ جۇيەسىن دە ءبىرىنشى بولىپ ەنگىزىپ، مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسىنىڭ قۋاتتى تۇتقاسىنا اينالدىرعان دا سول. ءبىرىنشى پەتر. تۇڭعىش يمپەراتور. ۇلى پەتر. ول ارنايى قۇپيا ءبولىم اشتى. ەل كوزىنە كورىنبەيتىن استىرتىن قۇرىلىم ءتۇزدى. ال ونى  يمپەراتوردىڭ بەرگى ۇرپاقتارى مەيلىنشە دامىتتى...

گەنەرال تىتىركەنىپ كەتتى. تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ تالاي بەتكە ۇستارى بۇل دۇنيەدەن جۇمباق جاعدايدا كوشتى ەمەس پە. ولاردىڭ قۇپيا ءولىمى ۇلى پەتردەن باستاۋ الاتىن جاسىرىن جۇيەنىڭ جىمىسقى ءىسىنىڭ سالدارى ەكەنىنە قازىر عۇباش سۇلتان جاڭگىرحانۇلى شىڭعىسحان ەش شاك كەلتىرمەيدى... قۇپيا پوليتسيانىڭ استىرتىن ارەكەتتەرىنەن الىنعان ساباق: ءتىرى قالۋدىڭ جالعىز جولى – تەك رەسەي تاجىنە ادال قىزمەت ەتۋ... ال روسسياعا قىزمەت ەتۋگە ءومىرىڭدى ارناۋ – ورىس قارۋى باعىندىرىپ، ورىس وتارى ەتكەن ءوز ەلىڭدى ۇمىتۋ دەگەن ءسوز ەمەس. سونداي-اق، ورىس وتارىنا اينالدىرىلعان ءوز ەلىڭدى ۇمىتپاۋ – روسسياعا بەرىلە قىزمەت ەتۋدەن اينۋ  دەگەن ءسوز ەمەس... جوق. عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلىنىڭ قانداستارىنىڭ تالاي بۋىنى رەسەيدى ءوز وتانىنداي كوردى. ۇلى رەسەيگە جان-تانىمەن قىزمەت كورسەتتى. سىرت جاۋمەن جان اياماي سوعىسىپ، روسسيا-انا ءۇشىن قان توكتى. مۇنى وزىق ويلى ورىس ادامدارى بىلەتىن جانە دارىپتەيتىن. سولاي ويلاۋى مۇڭ، گەنەرال جاڭگىرحانوۆ-بوكەيحانوۆ شىڭعىسحاننىڭ كوز الدىنا سوناۋ الىپ قابىرعانى جاپقان سۋرەتتەن – پولتاۆاداعى ۆيكتوريا، ايتۋلى جەڭىس كەسكىندەلگەن كارتينادان الدەقايدا بەدەرلى دە يمپوزانتتى (ايبىندى، ماڭعاز، سىمباتىمەن سۇستى) پولوتنو – مايلى بوياۋمەن سالىنعان الىپ كارتينا  ەلەستەدى. ول قازاق ساربازدارىنىڭ ناپولەون اسكەرىن شابۋىلداعان ءبىر ساتىنەن ەلەس بەرەتىن قىلقالام تۋىندىسى ەدى. وڭكەي تۇلپار مىنگەن دالالىقتار اقبوز ارعىماقتى جەتەكشىلەرىنىڭ سوڭىنان قيقۋلاتا قۇيعىتىپ، فرانتسۋز لاگەرىن تاپاپ بارادى... ءور جاساق. ەر جاساق. اتا-بابا ارۋاعىمەن ارقالانعان جىگىتتەردىڭ ورىس دۇشپانىن تۇرە قۋىسقان ءبىر مەزەتى. ورىستاردى وزدەرىنىڭ قاندىكويلەك تۋماسىنا بالاپ، ورىس ارمياسى قاتارىندا ناپولەون باسقىنشىلارىنا قارسى جۇرگىزگەن شايقاستارىنىڭ، وتان سوعىسى مايداندارىندا رەسەيدىڭ بەل بالاسى ءتارىزدى ۇرىس سالىپ جۇرگەندەرىنىڭ ءبىر كورىنىسى. جانە قانداي ءسات، قانداي عالامات مەزەت سول كارتينادا ماڭگى وشپەس قالىپتا بەينەلەنىپ قاتىپ قالعان دەسەڭىزشى! 

قادىرمەندى ۆيللەۆالدە قارت (1818–1903 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ورىس قىلقالام شەبەرى، باتاليست، رەسمي اكادەميالىق ونەر وكىلى), نەتكەن قۇدىرەتتى جان ەدىڭ! قىلقالاممەن الۋان بوياۋدى وسىنشا ويناتۋ... ونىڭ سەكسەندى ورتالاپ، توقساندا القىمداپ بارىپ دۇنيەدەن وزعانىنان بەرى دە ءۇشىنشى جىلعا اياق باسىپتى-اۋ... قايران بوگدان پاۆلوۆيچ، مىقتى شال، اسىل ادام!.. ول عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلىنا قاراپ ءتىل قاتقانىندا، مىندەتتى تۇردە «سۋلتان چينگيسحان» دەپ سويلەيتىن ەدى. مايدان تىرشىلىگى جايىندا، اسىرەسە قازاق ساربازدارىنىڭ ارەكەتتەرىنىڭ تابيعاتى تۋرالى كوپ اڭگىمەلەسكەندىكتەن بە ەكەن، ول عۇباش جاڭگىرحانوۆ-بوكەيحانوۆ سۇلتاندى اتى-جونىمەن سيرەك اتايتىن. ىلعي وسىلاي، گەنەرالدىڭ شىققان تەگىن يمپەراتوردىڭ ءوزى ماقۇلداعاننان كەيىنگى رەسمي اتى-ءجونىن، سوعىستا اسكەري جاناما ەسىمى سەكىلدەنىپ كەتكەن نىسپىسىن «سۇلتان شىڭعىسحان» دەپ جىميا قايتالاپ ايتقاندى ۇناتاتىن. بىردە عۇبايدوللا جاڭگىرۇلى جاستىق شاعىندا روتميستەر شەنىمەن دونداعى كازاك اسكەرىندە قىزمەت اتقارعانىن، وندا ءوزىنىڭ تايپالاستارىنىڭ دا كوپ بولعانىن تىلگە تيەك ەتكەن. سوندا ۆيللەۆالدە سول كەزەڭگە ايرىقشا قىزىعۋشىلىق بىلدىرگەن-ءدى. كازاچەستۆو قاتارىندا اسكەري قىزمەت جاساعان قازاقتاردىڭ ءومىر سالتى حاقىندا كوپ نارسەنى شۇقشيا سۇراستىرعان. سەبەبىن دە ايتقان. ول ءوزىنىڭ وتان سوعىسى تاقىرىبىنا ارناعان، كوركەمسۋرەتتە مايدان دالاسى بەينەلەنەتىنىن بىلدىرەتىن تەرمينمەن ايتقاندا، باتاليالىق جۇمىستارىندا ناپولەوندى استاناسى پاريجگە دەيىن تىقسىرىسقان جەڭىمپاز كيرگيز، ياعني قازاق جاساقتارىن دا بەينەلەمەكشى ەكەن. سول ماقساتپەن، سوناۋ 1812 جىل ناۋقانى جونىندە نەشەمە ەستەلىك، كۇندەلىك وقىدى، سوندا دا سولاردىڭ قاسىندا سۇلتان شىڭعىسحاننىڭ ءوز تۋىستارى جونىندەگى اڭگىمەسى ءبىر توبە كورىنەدى. 

قۇرمەتتى پروفەسسوردىڭ مۇنداي اعىنان جارىلۋى تەبىرەنتەرلىك ءجايت-ءتىن. جاڭگىرحانۇلى وعان ءبىرى باشقۇرت، ەندى ءبىرى نوعايباق، كەلەسىسى كيرگيز، ياعني قازاق اتالىپ كەتكەن قانداس مايدانگەرلەر تۋرالى كوپ اڭگىمە ايتتى. كۋتۋزوۆ اسكەرىنە ءوزىنىڭ اتاسى بوكەي حاننىڭ دا ىشكى وردادان قازاق اتتى ساربازدارى قوسىندارىن جىبەرگەنىن ءسوز اراسىنا قىستىرا كەتتى. فرانتسۋزداردى تۇرە قۋىپ، ەۋروپا توسىندە ات ويناقتاتقان، ءسويتىپ پاريج شەرۋىنەن امان ورالعان ساربازدار مول-دى. رەسەي تۋى استىندا جاسالعان ۇلى جورىقتان كەلگەننەن كەيىن،  ولاردىڭ كوپشىلىگى تالاي جىل دون، ورىنبور كازاك اسكەرلەرى قاتارىندا قىزمەت ەتكەن ەدى. سوعىستاعى ەرلىكتەرى ءۇشىن پاتشا اعزام اتىنان ءتۇرلى لاۋازىم، ماراپات، سىي العان بولاتىن. كەيىن  بىرقاتارى  ورىس  اراسىندا  قالىپ،  پراۆوسلاۆيە  شىركەۋىنە مويىنسۇنعان. ال كوبى ەل اراسىنا كەتكەن ەدى. دالالىق تەك، قىر قانى دالاعا تارتىپ تۇراتىن بولسا كەرەك، ۇيرەنشىكتى ورتا، دالانىڭ تابيعي تىرشىلىك قالىبىمەن، ياعني قىر ستيحياسىمەن قايتا باۋىرلاسقان. سولاردىڭ كەيبىرىنىڭ ارادىك وسىندا ات باسىن تىرەپ قاپ جۇرەتىنى بار. قالاپ تۇر ەكەن، ورىس نامىسىن قورعاعان ناعىز قازاق ساربازىن سۇلتان شىڭعىسحان سۋرەتشى اقساقالعا ءسوز جوق كورسەتەدى.

ۋادەسىندە تۇردى. اراعا از عانا ۋاقىت سالىپ، سۇلتان شىڭعىسحان باتاليالىق كەسكىندەمە شەبەرىنىڭ ەسىگىن قاقتى. ونى سان ءتۇستى مايلى بوياۋ تامشىسى شوعىرلانعان پاليتراسى مەن قىلقالامىن  قولىنان تاستاماعان ۆيللەۆالدە قۋانا قارسى الدى. سۋلتان چينگيسحان كوركەمونەر پروفەسسورىنىڭ شەبەرحاناسىنا   ورىس-فرانتسۋز سوعىسىنىڭ ارداگەرىن ەرتىپ اكەلگەن ەدى. ورىنبوردان سانكت-پەتەربۋرگكە قىدىرىستاي كەلگەن، قازاقى ساپتاما ەتىك، شاپان مەن تۇلكى تىماق كيگەن، كەزىندە اتىن سەنادا سۋارىپ قايتقان بايىرعى سارباز. تانىستىردى. اڭگىمەلەستىردى. پروفەسسور شەكسىز ريزاشىلىق سەزىمىن جاسىرمادى.  سوعىستان كەيىن دە الدەنەشە ونداعان جىل وتكەنمەن، قارت مايدانگەردىڭ جاس شاعىنداعى ناپولەونمەن مايدانداسۋدا باستان كەشكەن ۇرىس ەپيزودتارىن تاپ قازىرگىدەي كوز الدىنا ەلەستەتە وتىرىپ ەسكە الۋى ءبىر عالامات ەدى. بۇل قارت سارباز اتى اڭىزعا اينالعالى تالاي زامان وتكەن قوبىلاندى باتىردىڭ ۇرپاعى بولىپ تابىلاتىن. ول ورىس تۋى استىندا سوناۋ باتىر باباسىنىڭ ارۋاعىنا ارقا سۇيەپ شايقاسقانىن،  باتىس ولكەگە جاساعان قاھارماندىق جورىق جايىن ىقىلاستانا ەسكە تۇسىرگەن. قازاقتاردىڭ اتتى جاساعىنىڭ اسكەري قيمىلدارىن، ۇرىس شاقتارىنداعى جۇرەك جۇتقان ءور دە ەر ارەكەتتەرىن، شايقاسۋ ساتتەرىن، فرانكتەردى ەلىنە قاراي تۇرە قۋعانداعى لەپىرگەن كوڭىلدەرىن قولمەن قويعانداي ايقىن اڭگىمەلەگەن. ونىڭ رەسەيدى ازات ەتىپ، باسقىنشىلاردى الىس پاريجگە شەيىن تىقسىرعان جورىقتارى جايىنان سونداعى ايتقاندارى سۋرەتشىگە قاتتى اسەر ەتتى. ۆيللەۆالدە ورىس-فرانتسۋز سوعىسى اياقتالعاننان سوڭ عانا دۇنيەگە كەلگەن-ءتىن.  سول سوعىسقا قاتىسۋشى قارت قازاقتىڭ ءسوزى ونىڭ تانىمىن كەڭەيتتى. تانىمىن كەڭەيتىپ قانا قويعان جوق، داڭقتى شايقاستاردى تەك وقىعان ەستەلىكتەرى ارقىلى عانا ەلەستەتىپ، سولاردىڭ ءبىر كورىنىسىن كارتيناسىندا جاڭعىرتىپ بەينەلەمەك بولعان قىلقالام شەبەرىنىڭ كادەسىنە استى. جانە قانداي دارەجەدە استى دەسەڭىزشى!..

سوناۋ الىس زاماندا، كوپشىلىككە يمپەراتوردىڭ سۋرەتتى زالدارىن ارالاپ تاماشالاۋعا 1852 جىلى تۇڭعىش پۇرسات بەرىلگەندە، ورىمدەي عۇباش سۇلتان پاج رەتىندە، بىرگە وقيتىن قۇربىلارىمەن بىرگە، 1764 جىلى ءىى ەكاتەرينا پاتشايىم جيناعان تۋىندىلار نەگىزىندە پايدا بولىپ، الەمدەگى ەڭ ءىرى كوركەمسۋرەت جانە مادەني-تاريحي مۋزەيلەردىڭ بىرىنە اينالعان  ەرميتاج تابالدىرىعىن جۇرەگى قوبالجي اتتاعان بولاتىن. كورمە زالدارىن جاڭگىرحانۇلى-بوكەيحاننەمەرەسى ودان بەرى سان ارالادى، نەبىر عاجايىپ ونەر تۋىندىلارىن كوردى. دەگەنمەن ونىڭ نازارىن ءاردايىم ۇرىس، شايقاس، مايدان ۇعىمىن بەرەتىن كونەرگەن سوزبەن «باتاليا» دەپ اتالعان جانردا ورىندالعان كارتينالار تارتىپ تۇراتىن. ولاردىڭ ىشىندە ۆيللەۆالدە جۇمىستارى ىلعي اسكەري ونەردىڭ قىر-سىرىن ءدال دە اسەرلى بەينەلەيتىندىگىمەن ونى ءتانتى ەتەتىن. ال سولاردان كوپ بەرتىندە جۇرت نازارىنا ۇسىنىلعان الگى كارتينا، ايگىلى باتاليست ۆيللەۆالدەنىڭ فرانتسۋزدار لاگەرىن شابۋىلداعان قازاق ساربازدارىن بەينەلەگەن تۋىندىسى، – العاش كورگەن بەتتەن-اق گەنەرال عۇبايدوللا سۇلتان شىڭعىسحاننىڭ ساناسىن ماڭگىگە جاۋلاپ الدى. كوركەمسۋرەت 1812 جىلعى وتان سوعىسىندا قول جەتكەن تاماشا جەڭىستى ەسكە الۋدىڭ ءبىر ايتۋلى مۇشەلدى داتاسىنا وراي يمپەراتور مۋزەيىنە قويىلىپ، ەل نازارىنا ۇسىنىلعان بولاتىن. 

عۇبايدوللا سۇلتان كوز الدىنا ون قۇلاشتىق زور كارتينانى جاڭا كورىپ تۇرعانداي ەلەستەتتى.  عالامات پولوتنو. قازاق جىگىتتەرىنىڭ قىلىشتى جارق-جۇرق ويناتىپ، نايزا كەزەنىپ، فرانتسۋز استاناسىنا قاراي ۇرانداتا، جەلمەن جارىسا شاپقانىن پروفەسسور قالاي ءدال ۇستاعان دەسەيشى! اح، بوگدان پاۆلوۆيچ، كامپانيانىڭ كيرگيز-ۆەتەرانىمەن سۇحباتتاسۋ سىزگە قانداي جەمىستى پايداسىن تيگىزگەن! دالانىڭ ەركىن ۇلىنىڭ ايبارىن سونشالىقتى ءتۇسىنىپ بەينەلەۋ ءسىزدىڭ عانا قولىڭىزدان كەلدى، باتاليالىق كەسكىندەمەنىڭ ايتۋلى شەبەرى، ءادىل دە ادال قارت! كارتيناعا قاراعاننان-اق كوز الدىڭا ولاردىڭ كۇندەي كۇركىرەپ: «ۇر-ر-ر-را! ۇر-ر-ر! ۇر-ر-ر-را!» دەپ ۇرانداتقانى كەلەدى. تىم-تىراقاي قاشقان دۇشپاندى باستان اسىرا كوتەرگەن قىلىشتارىمەن شاۋىپ ءولتىرۋ ويلارىندا جوق ءتارىزدى. ماقساتتارى – سەلدەي اعىپ، توپان سۋداي تاسي جوڭكىلىپ، مىستارىن باسۋ ما ەكەن دەيسىڭ. كوزدەگەندەرى – قۇددى باسقىنشىنىڭ جىگەرىن قۇم قىلىپ، كەلگەن جاعىنا يتتەي قۋالاپ، تىم-تىراقاي ەتىپ قۋىپ جىبەرۋ عانا ءتارىزدى. «ناپادەنيە كيرگيزوۆ نا فرانتسۋزسكي لاگەر»، قازاقشالاعاندا: «قازاقتاردىڭ فرانتسۋز لاگەرىن شابۋىلداۋى» – سوناۋ عالامات تاريحي كەسكىندەمە-سۋرەتىن ۆيللەۆالدە وسىلاي اتاپتى. ونىڭ بۇل ەڭبەگى – ورىس اسكەرىمەن بىرگە اسەم دە ايباتتى، الەم استاناسى سانالاتىن پاريج شاھارىن جاۋلاپ الىسىپ، فرانتسۋزداردىڭ اتاقتى وزەنىنەن اتتارىن سۋارىپ قايتقان قازاق جىگىتتەرىنە قىلقالامنىڭ الىپ شەبەرى قويعان ۇلكەن ەسكەرتكىش. 

اتتەڭ، كوپتەن بەرى ول كارتينا كوپشىلىك نازارىنا قايتا ۇسىنىلعان ەمەس. ەرميتاج قويمالارىنىڭ بىرىندە شاڭ باسىپ جاتقان بولار. شىركىن-اي، حان ورداسىنداعى اكەسى اشقان مۋزەيگە قويعىزار ما ەدى... سوندا قارت ۆيللەۆالدە گەنەرال جاڭگىرحانوۆتىڭ قيالداعانىنا ريزا بوپ كۇلگەن. نەتكەن ادەمى ارمان دەگەن. ءبىر كەزدەردە، سۇلتان  شىڭعىسحاننىڭ ەلىندە ەڭسەلى كورمە زالى بوي كوتەرگەن شاقتا، يمپەراتور مۋزەيى ءوزىنىڭ مول ەكسپوناتتارىنىڭ كەي بولىگىن سوندا جىبەرىپ الماس دەيمىسىز، تۋادى ونداي كۇن! سونداي ۇلاعاتتى ىسكە مۇرىندىق بولار جاستاردى سۋلتان چينگيسحاننىڭ ءوزى دە  اۋليە پەتر شاھارىندا وقىتىپ جاتقان جوق پا؟! انا جىلى ءوزى وڭ كوزىن سالعان ءبىر قانداسى (باقىتجان قاراتاەۆتى ايتىپ تۇر) سەناتتا بىرەر جىل قىزمەت اتقارىپ، كاۆكازعا لاۋازىمدى جۇمىسقا تاعايىندالدى ەمەس پە؟ ول  ۇزاماي، ەلىنە پايدا تيگىزە الاتىن ءبىر بيلىك تۇتقاسىنا يە بولىپ قالۋعا كەرەك. عۇباش جاڭگىرحانۇلى كۇلدى. ول جىگىت بۇگىندە ەلىنە قايتىپ بارعان، حالقىنىڭ قامىن ويلاپ قيلى ءىس جاساپ تا ءجۇر، بىراق قولىنا ەلەۋلى  بيلىك تۇتقاسى ازىرگە تيمەگەن سياقتى... ەشتەڭە ەمەس. ۋاقىتى كەلەدى ءالى. ءبارى دۇرىس بولادى. سول جىگىتتەن كەيىن دە سۇلتان  شىڭعىسحان تالاي تۋىسىنا سەپتەسىپ كەلەدى عوي. سولاردىڭ اراسىنان دا وسىناۋ اسەم ارمان-اڭساۋدى جۇزەگە اسىرۋعا قابىلەت تانىتاتىن قايراتكەرلەر شىعىپ قالۋى عاجاپ ەمەس... قادىرمەندى ورىس زيالىسىنان مۇنداي ءۇمىتتى ءسوز ەستۋ جان-دۇنيەسىنە وتە جاعىمدى تيگەن-ءدى... توپىراعىڭ تورقا بولعىر، ول بۇگىنگى تاڭداعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە ىلىكپەدى عوي. ءسال عانا جەتپەي ءۇزىلدى. ەگەر جەتكەنىندە، بالكىم، وسىناۋ حالىق وكىلدەرى ماجىلىسىنە گەنەرال جاڭگىرحانۇلى سەكىلدى ءۇمىت ارتىپ وتىرار ما ەدى، قايتەر ەدى... 

«ايتپاقشى، گۋباش دجانگيرەۆيچ، مەنىڭ باتاليالىق كورىنىستەرىمنىڭ كەڭەسشىسى ءارى ەلگەزەك باعالاۋشىسى»، – دەگەن-ءدى ول بىردە بۇعان، ۇمىتپاسا، بۇدان ءبىر مۇشەلدەي ىلگەرىدە، 1894 جىلى. قاراتپا ءسوزىن: «قارت كەسكىندەمەشى جۇرەگىنەن ايرىقشا ورىن العان گەنەرال سۇلتان شىڭعىسحان!» – دەپ ۇستەمەلەگەن. سوسىن سىرلى ۇنمەن: «ءسىز مىنانى ءبىلىڭىز: ءوزىڭىز سونشا ۇناتقان كارتينانى جاقىندا الىس دالاداعى تۋمالارىڭىز دا تاماشالاي الاتىن بولادى»، – دەگەن. ارتىنشا: «تۇسىنەمىسىز؟» – دەپ، جۇمباق ساۋال قويعان. قارت كەسكىندەمەشىنىڭ جۇرەگىنەن ايرىقشا ورىن العان گەنەرال سۇلتان شىڭعىسحان قاسىن كەردى. كەسكىندەمەشىگە تاڭىرقاي كوز تاستادى. تۇسىنە الماعانى راس. ونىڭ قالايشا جۇزەگە اسۋى ىقتيمال؟ يىعىن كوتەرىپ، قولىن جايدى. قارت باتاليست وعان كۇلىمدەي قارادى، سىناي قارادى. قالايشا دەي مە؟ سوسىن ءتۇسىندىردى. بىلاي، مىنانداي تاسىلمەن: سۇلتان شىڭعىسحاننىڭ رۋحاني جاردەمىن سەزىنگەن «ناپادەنيە كيرگيزوۆ نا فرانتسۋزسكي لاگەر» پولوتنوسىنان ءبىر تاماشا سۋرەتشى عاجايىپ گراۆيۋرا جاسادى. ويما بەدەرمەن ورنەكتەلىپ جاسالعان تاماشا كوشىرمە-سۋرەت. ۆيللەۆالدە رازى – وتە ءساتتى شىققان. شىن مانىندە تاڭعاجايىپ گراۆيۋرا. ال كاسپاري مىرزا ونى ءوزىنىڭ ايگىلى «رودينا» («وتان») جۋرنالىندا جاريالاماق. وسى جاقىندا. كەلەر ايداعى سانىندا. قالاي؟ – سۋرەتشى وعان كۇلىمدەي كوز سالدى.  مۇنداي جۇمىستىڭ ىقتيمال ناتيجەسىن گەنەرال ءتۇسىنىپ تۇر ما؟ ءىس جۇزىندە كاسپاري مىرزانىڭ جۋرنالىندا باسىلعان گراۆيۋرا ارقىلى پولوتنو مىڭداعان تارالىممەن كوبەيتىلىپ، يمپەريا قالالارىنىڭ بارىنە كەتەدى. «وتان» جۋرنالىنا جازىلۋشىلاردىڭ گەوگرافياسى وتە كەڭ. قارت ۆيللەۆالدە سۇراستىرىپ ءبىلىپ العان، جۋرنال كيرگيز ولكەسىندەگى قالالارعا دا بارادى. نە كەرەك، ەرميتراج زالىنىڭ تۇتاس قابىرعاسىن ءبىر-اق الىپ تۇرعان وراسان زور كارتينا داپتەردىڭ قوس بەتىندەي جەرگە سىيعىزىلادى. ءسويتىپ الىستاعى قالىڭ كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلادى. سۇلتان شىڭعىسحان شاۋ تارتقان بوگدان ۆيللەۆالدەنىڭ ايتپاق سىرىن ۇقتى ما ەكەن ەندى؟ 

قارت كەسكىندەمەشىنىڭ بالاشا شاتتانىپ تۇرعانى قىزىق ەدى. ونىڭ قۋانىشتى حابارى عۇباش جاڭگىرحانۇلى سۇلتاننىڭ دا كوڭىلىن شالقىتقان. باسىلىپ شىعۋىن اسىعا توسىپ جۇرگەن دە، اقىرى، «رودينا» قولىنا تيگەن بەتتە، اقساقالعا كىرىپ شىققان. جۋرنالدىڭ ايقارا بەتىنە باسىلعان كارتينا كوشىرمە بولسا دا، تۇپنۇسقا رۋحىن تيتتەي دە تۇسىرمەگەن سەكىلدى كورىنەدى عۇبايدوللا سۇلتانعا. ول قادىرمەندى بوگدان قارتقا سولاي دەدى. بوگدان قارت رازى بوپ قالدى. «رەداكتسيا تاراپىنان تۇسىندىرمە بەرىلگەنى ءتىپتى وڭدى بولعان، – دەپ ۇستەمەلەدى جاڭگىرحانۇلى. – كىشكەنە عانا، بىراق ماعىناسى زور اقپارات. تاماشا، بوگدان پاۆلوۆيچ!» «ءسىز سولاي ويلايمىسىز، سۇلتان شىڭعىسحان؟» – بوگدان پاۆلوۆيچ بالاشا ءماز بولدى. سوندا سۇلتان شىڭعىسحان سول كىشكەنە عانا، بىراق ماعىناسى زور  اقپارات ءماتىنىن قارتقا مانەرلەپ تۇرىپ داۋىستاپ وقىپ بەردى. بوگدان پاۆلوۆيچ جۋرنال بەتتەرىنەن ءوزىنىڭ كارتيناسىنىڭ كوشىرمەسىن كورىپ قانا قويماي،  وعان قوسىپ بەرىلگەن  شاعىن تۇسىنىكتى سۋلتان چينگيسحان كەلگەنشە-اق الدەنەشە مارتە وقىعان بولۋى عاجاپ ەمەس. ايتسە دە سونى، ءبارىبىر، جاڭا ەستىپ-ءبىلىپ تۇرعانداي سەزىممەن، قۋانا  تىڭدادى.  گەنەرال باتاليست-كەسكىندەمەشىنىڭ قارسىسىندا قاسقايىپ تۇرعان بەتى: «پروفەسسور ۆيللەۆالدە ناپيسال تسەلۋيۋ سەريۋ كارتين يز ەپوحي وتەچەستۆەننوي ۆوينى، – دەپ، جۋرنال جولدارىن ايقىن دا اشىق دىبىسقا اينالدىرا باستادى. – پومەششاەمايا نامي ۆ كوپي ۆ ناستوياششەم نومەرە ناشەگو جۋرنالا كارتينا ەگو پرەدستاۆلياەت ودنۋ يز تەح ستسەن، كوتورىمي ۆسەگدا تاك بوگاتى ۆوينى. ەتو ناپادەنيە ناشيح كيرگيزوۆ نا لاگەر نەپرياتەليا، پولنوە ديكوستي ي ستراشنوي سۋمياتيتسى. پو وبىكنوۆەنيۋ كارتينا پوچتەننوگو پروفەسسورا وتليچاەتسيا تششاتەلنوستيۋ پيسما ي زنانيەم ەپوحي». («پروفەسسور ۆيللەۆالدە وتان سوعىسى داۋىرىنەن تۇتاس ءبىر كارتينالار سەرياسىن جازدى. ءبىز ءوزىمىزدىڭ جۋرنالىمىزدىڭ وسى نومىرىنە كوشىرمەسىن ورنالاستىرىپ وتىرعان ونىڭ كارتيناسى سوعىستاردا سونشالىقتى مول كەزدەسەتىن ساحنالاردىڭ ءبىرىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. بۇل ءبىزدىڭ قازاقتارىمىزدىڭ دۇشپان لاگەرىنە جابايىلىق پەن قورقىنىشتى استان-كەستەن ابىرجۋشىلىقتىڭ توعىسۋىنا تولى شابۋىلى. ادەتتەگىدەي، قادىرمەندى پروفەسسوردىڭ كارتيناسى سۋرەت سالىپ-جازۋداعى مۇقياتتىلىعىمەن جانە ءداۋىردى بىلەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى»).  

سۇلتان شىڭعىسحان پروفەسسوردىڭ قارتايعان جۇرەگىن ەلجىرەتىپ جىبەردى عوي... ۆيللەۆالدەنىڭ جانارى دىمقىلداندى. سوسىن ەكەۋى از-كەم پىكىر الماسىستى. گەنەرال عۇبايدوللا جاڭگىرحانۇلى ونىڭ سول ساتتەگى ەگىلۋلى كوڭىل-كۇيىن، مەيىرلى كەسكىنمەن اق تىلەك ءبىلدىرىپ ايتقاندارىن ءالى ۇمىتقان جوق. ...قارت سۋرەتشىنىڭ قاراپايىم جۇمىسىن ىزدەپ ءجۇرىپ  كورۋشىلەر قاتارىنا بايىرعى جاۋىنگەر سۇلتان شىڭعىسحاننىڭ جەرلەستەرى دە قوسىلعانى قانداي كەرەمەت... ۆيللەۆالدە شال مۇنى بىلاي تۇسىنەدى: حاس باتىرلاردى ومىرگە كەلتىرگەن حالىق كورسەمسۋرەتتى نەگە جاتسىنسىن... ءسوز رەتى كەلگەندە سۇلتان شىڭعىسحاننىڭ قاپەرىنە سالا  كەتسىنشى: پروفەسسوردىڭ اكادەمياسىنداعى شاكىرتتەرى – وزدەرى دە سان شاكىرت تاربيەلەپ جۇرگەن ۇستازدار – اۋىزدارىنان تاستامايتىن ءبىر وڭ پىكىر بار. ولار سۇلتان شىڭعىسحان كومەكشى-ۇيرەنۋشى بولۋعا جىبەرگەن بالالار شەبەرحانالاردا ەلگەزەك تە زەرەك جاردەمشى، قابىلەتتى شاكىرت رەتىندە تانىلۋدا دەپ ايتىپ ءجۇر... اۋىزدارىنا ماي، دەگەن-ءدى سوندا عۇباش جاڭگىرۇلى، دالادا جوق ونەردى تىم بولماسا بىرەۋى يگەرسە عوي... بىرەۋى ەمەس، بىرنەشەۋى يگەرەدى، تالايىنان تاماشا سۋرەتشى شىعادى دەپ سەندىردى ونى سول كەزدە قۇرمەتتى-قۇرمەتتى بوگدان پاۆلوۆيچ قاريا. جانىڭ جانناتتا بولعىر ورىس زيالىسى... 

پاركەتكە دۇركىندەتە ءمور باسقانداي، تاق-تۇق ەتكەن اياق دىبىسى شىقتى: قاراۋىل اۋىسىپ جاتتى. عۇبايدوللا سۇلتاننىڭ ويى سەيىلىپ كەتتى.  سالتاتتى ۇلى پەتردىڭ جەڭىمپاز كەيىپتەگى ءور سۋرەتى ءبىر ءسات كوزدەن تاسا بولدى...

بوگدان (گوتفريد) پاۆلوۆيچ ۆيللەۆالدە

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz