قازاق مەملەكەتتىلىگىنە جانە ونىڭ ءتىنى مەن ءدىڭى بولىپ سانالاتىن الاش ۇلتىمەن ساناسپاۋ تەك رەسەيلىك باق-تىڭ عانا ەمەس، وزىمىزدەگى ورىس ءتىلدى باق-تىڭ دا باستى باعىتى ەكەنى بەلگىلى. مۇنى ولار قازاقتى اقپاراتتىق تاۋەلدىلىكتە ۇستاۋدىڭ نەگىزگى كونتسەپتسياسى رەتىندە ۇستانادى. قازاق جايىندا جاعىمسىز اقپارات تاراتۋ نە ىشتەن، نە سىرتتان ەش تولاستاماي وتىر. بۇرىن اتالعان قوس باق وسى باعىتتا تەك قازاقستاندىق وزگە ۇلت وكىلدەرىن عانا ۇرگىزسە، ەندى قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ قولىمەن وت كوسەۋشىلىكتى باستاپ وتىر.

نەووتارشىلاردىڭ يتارشىلارى ۇلتىمىزدىڭ ەشقاشان نازىك جاندىلارمەن بەت جىرتىسپايتىن عادەتىن جاقسى بىلەدى. سوندىقتان بوتاگوز داتحاباەۆانىڭ: «تاريحتى بۇرمالاعانى ءۇشىن ناتسيستىك كوڭىل-كۇيمەن كۇرەسۋ قاجەت//س ناتسيستسكيمي ناستروەنيامي نەوبحوديمو بوروتسيا، كاك ي س يسكاجەنيامي يستوري!» اتتى سۇحبات الۋشى اۆتورى  كورسەتىلمەگەن ماتەريالدىڭ استارىندا اشىق ارىنداتۋشىلىق جاتىر. ال نازگۇل ابجەكەنوۆا قارىنداسىمىزدىڭ «نيگەريالىق پەن ورىستىڭ ۇلى قالايشا ناعىز قازاق اتاندى//كاك سىن نيگەريتسا ي رۋسسكوي ستال ناستوياششيم كازاحوم» اتتى ماقالاسى جايىندا بۇلاي دەي المايمىز. ويتكەنى، رەداكتسيالىق تاپسىرىسپەن جازىلعان ماتەريالدىڭ استارىندا ارالاس نەكەگە دەگەن قازاقي كوزقاراستىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ جاتىر. 

«قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسىن ۇستانۋشى ازشىلىق جەرگىلىكتى سالت ءداستۇردى تارك ەتەتىن سولشىلدار مەن ىنتەرناتسانالدار كوپتەن بەرى كۇش بىرىكتىرىپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى ءام قۇندىلىقتاردى تارك ەتپەيتىن ۇلتتىق كوپشىلىكتىڭ ليبەرالدى كوزقاراستاعىلارىن – ناتساتتار،  راديكالدى كوزقاراستاعىلارىن – قازاقوفاشيستەر دەپ اتاندىرا باستادى. ولاردىڭ كوزقاراسىنشا بۇل ەكەۋىنەن بولەك قولىنان ەشتەڭكە كەلمەيتىن ءومىر سۇرۋگە يكەمسىز، ءوزى جالقاۋ ءۇشىنشى توپ بار. بۇعان جاتاتىندار بيلىككە باس شۇلعىعان نادان دا، ورىس ءتىلىن بىلمەيتىن ساۋاتسىز، كوپ بالا تاۋىپ مەملەكەت مەنى اسىراسىن دەگەن توعىشارلار ەكەن-مىس. ولاردى رەسەيلىك اقپاراتتىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالدىرۋدى ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك دەگەن ءبىر ساۋساعى بۇگۋلى ساسىق قۋلىقتىڭ دا قۇلاعى قىلتيادى. ءام بيلىكتى جامانداۋدىڭ ونى قازاققا قادىرسىز ەتۋدىڭ نەبىر ساسىق قۋلىقتارىنا باسادى. ءارى ورىسقا باعىنعان كەزدە سەندەردە جەردەگى جۇماق ورناعان ەدى، ەندى بيلىككە ءوز قانداستارىڭ كەلىپ، اقش، قىتايدىڭ ءام باتىستىڭ، ياعني حالىقارالىق كاپيتالدىڭ جەمتىگىنە اينالدىڭدار، بۇدان سەندەردى رەسەي عانا قۇتقارا الادى دەگەن يدەولوگيانى تىقپالايدى.

ءبىرى – دىلدىك رۋحىمىزعا تيىسسە، ەكىنشىسى – ەلدەگى ورنىققان قوعامدىق ساياسي احۋالعا كەرى باعالاۋلار جاسايدى. جاسىراتىنى جوق، بىزدەگى ورىس ءتىلدى باق-تى ماسكەۋدىڭ جاسىرىن قارجىلاندىرىپ وتىرعاندارى دا ەش قۇپيا ەمەس. 

رەسەي يدەولوگياسى قولتىعىنا سۋ بۇرىككەن، الاقانىنا دوللار قىستىرعان Ehonews.kz ءوز ماقالاسىن: «سوڭعى كەزدە قازاق ىنتەرنەت سەگمەنتىنىڭ اۋلەۋمەتتىك جەلىسىندە ۇلتشىلدىقتىڭ قىلاڭ بەرۋىنە، رۋسوفوبيا مەن ءتۇرلى كسەنوفوبيالاردىڭ كورىنىس بەرۋىنە ءام ەلىمىزدەگى شەتەل كاپيتالىنىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا قارسى سولشىل كۇشتەردىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ جانە كامونەستىك كوزقاراستىعىلاردىڭ الەۋەتى زور بەلسەندىلىگى بايقالا باستادى. بوتاگوز داتحاباەۆا تاپ سونداي بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى ەلىمىزدە ورىن الىپ وتىرعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي قۇبىلىستارعا قاتىستى وزىنە «ەحا كازاحستانا» قويعان ساۋالدار بويىنشا سۇحبات بەرۋگە بالسىنبەي كەلىستى» دەپ باستايدى.

– ە.ك. قازىر سولشىلدار اراسىندا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە نەوناتسيزم باس كوتەرىپ، مەملەكەت ەسەبىنەن انتيكامونەستىك فيلمدەر تۇسىرىلۋدە دەگەن سوزدەر ايتىلۋدا. قازاقفيلمدە بيۋدجەت اقشاسىنا مۇستافا شوقاي تۋرالى فيلم تۇسىرىلگەن، ودان كەيىن وعان قىزىلوردادا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلعان، ءبىزدىڭ ەلدەگى دەكامونەستەنۋ مەن ۇلتشىلدىققا، كەڭەستىك داۋىردەگى قايراتكەرلەردىڭ ەسكەرتكىشتەرىن الىپ تاستاۋعا، مىڭداعان كوشەلەر مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتىن وزگەرتۋگە،  «گولودوموردى» مويىنداۋعا شاقىرۋعا ءسىز قالاي قارايسىز؟ وسى ۇردىسكە قازاقستاندىق سولشىلدار مەن كامونەستەر قاسقايا قارسى شىعۋعا ءتيىس پە؟

– ب.د. ءسىز ساۋساعىڭىزدى بۇگىپ سانامالاعان بارشا قۇبىلىستار مەن ناتسيستىك كوڭىل-كۇي جوعارعى مىنبەرلەردەن ناسيحاتتالاتىن انتيكەڭەستىك ياعني، بارشا الەمدىك نەوليبەراليزمگە ءتان زاڭدىلىق. بۇل وليگارحاتتىڭ ءوز بيلىگىن ساقتاپ قالۋى ءۇشىن كۇرەسىنىڭ قولىنداعى شوقپار. ادامداردى ۇلتتىق، ناسىلدىك، ءدىني ءام تىلدىك بولۋشىلىك – ومىرلىك ءىس-تاجىريبەدەگى «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەرلىكتىڭ» سىننان وتكەن ءتاسىلى.

ادامدار ءبىرىن-ءبىرى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورگەن شاقتا ولاردى كەز كەلگەن نارسەگە قاتىستى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ وزگەنىڭ قولىمەن وت كوسەۋشىلىك ءوز ماقساتىڭا جەتۋدىڭ وڭاي جولىنا اينالادى. قوردايداعى استاڭ-كەستەڭ توپلاڭشىلدىق ۇلتشىلدىقتىڭ بەيكۇنا ءسابي ەمەس، قازاقستان ناتسيستىك اكتىدەن ءوزىن ساقتاپ قالا المايتىندىعىن دالدەلەپ بەردى. وزگە ۇلتتان ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك تەڭسىزدىككە ۇشىراتقان جاۋىڭنىڭ ءام كۇناكارىنىڭ بەينەسىن كورۋشىلىك،  نارىقتىق ەكونوميكا مودەلىندەگى ومىردەن ءوز ورنىن تابا الماعان الەۋمەتتىك كەمباعالدىعىنىڭ شىنايى سەبەپتەرىنەن جۇرتتى اۋلاقتاتا تۇسەدى.

بۇگىنگى ەليتا حالىقتىڭ بويىنا بارلىق كەڭەستىك، كامونەستىك قۇبىجىقتىعىنىڭ ۇرەيىن ۇيالاتىپ، سوتسياليزم يدەيالارىنان بويىن الا قاشقىزۋدى ساناعا ءسىڭىرىپ وتىرعانى، ءسوتسياليزمنىڭ – بۇگىنگى ءتارتىپتى جوققا شىعارۋشىلىعى. بيلىك ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك  – كاپيتاليزمگە بالاما جوقتىعىنا ەلدى كامىل سەندىرىپ، ءسوتسياليزمدى  – قاراڭعى تۇنەك، توتاليتاريزم، قۇلدىق، دەفيتسيت، قۋعىن-سۇرگىن، دەموكراتيا مەن ازاتتىقتىڭ تەمىر بۇعاۋى دەپ تانىتۋ. سوندىقتان، كسرو-عا «زۇلىمدىق يمپەرياسى، حالىقتار تۇرمەسى» دەپ كۇيە جاعاتىن فيلمدەر ءتۇسىرىپ، كەڭەستىك «رەجىممەن» كۇرەسكەن قايراتكەرلەردى كوكككە كوتەرە دارىپتەيدى.

بارلىق ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ تاريحى بيلىك تاراپىنان جىبەرىلگەن تراگەدياعا تولى،  سوندىقتان تىلسىم كۇشكە ارقا سۇيەپ، بىراق سەرمەپ، ونىڭ ورىنىن تولتىراتىن سيقىرلى تاياق ەشكىمنىڭ قولىندا جوق. ءار نارسەنىڭ ءوز قاراما-قايشىلىعى دا بار. داۋرىگە باعا بەرگەن شاقتا بىرجاقتىلىققا بارماعان ءلازىم. بىراق تا بۇگىنگى ۇگىت-ناسيحات كامونەستىك يدەيانى تارك ەتىپ، بارلىق كەڭەستىك قۇندىلىقتاردى تاس تۇنەك ءام زۇلىمدىقپەن كىندىكتەستىرىپ حالىق ساناسىندا ورىقتىرۋعا قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن جاساۋدا.

سولشىل كوزقاراستاعى ءام بارشا سانالى ازاماتتار وسىنداي پروتسەسكە قاسقايا قارسى تۇرۋعا ءتيىس. ءارى تاريحتى بۇرمالاعانى ءۇشىن ناتسيستىك كوڭىل-كۇيمەن كۇرەسۋى دە قاجەت. اقيقات ءۇشىن كۇرەسۋ – ءار ادامنىڭ بورىشى. ماركس ادامزات بالاسىنىڭ ءوز باسىنان كەشىرگەن ءار قوعامدىق قۇرىلىسى تاريحي قاجەتتىلىك، كاپيتاليزمنەن كەيىن ەشكىم قاشىپ قۇتىلمايتىن سوتسياليزم سالتانات قۇرادى دەپ دالەلدەپ كەتكەن بولاتىن. سوندىقتان بيلىكشىل ساياسيتەحنولوگتار قانشا جەردەن بارىن سالا قۇلشىعانىمەن، تاريحي ءۇردىستى وزگەرتە المايدى. ونىڭ ۇستىنە اقيقات جەڭىسكە جەتۋى ءۇشىن ءبارىمىز اقىر سوڭىنا دەيىن كۇرەسۋگە ءتيىسپىز.

– ە.ك. بيىلعى جىلى لەنين مەن كالينين قول قويعان قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنىڭ 100 جىلدىعى اتاپ وتىلەدى. بىراق وتكەن پارلامەنت وتىرىسىندا «اق جول» پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى ازات پەرۋاشەۆ ەل اتىن وزگەرتۋدى ۇسىنىپ قانا قويعان جوق، سونىمەن بىرگە كولچاك جاعىندا سوعىسقان ءوز مەملەكەتىن قۇرعان الاشوردالىقتاردى دا ەسكەرۋ قاجەتتىگىن العا تارتتى. بۇل ۇسىنىسقا ءسىز قالاي قارايسىز، وسىنداي تاريحي اۋىس-ءتۇيىس ورىن الا ما؟

– ب.د. مەن ءسىزدىڭ بۇل تاريحتى بۇرمالاۋعا تىرىسۋشىلىق دەگەن كوزقاراسىڭىزعا تولىق قوسىلامىن. بىرىنشىدەن، الاشوردالىقتار ەشقاشان ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن جوق، تەك رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى اۆتونوميا قۇرماقشى بولدى. ەكىنشىدەن، الاش اۆتونومياسىنىڭ كولەمى بۇگىنگىدەن دە اۋقىمدى ەدى. شوقايشا، رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنداعى تۇركىستان اۆتونومياسىنا  بۇگىنگى قازاقستاننىڭ تۇركىستان، قىزىلوردا جانە  ماڭعىستاۋ وبلىستارى، وزبەكستان، تۇركىمەنستان، قىرگىزستان جانە تاجىكستاننىڭ سولتۇستىك بولىگى ەنۋى قاجەت دەپ سانالدى. بۇل ارادا ەشقانداي دا تاۋەلسىزدىككە تالپىنىس تا، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ اۋماعىنىڭ ايقىن نىشان-بەلگىسى دە ەش قىلاڭ بەرمەيدى.

اتاپ ايتارىم، قازاق حالقى ءوز جولىن تاڭداپ، ءسوتسياليزمدى قالاپ الدى، ءوزىنىڭ دەربەس بيلىگىن، ەڭبەكشىلەر بيلىگىن ورناتتى. سول سەبەپتى، الاش پەن تۇركىستان اۆتونوميالارى جوق بولدى. حالىققا ۇلتتىق ەليتا كەيىپىندەگى جاتىپ ىشەرلەردىڭ كەرەگى بولمادى. جۇرتشىلىققا ازاتتىق، ءوزىن-ءوزى باسقارۋ كەرەك بولعاندىقتان، ناعىز بوستاندىق ءۇشىن ءوز تاڭداۋىن جاسادى.

بالشەبەكتەر ۇلتتىق ماسەلەنى 1903 جىلعى باعدارلاماسىندا ناقتى تۇجىرىمداپ، ۇلتتىڭ ءوز ەركىمەن ءبولىنىپ شىعۋ قۇقىعىن ءۋاجدادى. بالشەبەكتەر پارتياسى قاعيداتتىق تۇرعىدان حالىقتىڭ ءوز ازاتتىق تاڭداۋىن جاساۋىن ۇسىنا الدى. قازاقستاننىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز ەل بولۋى ءام قازىرگى شەكاراسىنا يە بولۋى لەنين مەن ونىڭ سەرىكتەرىنىڭ ارقاسى ەكەندىگىن تاريحي ادىلەتتىلەتتىكپەن ءام اقيقاتتىقپەن مويىنداۋعا ءتيىسپىز.

قىزدارىمىزدىڭ جاتقا تۇرمىسقا شىعۋى «ۇلتتىق تراگەديا» دەپ سانايتىندار باسىم كوپشىلىكتە، بىراق ارالاس نەكەنى قولداۋشى سولشىل كۇشتەر مەن ىتەرناتسانالدار بۇنى ازاماتتىق قوعامعا ءتان ۇلتتىق جەتىستىك دەپ سانايدى. 

ەندى وسى كوزقاراستاعىلار ارالاس نەكەنى ناسحاتتاۋدىڭ جاڭا جولىن تاۋىپتى. ءارى ونى ماراپاتتاعان پيار ماقالادا قازاق ءتىلدى وتباسىنان شىققان شىققان ايدانانىڭ اتى-ءجونى ايتىلمايدى، الماتىلىق دانيەل دانلادي-بۆاي-عا تۇرمىسقا شىققانىن زاڭگىگە قاتىستى بىرجاقتىلىقپەن ەگجەي-تەگجەي جازادى. ماقالادا ايتىلماق وي تومەندەگىدەي. قازاقتان قىز العان زاڭگىلەر ءومىر سالتىمىزعا ەنىپ، قازاق ءتىلدى قانداستارىمىز بۇنى «عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل» دەپ قالىپتى قۇبىلىس ساناي باستادى-مىس.  

شەتەلدىكتەرگە قازاق قىزدارىنا ۇيلەنىپ، قازاقتانۋعا ۇندەگەندەي سياقتى كورىنگەنىمەن، استارىندا ارالاس نەكە ارقىلى افريكالىق ۇيلەنۋدى اقتاۋ جاتىر. ورىسقا قىزدارى تيسە ۇركە قارايتىن قازاق، زاڭگىگە قىزدارى شىقسا قىڭق ەتپەسىن دەپ ادەيى قازاق ءتىلىن كەيىن مەڭگەرگەن قازاق وتباسىن تاڭداپ العان سىڭايلى. 

اۆتور كەيىپكەرى اۋزىمەن قازاق پەن نيگەريانىڭ رون تايپاسىنىڭ ۇقساستىقتارىن سالىستىرىپ، ەكەۋىدە جىلقىنى قۇرمەت تۇتادى، توي جاساعاندى ۇناتادى جانە قالىڭمال تولەيدى، رۋشىلدىعى دەگەن كەرمەت دەپ ءتورت ۇقساستىقپەن ەكى حالىقتى جاقىنداستىرىپ قويادى. 

ءبار ماسەلە ماقالانىڭ سوڭىندا بۇعىپ جاتقاندى مىنا جولداردان اڭعارىلادى. ءارى قازاقتىڭ كۇيەۋ بالاسى اتانعان الماتىلىق دانيەلدىڭ انا ءتىلى ورىس ءتىلى. ول قازاقتى داستۇرگە باسقا قىرىنان قاراۋعا، ودان تاڭىرشىلىدىك قالدىعىن ىزدەۋگە شاقىرادى.

نازگۇل قارىنداسىمىزدىڭ فەمەنيستىك ماقالاسى «دانيەل، كوتوروگو پو پراۆۋ موجنو نازۆات كۇيەۋ بالا ۆسەگو كازاحسكوگو نارودا. جارايسىڭ، قارا بالا!» دەپ اياقتالادى. رف بارلاۋى قىز-كەلىنشەكتەر ارقىلى قازاق بىرلىگىنە سىزات ءتۇسىرۋدىڭ جاڭا ساياسي ششابۋىلىن باستادى. بۇعان قاراپ وتىرۋعا ەش بولمايدى.

ءتۇيىن. ءبىزدىڭ بيلىك پەن يدەولوگيا سالاسىنداعىلار وسىنداي ءبىرى – اشىق، ءبىرى – جاسىرىن اقپاراتتىق ارناداتۋشىلىق جاساپ جۇرگەندەر وتاندىق باق اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن باتىل قادام جاساپ، ەلىمىزدە ۇلتتىق مەملەكەت قۇرىلىپ جاتقاندىعىن اشىق ءمالىم ەتەتىن كەز كەلدى. رەسەي باسىلىمدارىنىڭ قازاق ەلىندەگى قوسىمشالارىن جابۋىمىز كەرەك. ايتپەسە ءبارى كەش بولادى. رەسەي قازاق ۇلتى تۋرالى اۋىزىنا كەلگەندەرىن كوكيتىندەرگە ءبىر شارا قولداناتىن ءسات تۋدى. بىراق بيلىك پەن يدەولوگيا سالاسىنداعىلار تەمىردى قىزعان كەزىندە سوقپاي وتىر.

جالپى، قازاقتى اشتىققا ۇشىراتقان، تىلدىك ەتنوگەنوتسيدتىك ۇستەمدىك ورناتقان، ءسۇت بەتىندەگى قايماقتارىن قىرىپ سالعان تاپتىق ءفاشيزمدى ناسيحاتتايتىن كوممۋنيستىك پارتيالار مەن سولشىل قوزعالىستارعا زاڭمەن  تىيىم سالاتىن ءداۋىر تۋعان سياقتى. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز، اعايىن!

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz