اشارشىلىقتى جوققا شىعاراتىندار نەگە كوپ؟
قازاقستاندا قازاق سانى جىل سايىن ارتىپ كەلەدى، بۇل كرەمل يدەولوگتارىن الاش جۇرتىنا ءجون-جوسىقسىز ءتيىسۋدىڭ جاڭا امال-ءتاسىلىن جاساۋعا ءماجبۇر ەتۋدە. جاقىندا ماسكەۋ قازاق «گولودومورى» - «اشارشىلىقتىڭ» ءوڭىن اينالدىرۋ ناۋقانىن تاعى كوتەردى. بۇل جولى 2005 جىلدان باستاپ، قازاق-قىرعىز تاريحىنا قالام تارتىپ، نەوكولوناليزم مۇددەسىن قىزعىشتاي قورىپ جۇرگەن «اشارشىلىك. يستوريا ۆەليكوگو گولودا» كىتابىنىڭ اۆتورى دميتري ۆەرحوتۋروۆتىڭ قولىمەن وت كوسەپ وتىر.
ۆەرحوتۋروۆ «اشارشىلىك. يستوريا ۆەليكوگو گولودا» كىتابىندا جازعاندارىنان مۇلدەم باس تارتىپ، اياق استىنان ءوز سوزىنەن اينىپ شىعا كەلەدى. نەگە؟
ءيا، ءسىبىر جەرىندە تۋعان 40 جاستاعى ءارى بلوگەر، ءارى ورتالىق ازيا بويىنشا تاريحشىسىماق ءوزىنىڭ قىرعىزدىڭ Stanradar.سom سايتىنا «قازاقتاردى جابىرلەۋشى بولماڭدار». تاريحشى قازاقستانداعى «گولودومورعا» كىنالىلەردى اتايدى» //«نە سمەيتە وسكوربليات كازاحوۆ»: يستوريك نازۆال ۆينوۆنىح ۆ «گولودومورە» ۆ كازاحستانە (چاست I ي ءىى) اتتى سۇحباتىن ەكىگە ءبولىپ جاريالادى. ءبىز وسى سۇحباتتى «Abai.kz» وقىرماندارىنا اۋدارىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.
دميتري ۆەرحوتۋروۆ دەيتىن «تاريحشى» وسى
وسى StanRadar.com بەرگەن سۇحباتىندا تاريحشىسىماق: «كامونەستەر كوپ استىقتى، كوپ مالدى، ارينە، وزدەرى ءۇشىن وسى ماقساتتا جۇمىس قولى بولاتىن كوپ قازاقتى كەرەك ەتتى. بۇدان شىعاتىنى قازاق شارۋاشىلىعىن جويىپ، قازاقتاردى گەنوتسيدكە ۇشىراتتى دەگەن – بارىپ تۇرعان ساندىراق ءام ابسۋرد»، - دەپ، ۇلتتىق تراگەديامىزعا توپىراق شاشادى.
قىرعىز سايتى ءاپ-ءبىسىمىلاسىن «...تاريحشى دميتري ۆەرحوتۋروۆ بىزگە بەرگەن سۇحباتىندا وتكەن عاسىردىڭ 30-40 جىلدارى قازاقستاندا ورىن العان وقيعالار توڭىرەگىندە وزدىك ۆەرسياسىن اڭگىمەلەيدى»،- دەپ باستايدى.
STANRADAR.COM: وتكەن عاسىردىڭ 30-شى – 40-شى جىلدارى قازاقستاندا ورىن العان اشتىق تراگەدياسى بويىنشا قانداي تاريحي ميفتەر بار؟
– مەن بۇل ساۋالدىڭ مازمۇنىن وزگەرتكىم كەلەدى. ءىستىڭ ءمانىسى تاريحي ءميفتىڭ بولعانىندا ەمەس، ولاردىڭ قانداي ەكەندىگىندە. مەنىڭشە، اقيقاتىندا قوعام تاريحي ميفتەرسىز، تاريح جايىنداعى قىسقا حيكاياتتارسىز ءومىر سۇرە المايدى.
ەگەر بەل شەشپەي وتباسىن اسىراۋ ءۇشىن مۇرىنىنان شانشىلىپ ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن وتاعاسى تۇتاس ءبىر كىتاپحانا جايىندا ايتپاي-اق قويالىق، كەرە قارىس تاريحي ەڭبەكتەردى قولىنا الىپ وقىمايدى دا. ونىڭ بارلىق تاريحي ۇعىم-تۇسىنىگى ادەتتە تاريحي ميف دەپ اتالاتىن شاعىن اۋىزشا اڭگىمە توڭىرەگىندە تۇيىقتالادى.
مەكتەپتەگى تاريح وقۋلىعى دا تاريحي ميفتەردىڭ جيىنتىعى. مەنىڭ بۇنى ايتىپ تۇرعانىم تاريحي ميفتەردىڭ ءبارى بىردەي اتىنان ات ۇركەتىندەي جامان ەمەس.
ميف جامان بولادى سول جاعدايدا: ەگەر ونى تاريحتى بۇرمالاپ، قيالدان جوقتى باردى قوسىپ اڭگىمەلەيتىن بولسا، مىنە، قازاقستانداعى 1930 جىلعى اشتىق تاپ سونداي بىلجىراعاندىق. بۇل ونىڭ ۇستىنە، ەڭ الدىمەن، قازاقتاردىڭ وزدەرى ءۇشىن – ءام ساندىراق، ءام ابسۋرد.
STANRADAR.COM: نەگە؟
– ادەتتە «گولودومورشىلاردىڭ» كىتاپتارىندا: «اۋىلعا توتەنشە ۋاكىل كەلىپ، تاپانشاسىن قازاقتارعا قاراتىپ، ولاردىڭ بارلىق مالدارىن تارتىپ العانى بىلاي تۇرسىن، سۋسىز، ازىق-تۇلىكسىز قۋ مەديەنگە قونىس تەبۋگە ءماجبۇر ەتتى. ناتيجەسىندە مالسىز قالعان قازاقتار اشتان قىرىلدى» دەپ اڭگىمەلەنەدى.
قۇلاق اساتىن بولساڭىزدار، اۋىلداعى 10 كيگىز ۇيدە ەلۋگە تارتا جان تۇرسا، وندا ونىڭ 15-20 ەركەكتەر ەدى. ۇلكەن اۋىلداردا ەل قاراسى ودان دا كوپتىن. ولار جىن ۇرعانداي تىكسىنگەن توتەنشە ۋاكىلدى استىعا ەكى بۇكتەپ نەگە جىقپايدى؟ اراققا سىلەيتە تويعىزىپ، ەل كورمەيتىن جەرگە ولىگىن كومىپ تاستاۋعا ميلارى جەتپەدى مە؟ ويتكەنى، وزدەرىنىڭ مالسىز اشتان ولەتىنىن قازاقتار بەك جاقسى ءبىلدى عوي!؟
ەگەر وسىلاردىڭ بارىنە يمانداي ۇيىپ سەنە بەرەتىن بولساق، قازاقتار سونداي جاسقانشاق جاندار، ولاردى كوزىن باقىرايتىپ قويىپ توناپ الۋعا بولادى دەگەن ويعا قالامىز. قورعانسىز ءام وزدەرىن مۇلدەم قورعاي المايتىن مۇندارلار. بۇل دەگەنىڭىز قازاقتاردى ادام قۇرلى كورمەي، ولاردى يت ەتىنەن جەك كورىپ، وسىنداي مالعۇندىق اڭگىمەلەردى كويىتىپ، ونى مەملەكەتىك دەڭگەيدە تانۋدى تالاپ ەتۋشىلىك باسسىزدىق!
مەندە قازاقتاردى ادام قۇرلى كورمەۋ، ولاردى يت ەتىنەن جەك كورۋ سەزىمى جوق، سوندىقتان، «گولودومورشىلاردىڭ» ۆەرسياسى بۇكىل ۇلتتى قورلاۋ جانەدە ءام ساندىراق، ءام ابسۋرد دەگەن تۇيىندەۋ جاسادىم. شىندىعىندا ءىستىڭ ءمانىسى مۇلدەم باسقاشا بولعان ەدى.
STANRADAR.COM: ولاي بولسا، ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە ءبارى قالاي بولعان؟
تاياۋدا بۇرىننان ءوزىمدى مازالاپ جۇرگەن وسى ماسەلە بويىنشا جاڭا زەرتتەۋلەر جاسادىم. مەن كەيبىر ماڭىزدى قۇجاتتاردى ماسكەۋلىك ارحيۆتەن تاپتىم، ودان بولەك وزىمە بۇرىن بەلگىسىز بولعان ماتەريالدارى كىتاپحانالاردان جيناستىردىم. جۇرت بۇعان دەيىن جازعان «اشارشىلىك. يستوريا ۆەليكوگو گولودا» كىتابىمدى بىلەدى. ەندى مەن ونى تۇكە جارامسىز دەپ تاۋىپ، بۇرىنعى جازعانىمداردى قاتەلىك ەكەنىن ۇعىندىم. ەندى مەن باسقا كىتاپتى جازىپ شىقتىم، ونىڭ بۇعان دەيىن جارىق كورگەن ەڭبەكتەردەن تۇبەگەيلى وزگەشەلىگى بار، وندا مەن وزدىك ۆەرسيامدى العا تارتتىم.
STANRADAR.COM: ەندى سول ورىن العان وقيعا تۋراسىنداعى وزدىك ۆەرسياڭىزدى ءسوز ەتسەڭىز؟
– بىرىنشىدەن، كەڭەستىك جوسپار قازاقتارعا قاتىستى گەنوتسيد جاساۋدى مۇلدەم ويلاستىرعان جوق، كەرىسىنشە، قازاقتاردىڭ ءوسىپ-ونگەنىن قالادى. ماعان قۇداي ءيىپ، تەمەكىلىك قاعازعا باسىلىپ، ابدەن ءوڭى وزعان كسرو جەرشارۋاشىلىعى حالكومىنىڭ جوسپارىن ارحيۆتەن تاۋىپ الۋ باقىتى بۇيىردى.
وندا ەگەر 1929/30 جىلدارى 861,1 مىڭ قازاق شارۋاشىلىعى بولسا، 1932/33 جىلدارى 907,3 مىڭ بولۋعا تيىستىگى كورسەتىلىپتى.
بۇل كەزدە ءار قازاق شارۋاشىلىعىندا ورتا ەسەپپەن 4,8 ادام بولسا، 1929/30 قازاقاكسر 4 ملن 133,2 مىڭ قازاق بولۋعا ءتيستىن، ال، 1932/33 جىلى 4 ملن 355 مىڭعا جەتۋى كەرەك بولاتىن.
سەبەپ وتە قاراپايىم. قازاقتارعا ۇلكەن تاپسىرما: 4,9 ملن گەكتار جەردى (قاكسر بارلىق ەگىندىك جەرىنىڭ 40%) جىرتۋ جانە سول كەزدە 28,5 ملن بولعان مال باسىن: 1932/33 جىلى 53,3 ملن جەتكىزۋ جۇكتەلدى. ءار ەرەسەك ادامعا ورتا ەسەپپەن 1,8 گەكتار ەگىندىك پەن 10,5 باستان كەلدى.
ەكىنشىدەن، وداقتىق ورتالىق قازاقستانعا 1931-1934 جىلدارى 2 ملرد اسا رۋبل بولسە، ونىڭ 750 ملن ءرۋبلى اۋىلشارۋاشىلىعىنا ارنالدى.
1931 جىلى اۋىلشارۋاشىلىعىنا تۇسەتىن تابىس 35,6 ملن. رۋبلگە باعالىنىپ، 21 جىلعا ارنالىپ، اۋىلشارۋاشىلعى قىزمەتكەرلەرىن، قازاقتار مەن ورىستاردى ءبولىپ-جارماي تەڭدەي قاراستىرىلدى. ستاتيستيكا تانىتىپ تۇرعانداي ماسكەۋ قازاقستاننان العان جوق، كەرىسىنشە بەردى.
وسىلايشا، كامونەستەر كوپ استىقتى، كوپ مالدى، ارينە، وزدەرى ءۇشىن وسى ماقساتتا جۇمىس قولى بولاتىن كوپ قازاقتى كەرەك ەتتى. بۇدان شىعاتىنى قازاق شارۋاشىلىعىن جويىپ، قازاقتاردى گەنوتسيدكە ۇشىراتتى دەگەن – بارىپ تۇرعان ساندىراق ءام ابسۋرد. وسىدان كەلىپ، قازاق شارۋاشىلىعىن كىم ءبۇلدىرىپ، كىم جوق قىلدى دەگەن ساۋال تۋىندايدى؟
STANRADAR.COM: كىم جوق قىلعىسى كەلدى؟
– بايشىكەشتەر (بايستۆو)! قازاق بايشىلدارى ۇجىمداسقان قازاق اۋىلدارىن جويىپ جىبەرۋدى قاتتى قالادى ءام اقىر اياعىندا ويلاعاندارىنا قول جەتكىزدى.
مەنىڭ بۇل مالىمدەمەم اشۋ-ىزا مەن نارازالىق تۋدىرادى دەپ ويلايمىن. ويتكەن، باي دەگەنىڭىز سونداي ءمارت ءام بەكزات جاندار بولعان عوي. بىراق مەن 1927 جىلدىڭ جازىندا ءوزىنىڭ ءتولتۋما كۇيىندە ساقتالعان، نە نارىق، نە كەڭەستەندىرۋ ءوز ىقپالىن تيگىزبەگەن قىرعىز اكسر قيىرداعى كوشىپ-قوىن جۇرگەن ايىلىندا جۇرگىزىلگەن تاماشا ءبىر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زەرتتەۋدى ۇشىراتتىم.
زەرتتەۋدىڭ اۆتورلارى پوگورەلسكي مەن باتراكوۆ جولداستار وتە كولەمدى اڭگىمەلەسۋلەر مەن ساۋالنامالار جۇرگىزىپ، شارۋاشىلىق پەن مال جايىن سيپاتتاپ، وزدەرىنىڭ ەسەپتەۋلەرىن جاسايدى. ولار قىرعىز بەن قازاق اۋىلدارىن ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ، قىرعىز ايىلىنداعى كەيبىر قۇبىلىستاردى سيپاتتاۋ ءۇشىن (اتاپ ايتساق، اتقا مىنەر، ساسىق باي سياقتى) قازاق تەرميندەرىن قولدانادى.
ولار بۇنىسىمەن نە ايتپاقشى بولدى؟ بىرىنشىدەن، رۋلىق قارىم-قاتىناس دەگەنىمىز – قاراپايىم كوشپەندىلەردى اياۋسىز قاناپ، وزدەرىنە قۇلدانۋ ءۇشىن بايلاردىڭ ويلاپ شىعارعان بىلجىراعى. ەكىنشىدەن، قىرعىز ماناپتارى مەيماناسى اسقان شۇبار بالاق، شىنجىر ءتوس مول بايلىق يەسى بولدى، ولاردىڭ ىشىندە داۋرەنى جۇرگەندەردىڭ مالىنان بولەك، قۇنى 30 مىڭ رۋبلمەن باعالانعان جەكە مۇلكى دە بارتىن.
سالىستىرۋ ءۇشىن ءسوز ەتسەك، وتە باي دەگەن ورىس قۇلاعى بار جاعى 5-6 مىڭ رۋبلدىك مال-مۇلىككە يەلىك ەتتى. 20-30 مىڭ ءرۋبلدىڭ كاپيتالى بار قۇلاق توڭكەرىسكە دەيىن شىن مانىسىندە استىق ساۋداسىمەن اينالىستى. اسىپ شالقىعان ماناپتار جىل سايىن 14 - 15 مىڭ رۋبل پايدا كورىپ، جەكە باستارى ءۇشىن 6 - 7 مىڭ رۋبل جۇمساسا، بۇنىڭ 600 ءرۋبلى اقشامەن ەدى. اۋىل پرولەتاريات ءبىر جىلعا بار بولعانى 37 رۋبل جۇماسادى.
ۇشىنشىدەن، باي-ماناپ پەن جارلى-جاقىباي اراسىندا جەر مەن كوكتەي زور ايىرما بار ەدى. جارلى-جاقىبايلاردىڭ بۇل تىرلىگىن پوگورەلسكي مەن باتراكوۆ باسىبايلىلىق دەپ باعالادى. بىراق ورىستىڭ باسىبايلىلارى تەوريالىق تۇرعىدان اق پاتشاعا شاعىمدانا السا، قىرعىز مانابى ءوزى سوت، ءوزى جەندەت بولاتىن. قازاق بايلارى دا تاپ سوندايتىن. كەڭەس ۇكىمەتى بۇنىڭ ءبارىن ءوز اقىل-پاراساتىنا سالىپ: ەڭبەكشىلەر كەز كەلگەن كونترتوڭكەرىسشى ەلەمەنتتەرگە ەمەس، كەڭەس مەملەكەتىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك. تاپ وسى تۇستا ەڭبەكشىلەرگە ءوز بيلىگىن جۇرگىزۋ ءۇشىن كامونەستەر مەن بايلار اراسىندا ولىسپەي بەرىسپەيتىن كۇرەس باستالدى. بايشىكەشتەر اۋەلى باسماشتارعا ءۇمىت ارتتى، اشىق شايقاستا تەز جەڭىلىپ قالدى.
كامونەستەر بايلاردىڭ نار جىگىتتەرىنە قاراعاندا، قىلىشتى قانعا كوپ بوياپ، سۇر مىلتىق (ۆينتوۆوك) پەن وققۇساردان (پۋلەمەتتەن) اتقانىن ءمۇلت كەتكىزبەيتىن. ولارعا ەش قايران قىلا الماعان سوڭ، بايلار ءوز ءزارىن ۇجىمداسۋدى قوشتاعان قاراپايىم حالىققا توكتى. ويتكەنى، ولار سوڭدارىنان ەرگەن جوق قوي! كەڭەس ۇكىمەتى ولارعا كەزىندە بايدان تارتىپ العان جەر مەن مالدى، ودان كەيىن تراكتور، كومباين، اۆتوموبيلدەردى بەرىپ، ساۋاتىن اشىپ، شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ امال-تاسىلدەرىنە ۇيرەتتى.
بايشىكەشتەر كەڭەس ۇكىمەتىن قولداعانداردىڭ كوزىن ءتۇرلى جولدارمەن جويدى: تىكەلەي لاڭكەستىكپەن، تاباندا جوق قىلىپ جىبەرۋمەن، توناۋشىلىق جاساۋمەن، كەيدە اسىرا مال سالىعىن سالۋمەن، سونداي-اق، مالعا جۇقپالى اۋىرۋ جۇققىزىپ، باكتەريولوگيالىق سوعىستا جۇرگىزدى.
مىنە وسى سوڭعىسى قازاقستانداعى مال باسىنىڭ كۇرت كەمۋىنىڭ سەبەبى بولىپ تابىلادى. مەن بۇنى ايعاقتايتىن دۇنيەلەردى تابا الدىم. وسىنىڭ سەبەپ-سالدارىمەن بەتپە-بەت كەلگەن كامونەستەر قالعان-قۇتقان بايلارعا قارسى ءوز تىڭشىلارىنا ارقا سۇيەي وتىرىپ، بىرقاتار استىرتىن جازالاۋ ءىس-شارالارىن جۇزەگە اسىرىپ، ولاردى تولىقتاي قۇرتىپ جىبەرە الدى، دالىرەك ايتساق، 1934 جىلى قازاق تاريحىنان بايشىكەشتىك ءبىر جولا ءوشتى.
مەن وسى كۇرەستىڭ قۇربانى اسپاننان الىنعان ميلليوندار ەمەس، 650 مىڭداي قازاق بولعاندىعىن ەسەپتەپ شىقتىم. وسى قيسىندى ادىستەمەمەن جاسالىنعان ەسەپتەۋ ارقىلى مەنىڭ جاڭا كىتابىمدا وزگە دە سىلتەمەلەر مەن فاكتىلەر كەلتىرىلەدى.
STANRADAR.COM: قازاقستانداعى اشتىق تۋرالى تاقىرىپقا اسىرەسە ساياساتكەرلەر اراسىندا ىنتا تانىتۋشىلىق نەمەن بايلانىستى ءوزى؟
– قازاقستانداعى «گولودومور» نەمەسە ءوز باسىم «قازگەنوتسيد» دەپ اتايتىن ءميفتىڭ وزدىگىنەن پايدا بولا قالىپ، قىلاڭ بەرۋشىلىگىن يدەولوگيالىق سەبەپ-سالداردان دەپ سانايمىن.
بىرىنشىدەن، قازاقستان تاۋەلسىز ەل اتانعان سوڭ، يدەولوگيانى كەرەكسىندى. ارينە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قازاقكسر شەكپەنىنەن شىقسا دا، كەڭەستىك ەمەس، قازاق ۇلتشىلدىق يدەولوگياسىن حوش كوردى. وسى تۇرعىدان بارلىق كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاق تاريحىنا كۇيە جاعىلىپ، دۇنيەنىڭ ءبارى الاش-وردا توڭىرەگىنە توقايلاستىرىلا شوعىرلاندىرىلدى.
ەكىنشىدەن، قازاق ۇلتى ءۇشىن ونىڭ ساياسي-قوعامدىق كەڭىستىكتەگى ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىن جانە بارىلىعى مەن نارلىعىن ۇقتىراتىن، ەل بولىپ ءبىر شاڭىراققا ۇيىستىراتىن تاريح كەرەك.
دەگەنمەن، ءبىز قازاقتاردىڭ كوبىنە باستارى قوسىلا بەرمەيتىن رۋ-تايپاعا جانە جۇزگە بولىنگەنىن جاقسى بىلەمىز. مەملەكەتتىكتى ولارعا شىعىسحان اۋلەتى تارتۋ ەتىپ، ودان كەيىن ۇزاق ۋاقىت رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاناتىنىڭ استىندا بولدى. بۇنداي تاريحتى ءتۇرلى شوقپىتتان قالايشا قايىرا قۇراستىراسىڭ.
سول سەبەپتى دە قازاقتاردىڭ باسىن قوسقان جالعىز تاريحي وقيعا «اشتىق» بولىپ تابىلىپ، «گولودومورشىلار» ونى ءمىنتازدادى. ارالارىندا جەر مەن كوكتەي ايرىماشىلىق بولسا دا، مەنىڭ ەلوردالىق باستىق بولعان اتا-بابام اۋىل قازاعىمەن بىرگە زارداپ شەكتى. قازاقتاردىڭ قازاق بولىپ قالۋى، ستالين جولداستىڭ جەرىمىزدى تالان-تاراجعا سالىپ، كەسىپ-ءپىشىپ تارتىپ الۋى دا، وداقتاس رەسپۋبليكا مارتەبەسىن بەرۋى دە ەمەس، ءوزى جۇرگىزگەن «گەنوتسيد» ءۇشىن ات-شاپان ايبىن تولەۋى دەگەنگە ساياتىن «قازگەنوتسيد» تۋرالى ميفكە ارقا سۇيەيدى.
STANRADAR.COM: نە سەبەپتى ءدال قازىر بۇل اسا تانىمال بولىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالا باستالدى؟
– بىلەتىن بولساڭىز، بۇعان دەيىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاقتاردى جارقىن بولاشاق تۋرالى يدەيالاردىڭ جەتەگىنە ەرگىزىپ الدارقاتىپ، وتكەن تاريحتان الاستاتىپ ۇستاي ءبىلدى. سول سەبەپتى 1980-شى جىلداردىڭ سوڭىندا پايدا بولعان وسى ميفكە ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ سالا الدى. بىراق جارقىن بولاشاق تۋراسىنداعى دامەنىڭ كۇلى كوككە ۇشقاندىقتان ارى قاراي جۇرتتى نە كۇتىپ تۇرعانى ايقىن بولا ءتۇستى.
ولاردىڭ الدىندا مىناداي تاڭداۋ تۇر: نە ءستاليندى قازاقستاندى ومىرگە اكەلۋشى دەپ تانۋ، نە «قازگەنوتسيدكە» جاتا جابىسىپ قالۋ.
قازاق ناتسپاتتارى ءوز تاڭداۋىن جاساپ، وزگە جۇرت ءبىزدى مۇسىركەپ، رەسەيگە قويعان تالابىمىزدى قولداپ، ونى ايكاپىر قىلادى دەگەن ەسەك دامەنىڭ جەتەگىنە ىلەستى. قالعان قازاق قوعامى ازىرشە ءارى-ءسارى كۇيدە قالىپ، ءلاميم دەپ جاق اشپاۋدا.
STANRADAR.COM: ءسىز بۇل ءۇردىستى قالاي باعالايسىز: بۇل تاريحتى قايىرا پايىمداۋ ما، الدە تاريحتى بۇرمالاۋ ما؟
– ءميفتىڭ قالاي ومىرگە كەلگەنىنىڭ پارقىن ۇعىنعان سوڭ، وتە قىزىقتى ءام تاعىلىمدى ناعىز تاريحتىڭ ءوڭىن اينالدىراتىن ويدان شىعىرالعان قيسىندارعا قۇرىلعان دورەكى بۇرماۋلاۋشىلىق دەگەن بىرجاقتى قورتىندىعا كەلدىم. بۇل بارىپ تۇرعان قاساقانا ءارى سانالى تۇردەگى تاريحتىڭ ءوڭىن اينالدىرۋشىلىق بولىپ تابىلادى.
قازاقستان تاريحىن بەس ساۋساعىنداي بىلەتىن، «گولودوموردىڭ» تازا فيكتسيا ءام ويدان شىعارىلعان دۇنيە ەكەندىگىن ۇعىناتىن اكادەميك ماناش قوزىباەۆ 1980-1990-شى جىلدار توعىسىندا وسى قىرىق قۇراۋدى جاماپ جاسقاۋعا جەتەكشىلىك ەتتى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول كەزىندە قازاق كەڭەس ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتورى بولدى. ول ساياسي مۇددە ءبارىن اقتاپ شىعادى دەپ سانادى.
بىراق، چەحوسلوۆاكيانىڭ ءبىرىنشى پرەزيدەنتى زاڭعار تاريحشى توماش ماساريك كەزىندە: «ەگەر ۇلى دۇنيە وتىرىك بولسا، ەشقاشان ۇلى بولا المايدى» دەگەن بولاتىن. جالعاندىق – ۇلىعتىق ەمەس، جالعاندىق ەڭ پاسىق، ەڭ جيركەنىشتى ءام ۇياتتان بەتتى قىزارتاتىن دۇنيە.
قازاقتار قولىنداعى مالىن تارتىپ العان سوڭ، اشتان ءولىپ قالدى دەيتىن «گولودومورشىلاردىڭ» پايىمداۋلارى ايتۋعا اۋىز بارمايتىن جەكسۇرىندىق، ءارى قازاقتاردى قورلاۋ بولىپ سانالادى.
مەنىڭشە، بۇنىڭ ءبارى ساۋساقتان سورىلىپ الىنعان «قازگەنوتسيد» تۋراسىنداعى ميف قانا بولىپ تابىلادى.
STANRADAR.COM: كەڭ كولەمدە قولعا الىنىپ وتىرعان تاريحتى بۇرمالاۋشىلىقتىڭ ءام قايىرا جازۋشىلىقتىڭ ارتى نەگە اپارىپ سوقتىرادى؟
– بۇل جايىندا قازاقستان تاريحىنداعى بۇنداي ۇعىم-تۇسىنىكتى ەل ساناسىنا ءسىڭىرۋ رەسەي مەن قازاقستان اراسىندا دۇردارازدىقتىڭ دۇشپاندىق وتىن جاعادى دەپ ءوزىمنىڭ ءبىر سۇحباتىمدا ءسوز ەتكەن بولاتىمىن. كامونەستەر بارلىق قازاققا جەر مەن مال بەرىپ، الەۋەتى زور ونەركاسىپ، تەمىر جولداردى، قالالاردى سالىپ بەردى. بۇل ءۇشىن باستى جەرگە ءيىپ، العىس ايتۋ كەرەك.
قازاقتار كومىر جاعا بىلمەدى، ولاردىڭ ساز بالشىقتان سالعان پەشتەرى ونىڭ قىزۋىنا شىداماي جارىلىپ كەتتى. ەگەر ورىستار بولماسا، قازاقتار كورشىلەرى دۇرىس كەزدەسپەگەن باسقا كوپتەگەن حالىقتاردىڭ ءبىرى بولىپ، جەر بەتىنەن مۇلدەم جوق بولىپ كەتەر ەدى. رەسەي اقكوڭىلدىلىككە باسىپ، بەرگەنىن بۇلداعان جوق، ەشقاشان قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بوستاندىعىنا قولىن سۇقپادى. بىراق «گولودومور» تۋراسىنداعى كىنا تاعۋشىلىق بۇل شەكتەن شىعىپ، توبەدە شوقپار ويناتقان مىسىقتىلەۋ قاراۋ تىرلىك. ولار شىنىمەن رەسەيدىڭ قاس جاۋىنا اينالعىلارى كەلە مە؟
قازىر الەمدە حالىقارالىق قاتىناس شيەلەنىسىپ، بۇرىنعى ءسىز-بىزدەسۋگە ورىن قالماي كەلەدى. وسى كەزدە «كىم – دوس، كىم – جاۋ؟» دەگەن سۇراق ءسوز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە تۋىندايدى. رەسەيدە بۇل ساۋال توتەسىنەن قويىلىپ ءوز شەشىمىن تابادى.
كوللاج: informburo.kz
ءابىل-سەرىك الىاكبار
Abai.kz
"قازاق ورىس پەن قىتاي تانكىلەرىنىڭ شىنجىر تابانىنىڭ ءبىرىن تاڭداۋعا ءماجبۇر"
"كاراۆان" مەن ۆەرحوتۋروۆ "رەپرەسسياعا قازاقتىڭ ءوزى كىنالى" دەپ جاتىر
سەرگەي ماساۋلوۆ. قازاقتىڭ اشارشىلىق تۋراسىنداعى جانايقايى جاي عانا ميف...
