نۇرجان قۋانتايۇلىنىڭ «قاراوزەك» رومانى تۋرالى

قاراڭعىمەن  سالىستىرعاندا، جارىققا كوزىمىز ابدەن ۇيرەنگەن، ۇيرەنگەنى سونشالىق جارىققا اينالىپ كەلسە، ءتىپتى، قاراڭعىنىڭ ءوزىن «جارىق» دەپ قابىلداۋعا بارمىز. 1932 جىلى «ۇلتشىل» دەپ اتىپ-شاپقاندا، 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەپ قىرعاندا، 50-جىلدارى جەرىمىزدە يادرولىق جارىلىستى اشىق اسپان استىندا جاساي باستاعاندا، 1986 جىلى الاڭعا شىققان جاستاردى «جاپپاي تارتىپسىزدىك جاسادى» دەپ قۋدالاعاندا، ءبىز نۇرلى بولاشاق - كوممۋنيزمگە بەتتەپ بارا جاتقان، جارقىن قوعامنىڭ وكىلى ەكەنىمىزگە شىن سەنگەن بولاتىنبىز. شىن سەنبەسەك، تاۋەلسىزدىك كەلگەندە  وتكەن كۇننىڭ قاراڭعى بولمىس-ءبىتىمىن تانىپ جەتكەن بولار ەدىك.  بىراق تاني العان جوقپىز. تاني المايتىنىمىز: ەس جيناساق تا، توبەمىزدەن ساۋلەسiن توككەن يمپەريا شىراعىنىڭ ءتۇسىن ءالى دە انىق اجىراتا الماي جاتىرمىز.

نەمىس جازۋشىسى گيۋنتەر گراستىڭ (1999 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى) «پوەزيا» دەگەن ولەڭى بار. سوندا «جارىقتى انىق كورەمىن دەسەڭ، شىراقتى ءسوندىرىپ كور» دەگەن جولدار كەزدەسەدى. باسىنان نە ءبىر سۇرقىلتاي زاماندى وتكىزىپ، دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى، ەكىنشى سوعىستارعا مۇرىندىق بولعان، كەزىندە گيتلەردىڭ ساياساتىن قولداپ وڭباي اداسقان ۇلتتىڭ زيالىسى بولعاندىقتان شىعار، گ.گراس وزگەلەرگە قاراعاندا ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا كوبىرەك نازار اۋدارعان.

نۇرجان قۋانتايۇلىنىڭ «قاراوزەك» رومانى تۋرالى

قاراڭعىمەن  سالىستىرعاندا، جارىققا كوزىمىز ابدەن ۇيرەنگەن، ۇيرەنگەنى سونشالىق جارىققا اينالىپ كەلسە، ءتىپتى، قاراڭعىنىڭ ءوزىن «جارىق» دەپ قابىلداۋعا بارمىز. 1932 جىلى «ۇلتشىل» دەپ اتىپ-شاپقاندا، 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەپ قىرعاندا، 50-جىلدارى جەرىمىزدە يادرولىق جارىلىستى اشىق اسپان استىندا جاساي باستاعاندا، 1986 جىلى الاڭعا شىققان جاستاردى «جاپپاي تارتىپسىزدىك جاسادى» دەپ قۋدالاعاندا، ءبىز نۇرلى بولاشاق - كوممۋنيزمگە بەتتەپ بارا جاتقان، جارقىن قوعامنىڭ وكىلى ەكەنىمىزگە شىن سەنگەن بولاتىنبىز. شىن سەنبەسەك، تاۋەلسىزدىك كەلگەندە  وتكەن كۇننىڭ قاراڭعى بولمىس-ءبىتىمىن تانىپ جەتكەن بولار ەدىك.  بىراق تاني العان جوقپىز. تاني المايتىنىمىز: ەس جيناساق تا، توبەمىزدەن ساۋلەسiن توككەن يمپەريا شىراعىنىڭ ءتۇسىن ءالى دە انىق اجىراتا الماي جاتىرمىز.

نەمىس جازۋشىسى گيۋنتەر گراستىڭ (1999 جىلعى نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى) «پوەزيا» دەگەن ولەڭى بار. سوندا «جارىقتى انىق كورەمىن دەسەڭ، شىراقتى ءسوندىرىپ كور» دەگەن جولدار كەزدەسەدى. باسىنان نە ءبىر سۇرقىلتاي زاماندى وتكىزىپ، دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى، ەكىنشى سوعىستارعا مۇرىندىق بولعان، كەزىندە گيتلەردىڭ ساياساتىن قولداپ وڭباي اداسقان ۇلتتىڭ زيالىسى بولعاندىقتان شىعار، گ.گراس وزگەلەرگە قاراعاندا ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا كوبىرەك نازار اۋدارعان.

ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعىنا ۇڭىلۋگە بەيىم مۇنداي سانا ورىن الماعان جەردە كوزسىز بىربەتكەيلىك ءومىر سۇرەدى. قوعام ادىلەتسىز، مەيىرىمسىز، جالعاندىقپەن تىنىستايدى. مۇنداي دا يمپەريا شىراعىن كەيدە تاريح اعىسىنداعى ۋاقىتتىڭ ءوزى وشىرسە، كەيدە ونى قالامگەرلەر وشىرگەن. كەشەگى كەڭەس يمپەرياسىنىڭ شىراعى 1986 جىلى 16-جەلتوقساندا ءبىر ءوشتى. ورىمدەي جاستار الاڭعا شىعىپ، دۇنيەنىڭ جارتىسىنا تەگەۋرىنىن وتكىزىپ تۇرعان كەڭەستەر وداعىنا تالاپ قويعان تۇستا، ۋاقىت ەشتەڭەگە قاراپ جاتپايتىن مىنەزىمەن تيەكتى باسقان بولاتىن. ۋاقىتتىڭ ءبىر قاسيەتى ءوزىن ءتۇسىندىرىپ جاتپايدى. ونى تۇسىندىرۋگە قاشاندا ءبىز دىلگەرمىز. انە سونداي ساتتە ورتادان جازۋشىلار سۋىرىلىپ شىعىپ ساناداعى يمپەريا شىراعىن سوندىرگەن.

كەڭەس وداعىنا قاتىستى ادەبيەتتەردىڭ ىشىندە يمپەريا شىراعىن سوندىرگەن ەكى توپتاعى شىعارما بار. ونىڭ الدىڭعىسىنا ا.سولجەنيتسىننىڭ 1958 جىلى جارىق كورگەن «يۆان دەنيسوۆيچتىڭ ءبىر كۇنى» پوۆەسى كىرسە، سوڭعىسىنا ءبىز بۇگىن ءسوز ەتكەلى وتىرعان نۇرجان قۋانتايۇلىنىڭ «قاراوزەك» («قالامگەر» باسپاسى، 2001ج.) رومانى قاتارلى شىعارمالار كىرەدى. ءبىر تاقىرىپقا جازىلعان ەكى شىعارمانى بۇلايشا ءبولىپ جاراتىنىمىز، الدىڭعى شىعارما يمپەريا ءومىر ءسۇرىپ تۇرعاندا جارىق كوردى. ونىڭ قايتالانباس ارتىقشىلىعى دا، ادەبيەت تاريحى تۇرعىسىنان ايتقاندا وزىندىك شەكتەمەلىگى دە مىنە، وسى ەرەكشەلىگىندە. بۇعان سالىستىرعاندا سوڭعى شىعارمالاردىڭ بوگەنايى وزگەشەرەك. ولار يمپەريا قۇلاعاننان كەيىن ومىرگە كەلدى، بىراق يمپەريانىڭ قۇلاۋىنا ىقپال ەتكەن جوعارىداعى شىعارمالارعا قاراعاندا ءتىپتى دە كۇردەلى مىندەت ارقالاۋعا ءتيىس بولدى. ادىلەتسىزدىكتەن، قاسكويلىكتەن، جالعاندىقتان تۇراتىن قوعامنىڭ قۇردىمعا كەتەتىنى «يۆان دەنيسوۆيچتىڭ ءبىر كۇنى» جارىق كورگەن كۇندەردەن-اق انىق بولا باستاعان. يمپەريانىڭ قۇلاۋى تەك ۋاقىتتىڭ عانا قۇزىرىندا تۇرعان ەدى. سولاي دا، ول قوعامنىڭ ءوز كەزەگىندە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنا يە بولۋىنىڭ ءوزى كوپ دۇنيەنى بىلدىرەدى. 1993 جىلى چەحيا پرەزيدەنتى ۆاتسلاۆ گاۆەل اقش-قا ساپارلاي بارىپ ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ بىرىندە «كوممۋنيزمنىڭ سوڭعى سۇركەيلى ەلەسى» دەگەن تاقىرىپتا ءسوز سويلەدى. وسىعان وراي اقش قاراستىلىعىنداعى ورىس اقىنى ي.برودسكي چەحيا پرەزيدەنتىنە جازعان اشىق حاتىندا: «كوممۋنيزم - ادامزاتقا ايىقپاس قاسىرەت اكەلۋگە ورايلاستىرىلعان قاسكويلىكتىڭ جالپى كورىنىسى. بىراق ءبىز سونى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز: بىزگە كوممۋنيزمدى وزگە بىرەۋ زورلاپ تاڭعان جوق، قايتا ونى ءوزىمىز قابىل الىپ توبەمىزگە كوتەردىك. سوندىقتان مۇنداي زوبالاڭنان تۇبىرىمەن ارىلامىز دەسەك، قۇرعاق ساياسي ۇراندار كوتەرۋدەن كورى اۋەلى قارانيەتتىلىككە ورىن بەرگەن سانامىزدى تازارتىپ الۋىمىز كەرەك» دەپ جازدى. اقىننىڭ اۋزىنان وسى سوزدەر شىققان كەزەڭدە كەڭەس يمپەرياسى ىدىراپ، ونىڭ ورنىنا جاڭا قوعام ورناپ جاتقان بولاتىن. يمپەريا شىراعىن سوندىرگەن ەكىنشى توپتاعى شىعارمالار دا، مىنە، وسى تۇستا ومىرگە جول تارتتى. بۇل تۋىندىلاردىڭ ەرەكشەلىگى الدىڭعىلارى سياقتى كورنەۋدەگى سۇمدىقتارمەن ەمەس، قايتا كومەسكىدەگى -  ادام ساناسىنداعى دەرتپەن كۇرەسۋگە ءتيىس بولدى. سودان دا بۇل شىعارمالار الدىڭعىلارىنا قاراعاندا الدە قايدا كۇردەلى بولىپ كەلدى. ءبىز بۇنى «يۆان دەنيسوۆيچتىڭ ءبىر كۇنى» مەن «قاراوزەك» رومانىن سالىستىرىپ كورسەك بىردەن بايقايمىز. الدىڭعى شىعارمادا يۆان دەنيسوۆيچتىڭ باسىنان وتكەن ءبىر كۇندىك جاعداي باياندالادى. وندا جازۋشى ءوزى جازباق ورتانى جەرىنە جەتە كورسەتۋدى ماقسات تۇتقان. كەيىپكەردىڭ بار بولمىسىن اشۋ ارقىلى يمپەريانىڭ بولمىسىن اشقان. جازا لاگەرى، ونداعى ساياسي تۇتقىننىڭ ءبىر كۇندىك ءومىرىنىڭ ميكروسكوپ استىنداعى جاندىكتىڭ تىرشىلىگىندەي ءجىتى باقىلانۋى يمپەريانىڭ الدامشى شۇعىلاسىن ءسوندىرىپ تىندىرعان. بۇعان سالىستىرعاندا «قاراوزەك» رومانى ارتقى كورىنىسى جاعىنان الدەقايدا كۇردەلى. بۇل يمپەريا كۇيرەگەن، بىراق قارانيەتتىلىك ەلەسى سەيىلگەننىڭ ورنىنا باسقاشا فورمادا جاڭاشا ءومىر سۇرە باستاعان تۇسقا تۋرا كەلەدى.

رومان ءۇش بولىمنەن تۇرادى. العاشقى بولىمدە، باس كەيىپكەر حاقنازاردىڭ «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» قاتىناسقان سەبەپتى سوتتالعان التى جىلدىق ءومىرى باياندالادى. ەكىنشى بولىمدە، بوستاندىققا شىققان باس كەيىپكەردىڭ الماتىعا ورالىپ ءۇزىلىپ قالعان ستۋدەنتتىك ءومىرىن قايتا باستاعان شاعى ءسوز ەتىلەدى.  ءۇشىنشى بولىمدە جالپى 90-جىلدارى ەلدە ۇيتقىپ وتكەن الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق وزگەرىستەر داۋىلىنىڭ تاسقىنى، وندا قاقپاقىلعا تۇسكەن ادام ءومىرى، باس كەيىپكەر حاقنازاردىڭ قازاسى بايان ەتىلگەن. ۋاقيعا قۋىپ وتسەك، رومان، مىنە، وسى جاعدايلاردان تۇرادى. بىراق ماسەلە بۇلاي قاراپايىم ەمەس. روماندا جازۋشى وزگەشە جازۋ مانەرىن قولدانعان. ول بويىنشا ارتىق كەتۋگە دە، كەم قالۋعا دا ورىن جوق. ەسەسىنە ىشكە تۇيگەن بەلگىلى ءبىر ويدى عانا ءوز قالپىندا شىعارۋعا تولىق مۇمكىندىك بار. روماننىڭ ءۇش ءبولىمىن اينىماستاي تۇتاستىرىپ تۇرعان دا  -  جازۋشىنىڭ ەكشەپ العان وسى بiر ءسوز الىسى. ول بويىنشا حاقنازار «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» قاتىناسقان ازامات، الايدا، كوتەرىلىسكە «قاتىناسامىن» دەپ ەمەس، قايتا، كوتەرىلىس بولىپ جاتقان الاڭعا جولاي جولىعىپ قالىپ قاتىسىپ، سوڭىنان «قىلمىسكەر»  اتانىپ سوتتالىپ كەتە بارعان ازامات. بارلىق ساياسي سەبەپتەن قۋعىندالعان ادامدار سياقتى اسىرەسە، يمپەريانىڭ جازالاۋ ساياساتىنىڭ قۇرىعىنا ىلىگىپ كەتكەن ميلليونداعان قاراپايىم ادامدار سياقتى حاقنازار دا ۇرەيلەنەدى، تورىعادى، جاپا شەگەدى، بىراق سوعان بولا ءوزىن جوعالتپايدى. ءوزىنىڭ ادامعا ءتان قاراپايىم قاسيەتىمەن - ەرتەڭنەن كۇدەر ۇزبەيتىن، جاقسىلىق قانە كۇتەتىن ۇمىتكەرلىگىمەن ءومىر سۇرەدى. روماننىڭ العاشقى ءبولىمى ءبىزدىڭ الدىمىزعا مىناداي ەكى ۇعىمدى كولدەنەڭ تارتادى. اۋەلى حاقنازار كوتەرىلىستىڭ باتىرى ەمەس، ودان قالسا، حاقنازاردىڭ باتىر بولۋ ويى دا جوق. ەندەشە، حاقنازار قانداي ادام؟ بۇل سۇراق سەنىڭ الدىڭنان روماننىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى اياقتالعاندا دا، ەكىنشى، ءۇشىنشى ءبولىم اياقتالعاندا دا كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل سۇراققا جاۋاپتى شىعارمانى تولىق وقىپ بولعاندا عانا تاباسىڭ. جازۋشىنىڭ حاقنازارى - كەڭەس يمپەرياسى قۇلاردىڭ الدى-ارتىنداعى، جازۋشى سوزىمەن ايتقاندا «قاراوزەك شاقتا» ءومىر سۇرگەن قازاقتىڭ وبرازى. بۇل وبرازعا تاريحي شىندىق جاسىرىنعان. وندا قاي بىرەۋلەردىڭ سول تۇستاعى قازاقتاردىڭ بويىنان كورگىسى كەلەتىن بيىك مۇرات تا، جالىندى ساياسي سانا دا جوق، تەك تىرشىلىك ءۇشىن ەڭ تومەن قاجەتتىلىك - تىربانىپ ءومىر ءسۇرۋ.

«قاراوزەك» رومانى باسىنان اياعىنا دەيىن وتكىر مىسقىل، اجۋامەن سۋارىلعان. دەسە دە، ول مىسقىل بىردەن كوزگە تۇسە كەتپەيدى. ويتكەنى الگى جازۋ مانەرى جازۋشىنىڭ ىشكى بۇلقىنىسىن دىم شىعارماستاي ەتىپ بۇركەپ ۇستاعان. شىعارماداعى باس كەيىپكەردىڭ ەسىمى - حاقنازار. بۇل ەسىم قازاق تاريحىنداعى ون ەكى ۇلىمەن ەل ءۇشىن قان مايداندا قازا تاپقان ۇلى حان - حاقنازارحانمەن بايلانىستى. دەسە دە، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ حاقنازارى (مەيلى ول جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسقان، تاريحي ورايدىڭ يەسى بولسا دا) ۇلى حاقنازاردىڭ بويىنان كوزگە تۇسەتىن «ەلىم-جەرىم» دەپ ەڭىرەپ تۇرعان اسقاق قاسيەتتى قايتالامايدى. بۇل ارادا رۋحاني كەمەلدىلىك پەن كەندە قالۋشىلىقتىڭ پارقىن كورسەتەتىن ۇلكەن ايىرما تۇر. وسى ءبىر نازىك پارىق ۇلتتىڭ تاريحي كەزەڭدەگى بولمىس-ءبىتىمىن ايقىندايدى. ت.ەليوتتىڭ «ەڭ قاتتى ايقاي ەستىلە بەرمەيدى» دەگەن ءسوزى بار. بۇل جەردە ءبىز جازۋشىنىڭ سوعان ۇقساعان جان ايقايىن ەستىگەندەيمىز. ەڭ اياۋلى جىلدارىن تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتكىزگەن حاقنازاردىڭ الدىنان باسقا ەمەس، ءبىر كەزدە ءوزىن كوزىن باقىرايتىپ تۇرىپ ساتىپ كەتكەن كۋرستاس-دوسى  شىعىپ جاڭا قوعامداعى جاقىن سەرىكتەسىنە اينالادى. روماننىڭ وسى تۇسى تاعدىرى تايقى بولعانىمەن، بەلگىلى جاقتان ايتقاندا حاقنازاردىڭ ومىرىندە ەش وزگەرىس بولعان جوق دەپ تۇر. زامان قانشا جەردەن جاڭارسا دا، ومىردەگى ۇستەمدىك ورىنىن وزگەرتپەگەن ادامدار  اينالىپ كەلىپ حاقنازار سياقتىلارعا باياعىسىنداي قوجايىن بولىپ قالا بەرگەن. رومان سوڭىندا كەشەگى وتكەن ءىس ەندى ءبىر قىرىنان قايتالانادى، باياعى ادامداردىڭ قابىنعان قارانيەتى بۇل جولى باس كەيىپكەردى مەزگىلسىز قازاعا ۇشىراتىپ بارىپ تىنادى...

يمپەريا قۇلاعانىمەن، يمپەريانى سۇيەپ تۇرعان قولدار جوعالعان جوق. ولار ءباز-باياعىسىنداي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. سەبەبى، ولار ءبىزدىڭ سانامىزدا دەگىسى كەلەتىندەي جازۋشى.

«قاراوزەكتى» «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» تۋرالى جازىلعان رومان دەپ قاراماس ەدىم. ايتپاقشى، جوعارىداعى گ.گراستىڭ  دا «جەلتوقسان كوتەرىلىسىمەن» قاتىسى بار. كەزىندە قايرات رىسقۇلبەكوۆتi ءولىم جازاسىنا كەسپەۋ تۋرالى ەۋروپانىڭ ءبىراز ساياساتكەرلەرى مەن زيالى قاۋىمى گورباچەۆقا حات جازعانى بەلگىلى. جاڭىلماسام، سول حاتقا قول قويعان 45 ادامنىڭ ىشىندە نەمىس جازۋشىسى وسى گ.گراستىڭ دا ەسىمى بار. ماعان سودان دا گ.گراس پەن نۇرجان قۋانتايۇلىنىڭ اراسىندا «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە» قاتىستى سىرلى ءبىر بايلانىس بارداي سەزىلە بەردى. مەن ونى «يمپەريا شىراعىن ءوشىرىپ كورۋگە دەگەن قۇشتارلىق» دەپ تۇسىندىرەر ەدىم.

وتكەن عاسىردىڭ 90- جىلدارىندا قازاق پروزاسىنداعى داستۇرلىك رەاليزم جاڭا باعىتپەن تولىعا باستادى. نۇرجان قۋانتايۇلى وسى بۋىننىڭ وكىلى. قازاق پروزاسىنىڭ ساليقالى داستۇرىنە مۇراگەرلىك ەتكەن، ءاۋ باستان-اق ءوز باعىتىن بىردەن انىقتاپ العان جازۋشى. وسى تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ جازۋشىدان كۇتەرىمىز الدا.

«اباي-اقپارات»