22 ماۋسىم كۇنى ۇلتتىق فاشيستىك المانيا مەن تاپتىق فاشيستىك رەجىم كسرو اراسىنداعى 5 جىلعا سوزىلعان قاندى قىرعىنعا 79 جىل تولادى. وسى اتاۋلى كۇن قارساڭىندا 18 ماۋسىمدا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين امەريكا باسىلىمى «The National Interest-كە» جازعان ءوزىنىڭ «Vladimir Putin: The Real Lessons of the 75th Anniversary of World War II (ۆلاديمير پۋتين: ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ 75 جىلدىعىنىڭ اقيقات ءتالىمى)» اتتى ماقالاسىندا ءىى جاھان سوعىسىنداعى كسرو-نىڭ بالتيا ەلدەرىن (ەستونيا، ليتۆا جانە لاتۆيانى) اننەكسيالاۋى مەن وككۋپاتسيالاۋىن زاڭدى دەپ اقتاپ شىقتى.

ءتىپتى، كەڭەستىك داۋىردە ەۆروپا مۇنى «وككۋپاتسيا» دەپ ايىپتاعان ەدى. ماقالا جارىققا شىعىسىمەن بالتيا ەلدەرى: لاتۆيا، ليتۆا مەن ەستونيا رەسەي بيلىگى تاراپىنان مولوتوۆ – ريببەنتروپ پاكتىسىنە بايلانىستى تاريحي فاكتىنى بۇرمالاۋعا ورە تۇرەگەلە قارسى تۇردى.

ءۇش ەلدىڭ دە سىرتقى ىستەر مينيستەرلىكتەرى رەسەيلىك ەلشىلەردى وزدەرىنە شاقىرىپ، رف مەملەكەتتىك دۋماسىنىڭ وسى پاكتىگە قاتىستى 1989 جىلعا كسرو حالىق دەپۋتاتتارى سەزىندەگى قاۋلىسىنىڭ كۇشىن جويۋ باستاماسىنا قاتىستى دەمارشىن ءبىلدىردى.

ءبىز «The National Interest» باسىلىمىنىڭ «رەسەي پرەزيدەنتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ مۇراسىن جان-جاقتى باعالاۋ كەرەك» دەگەن ءوز ۇسىنىنىسىن العا تارتىپ، «ميۋنحەن ساتقىندىعىن بۇگىنگى ەۋروپا ساياساتكەرلەرى، ونىڭ ىشىندە پولياك كوشباسشىلارى كوزدەن تاسا قىلعىسى كەلەدى. ميۋنحەن ساتقىندىعى كەڭەس وداعىنا باتىس ەلدەرى ءوز قاۋىپسىزدىگى مۇددەسىن كوزگە ىلمەيتىندىگىن تانىتتى» دەپ، تۇيىندەمە جاساۋدان باستالاتىن ماقالاسىن «Abai.kz» وقىرماندارىنا پۋتين تۇجىرىمداماسىنان تسيتاتالار كەلتىرىپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ اياقتالعانىنا دا 75 جىل ءوتتى. وسى جىلدار ارالىعىندا بىرنەشە بۋىن ءوسىپ، ەرجەتتى. عالامشاردىڭ ساياسي كارتاسى دا وزگەرىسكە ءتۇستى. الەمدى قۇتقارىپ، ناتسيزمدى قيراتا جەڭگەن كەڭەس وداعى كەلمەسكە كەتتى. ونىڭ ۇستىنە، سول سوعىستاعى وقيعالار، ءتىپتى، وعان قاتىسۋشىلار ءۇشىن دە ەمىس-ەمىس ەسكە الىناتىن ەستەلىككە اينالدى. نەلىكتەن رەسەي توعىزىنشى مامىردى ەڭ ۇلى مەرەكە دەپ اتاپ وتەدى؟ نەگە ادامدار مۇنى تاماعىنا تاس تۇرىپ قالعانداي سەزىنەدى؟

بۇگىن بىزدە حالىق ومىرگە اكەلگەن «اجالسىز پولك» سياقتى جاڭا ءداستۇر بار دەپ ماقتانا وي كوسىلتكەن رەسەي پرەزيدەنتى، ودان ءارى ءوزىنىڭ تۇسىنىگىندەگى ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى وي تۇيىندەۋلەرىنە نە تمد، نە الەم كوشباسشىلارى قۇلاق اسپاعانىنا قىنجىلىپ: «سول سەبەپتى مەن ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى ماقالا جازۋعا ءماجبۇر بولدىم»،- دەپ مۇڭىن شاعادى.

ءوزىنىڭ بۇل ماسەلەنى تمد كولەمىندە كوتەرۋى ەۋروپادا دۇربەلەڭ تۇرعىزعانىن مويىنداي كەلە، ءى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىنگى رەسەيسىز قابىلدانعان ۆەرسال كەلىسىمشارتى مەن ۇلتتار ليگاسىن ايىپتاۋعا كوشەدى. ءارى ءدال قازىر رەسەيدە ورىن الىپ وتىرعان رەۆانشيستىك احۋالدى قاپەرىنە الماي، نەمىستەرگە «ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى رەۆانشيستىكپەن باستادى، ءارى ونىڭ اسكەري ءام ەكونوميكالىق قۋاتىنىڭ ارتۋىنا باتىس پەن اقش تا كىنالى»، دەپ ايىپ تاعادى.

جانە 1930-جىلداردىڭ اياعىنداعى قايىرا جەر بولىسۋدەگى فين-رەسەي سوعىسىن تارس ەستەن شىعارىپ، بار كىنانى ۇلىبريتانيا، فرانتسيا مەن پولشاعا ارتادى. باتىس باسشىلارىنداي ەمەس، وزىمبىلەمدىگى بار ءستاليننىڭ حيتلەرمەن ەشقاشان جەكە كەزدەسپەگەنىن ماقتان ەتەدى.

ماقالا باسى ءبۇتىن كەڭەستىك رەسەيدى اقتاپ الۋعا تىرىسۋدان تۇرادى. ونىڭ ءىى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالىسىمەن فاشيستىك المانيامەن اۋىز جالاسىپ، 2 بىردەي مەملەكەتتىڭ، پولشا مەن فينلاندياعا سوعىس اشىپ، جەرىن تارتىپ العانى، ال، لاتۆيا، ليتۆا مەن ەستونيانى مەملەكەتتىگىنەن ايىرعانى اۋىزعا الىنبايدى. ەندى وسى اقتاپ الۋلاردى وقىرمانعا ۇسىنايىق.

«سونىمەن، ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، ميۋحەندە سولقىلداقتىق جاسادى». بۇل كەڭەس وداعىنا فاشيستىك المانيامەن بىرلەسىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ جەرلەرىن قايتارىپ الۋعا زور مۇمكىندىك بەرگەنىن پۋتين ەسىنەن شىعارىپ العان سەكىلدى.

«تاپ وسى جاعدايدا كەڭەس وداعى المانيامەن شابۋىل جاساسپاۋ تۋرالى پاكتىگە قول قويدى. ول بۇل قادامعا بارعان ەڭ سوڭعى ەۋروپالىق ەل ەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇلاي ەتۋ ەكى بىردەي مايداننىڭ اشىلۋىنان: شىعىستا  – جاپونمەن، باتىستا – المانيامەن، بولاتىن، ءارى بۇل كەزدە حالحين-گول وزەنىندە ۇرىس قيمالدارى ءجۇرىپ جاتقان.

ستالينمەن ونىڭ ماڭىنداعىلار شىن مانىسىندە كوپتەگەن زاڭدى ايىپتاۋلارعا ابدەن لايىقتى. ءبىز ونىڭ رەجىمىنىڭ ءوز حالقىنا جاساعان قىلمىسىن ءام جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ۇرەيىن ەش ۇمىتپايمىز. باسقاشا ايتار بولساق، كەڭەس باسشىلىعىن كوپتەگەن ماسەلەلەر بويىنشا ايىپتاۋعا دا بولادى، بىراق، بۇلاي ەتۋشىلىك سىرتقى كۇشتەردىڭ وعان تونگىزگەن قاۋپىن ۇعىنباۋشىلىققا اكەپ سوقتىرادى. ولار كەڭەس وداعىن جايىنا قالدىرىپ، تەك المانيا مەن ولاردىڭ وداقتاستارىمەن عانا ىستەس بولعىلارى كەلدى. مىنە، وسى ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتى كورگەندىكتەن، ۋاقىتىن قۇرى بوسقا جىبەرمەي، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن ارتتىرۋعا جۇمساي ءبىلدى.

ءبىز بۇگىن زامانالىق رەسەيگە قاتىستى، شابۋىل جاساماۋ تۋرالى پاكتىگە قول قويۋ بويىنشا كوپتەگەن ايىپتاۋلاردى ەستيمىز. ءيا، رەسەي كسرو-نىڭ مۇراگەر مەملەكەتى بولىپ تابىلاتىندىقتان، كەڭەستىك كەزەڭدەگى جەڭىستەر مەن جەڭىلىستەر – ءبىزدىڭ مىڭ جىلدىق تاريحىمىزدىڭ اجىراماس ءبىر بولىگى. سونىمەن قاتار، كەڭەس وداعىننىڭ مولوتوۆ-ريببەنتروپ پاكتىسىنە بەرىلەتىن قۇقىقتىق ءام مورالدىق باعالاۋدى دا ەستەن شىعارمايمىز. جوعارعى كەڭەستىڭ 1989 جىلعى 24 جەلتوقسانداعى قاۋلىسى مەن قۇپيا حاتتاما «ەشقاشان كەڭەس حالقىنىڭ ەرىك-جىگەرىن تانىتپايتىن، ول ءۇشىن جاۋاپ بەرگىزبەيتىن» «جەكە بيلىكتىڭ اكتىسى» دەپ رەسمي ايىپتاعان بولاتىن.

نەمىستەر جاڭا ستاتۋس-كۆونى قالىپتاستىرۋدى ۇسىندى. 1939 جىلدىڭ 28 قىركۇيەگىندە يواحيم فون ريببەنتروپ پەن ۆ. مولوتوۆ ماسكەۋدە المانيا مەن كەڭەس وداعى اراسىنداعى شەكارا مەن دوستىق تۋراسىنداعى كەلىسىمشارتقا جانە مەملەكەتتىك شەكارانىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋى جايىنداعى قۇپيا حاتتاماعا قول قويدى. ول بويىنشا دە-فاكتو ەكى ەلدىڭ ارمياسى ورنالاساتىن شەكتەۋ شەگى مويىندالدى.

1939 جىلدىڭ كۇزىندە كەڭەس وداعى ءوزىنىڭ اسكەري ستراتەگيالىق جانە قورعانىس ماقساتىندا لاتۆيا، ليتۆا مەن ەستونيانى ينكورپوراتسيالاۋ پروتسەسىن باستاپ كەتتى. ولاردىڭ كسرو-عا قوسىلۋى بيلىكتىڭ سايلانعان ورگاندارىنىڭ كەلىسىمشارتتىق ۇيعارىمى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل سول كەزدەگى حالىقارالىق جانە مەملەكەتتىك قۇقىققا ساي كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە، 1939 جىلدىڭ قازان ايىندا بۇرىن پولشا قۇرامىندا بولعان ۆيلنو قالاسى مەن ونىڭ توڭىرەگى ليتۆاعا قايتارىلدى. بالتيا رەسپۋبليكالارى كسرو قۇرامىندا بولعاندا وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ورگاندارىن، ءتىلىن ساقتاپ، كەڭەس وداعىنىڭ جوعارى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىندا وكىلەتتىلىككە يە بولدى.

سول سەبەپتى، ناتسيستەردىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ريببەنتروپتىڭ ماسكەۋدەگى ەكى اپتالىق ساپارى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى باستاۋعا باستى نەگىز بولدى دەپ ادىلەتسىز ۇيعارىم جاساۋعا بولمايدى. سوعىس وتىنىڭ بۇرىق ەتە قالۋىنا بارشا جەتەكشى ەلدەر بەلگىلى ءبىر مولشەردە جاۋاپكەرشىلىكتە. ولاردىڭ ارقايىسى ءتونىپ كەلە جاتقان الەمدىك اپاتتان تەك ءوزىمدى عانا امان-ەسەن الىپ قالامىن دەپ مىڭ قۇبىلعان قيتۇرقىلىققا باسىپ، قاتەلىك جىبەردى», - دەپتى پۋتين.

ماقالادا رەسەي باسشىسى:

«مۇنى ءسوز ەتكەندە مەن نە ايىپتايتىن، نە اقتايتىن تورەشىنىڭ ءرولىن ءوز مويىنىما المايمىن. سونىمەن بىرگە، ەلدەر مەن حالىقتاردى تىعىرىققا تىرەيتىن تاريح سالاسىنداعى حالىقارالىق اقاپاراتتىق كونفرونتاتسيانىڭ جاڭا بۇتاقشاسىنىڭ تۋىنداۋىنا دا مۇرىندىق بولعىم كەلمەيدى. مەن الەم ەلدەرىندەگى عىلىمي بەدەلدى، اق، ادال اكادەميكتەر وزدەرى سارالاپ، ءتيىستى باعاسىن بەرىپ، ءبىر ىزگە تۇسىرەدى دەپ ەسەپتەيمىن. بارىمىزگە دە اقيقات پەن وبەكتيۆتىلىك كەرەك. ەگەر وسىلاي ىستەيتىن بولساق، بۇرىنعى جىبەرگەن قاتەلىكتەردى قايتالاماي، بەيبىت تە، تابىستى ءومىر ءسۇرۋدى ۇزاق جىلدارعا قامتامىز ەتە الامىز»،- دەگەن تۇيىندەمە پىكىر بىلدىرەدى.

پۋتين كسرو-نى جاسىرىن اقتاپ، باتىستى سيپاي قامشىلاي كىنالى ەتۋدى ءوز الدىنا باستى ماقسات ەتىپ قويادى. ءيا، بۇل سوعىستى تەك كسرو مەن فاشيستىك المانيا پولشا جەرىن جاۋلاۋ ارقىلى باستادى. بۇل ەشكىم جالتارا المايتىن تاريحي فاكتى. مۇنى اقتاۋ – اقىلدان اداسقاندىق. ارتى ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيماي، 1941 جىلدىڭ 22 ماۋسىمىنداعى رەسەي جاعى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتايتىن، تمد ەلدەرى «شىعىس مايدان» دەپ سانايتىن 5 جىلدىق قاندى قىرعىن سوعىسقا ۇلاستى.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz