سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، جەرىنىڭ تۇتاستىعىنا قاتەر توندىرەتىن جانە تىنىش وتىرعان قايمانا جۇرتتىڭ اراسىنا ىرىتكى سالاتىن شەتىن ماسەلەلەر كوبەيىپ كەلەدى. سونىڭ ءبىرى ۇلتارالىق قاقتىعىستار، جانجالدار، تەكەتىرەستەر. ارىعا بارماي-اق قويالىق، بيىلعى جىلى اقپاندا بولعان قوردايداعى قازاق دۇنگەن قاقتىعىسى جانە كۇنى كەشە بولعان ۇيعىر اۋدانىنداعى دۇربەلەڭ.

سوڭعىسىندا ادام ولمەسەدە، قان توگىلدى ءبىراز ادام پىشاقتالدى. قازاقپەن ۇيعىر اراسىنا سىنا قاعىلدى. بۇل جاقسىلىقتىڭ نىشانى ەمەس. ارينە قۇقىق قورعاۋ ورىندارى زاڭعا سايكەس ءوز جۇمىستارىن جاساي جاتار. ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلگەنى، وسىنداي جانجالداردىڭ تۇپكى تامىرىنا ءۇڭىلۋ. سەبەپ نەدە؟

ەڭ باستىسى سىرتتان كەلىپ (اڭگىمەگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان ۇيعىر-دۇنگەندەر قىتايدان قىسىم كورىپ قازاقستانعا 1877-1884 جىلدارى قونىس اۋدارعان) ەلىمىزدى مەكەن ەتكەن وزگە ۇلت وكىلدەرىن ءبىر شاڭىراقتىڭ استىندا، ءبىر بالاداي تاربيەلەيتىن مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ بولماۋىندا. سىرتتان بوسىپ كەلگەن كەلىمسەكتەردى ىشكىزىپ-جەگىزىپ، باسپانا بەرىپ ەركىنسىتىپ قويعانىمىز ازداي، مادەني ورتالىقتار، مەكتەپتەر، تەاترلار اشىپ. ءتىلىن، مادەنيەتىن ت.ب دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، تىم تايراڭداۋىنا جول اشتىق.

ماسەلەن، الەۋمەتتىك جەلى بەتىندە جۇرگەن، مىنا ءبىر دەرەكتەرگە نازار اۋدارساقتا جەتكىلىكتى: «بۇگىندە ەتنومادەني بىرلەستىكتەردىڭ ءوزىنىڭ سانى 800-دەن اسادى، ونىڭ ىشىندە 28-ءى رەسپۋبليكالىق. 15 تىلدە گازەت-جۋرنال، 8 تىلدە راديوباعدارلامالار 7 تىلدە تەلەباعدارلامالار شىعادى. ءبىلىم بەرۋ تولىقتاي وزبەك، تاجىك، ۇيعىر جانە ۋكراين تىلدەرىندە جۇرگىزىلەتىن 88 مەكتەپ جۇمىس ىستەيدى. 108 مەكتەپتە 22 ەتنوستىڭ ءتىلى جەكە ءپان رەتىندە جۇرگىزىلەدى. وسىمەن قاتار، بالالاردان باسقا ۇلكەندەر دە 30 ەتنوس تىلدەرىن وقۋعا مۇمكىندىك العان 195 ەتنو-ءبىلىم بەرۋ كەشەندەرى، جەكسەنبىلىك جانە لينگۆيستيكالىق مەكتەپتەر اشىلدى. قازاق جانە ورىس تەاترلارىن قوسپاعاندا ەلىمىزدە تاعى ءتورت ۇلتتىق – وزبەك، ۇيعىر، كارىس جانە نەمىس تەاترلارى جۇمىس ىستەيدى».

ءدال مۇنداي جاعداي ەش ەلدە جوق شىعار. بۇل بيلىكتىڭ جالپاقشەشەيلىگى، بۇل قازاقتىڭ تىم قوناقجايلىعى. جارايدى مادەني وشاقتار اشىلسىن، ءتىلىن دامىتسىن. بىراق قاي ەلدە وتىرعانىن كەز-كەلگەن دياسپورا سەزىنۋ كەرەك. قارىن تويدى ەكەن دەپ قازاقتىڭ ءتىلىن مەنسىنبەۋگە، مەملەكەتتىڭ زاڭىن ەلەمەمەۋگە، مەملەكەت ىشىنەن مەملەكەت قۇرعىسى كەلەتىن ارام پيعىلدارىن ىسكە اسىرۋعا ارەكەت ەتۋگە بولا ما؟ جوق. بۇعان ەشكىم جول بەرمەيدى. بۇل ءيىسى قازاقتىڭ جەرى. قاڭعىپ كەلگەندەر شاڭىراققا قاراسىن!

ءبىز مىنا كورشى جاتقان وزبەكتەردەن ءتالىم العانىمىز ءجون. ماسەلەن تاۋەلسىزدىك جىلدارى ول ەلدە 100-دەن استام قازاق مەكتەپتەرى جابىلدى. امالسىز قازاق بالالارى وزبەك مەكتەپتەرىنە باردى، وزبەك تىلىندە ياعني مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الدى. وسىلايشا ولار ءوز جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاقتى دا، تاجىكتى دە، ۇيعىر مەن كارىستى دە وزدەرىنە «ءسىڭىرىپ» وزبەك جاساۋعا تىرىستى. سولاي بولدى دا. قازىر ءبىر شاڭىراق استىندا مامىراجاي ءومىر سۇرۋدە.

ءبىز كەرىسىنشە، ءوز جەرىمىزدەگى وزگە ۇلت وكىلدەرىنە باس-باستارىنا مەكتەپ، مادەني وشاقتار اشىپ بەرىپ، وزىمىزگە تارتۋدىڭ ورنىنا كەرى يتەرۋدەمىز. مۇنداي جاعدايدا ءوز تىلىندە سويلەگەن، ءوز مەكتەبىنە بارعان، ءوز تەاترىن كورگەن ادام قازاق ءتىلىن كايتسىن! شاڭىراقتى قالاي سىيلاسىن. شىنى كەرەك، قازىر ولاردىڭ جاعدايىن جاساۋعا ءبىز مىندەتتەمە العانداي بولىپ قالدىق. ۇنەمى بۇلاي بولۋى ءتيىس ەمەس. دەمەك الداعى ۋاقىتتا ەلدە تىنىشتىق بولسىن، ءبارى قازاق تىلىندە سويلەسىن، شاڭىراقتى سىيلاسىن دەيتىن بولساق، ءبىر تىلدە سويلەيتىن حالىق جاساۋعا ءتيىسپىز.

ياعني ارالاس جانە از ۇلتتارعا ارنالعان مەكتەپتەردى جاۋىپ، تەك قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرۋگە ماجبۇرلەۋ كەرەك. سوندا عانا ءبىر تىلدە سويلەيتىن حالىقتىڭ بىرلىگى كۇشەيمەك. ال، ولاي بولماي وسى بەتىمىزبەن جۇرە بەرسەك، ۇلتارالىق كيكىلجىڭدەر كوبەيىپ، ءتۇبى تۇتاستىعىمىزعادا قاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن. سوندىقتان ىشكى ساياساتى بەكەمدەيتىن كەز جەتتى.

ازاماتحان ءامىرتايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz