ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى قيان داۋىرلەر شەجىرەسى بۇگىنگى تاڭدا تەك قانا مۇراجاي مۇراعاتتارىندا ساقتالعان مۇراعاتتار مەن تاريحي ادەبي ەڭبەكتەردە، مەرزىمدى ۇلتتىق مەرەكەلى جيىنداردا عانا ەلەس بەرىپ قالادى. مادەني مۇرالار ارقىلى عانا ءتىل قاتىپ، تاريح ساحناسىندا مىڭداعان جىلدار بۇرىن وزىندىك بولمىس ءبىتىمى بولەك كوشپەندى بابالارىمىز ويسىز كوزگە شالىنا بەرمەس اسىل مۇرالاردى، تاربيەلىك تەرەڭ ءمانى بار ونەگەنى كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا ەلەۋلى ورىن الاتىن ۇلتتىق كيىمدەر ارقىلى بەرىپ وتىرعان ەكەن. قولىمىزدا باردىڭ قادىرىن بىلمەيتىن اڭعال باسىمىز ءمانى تەرەڭ قۇندىلىقتاردىڭ سىرىن ۇقپاعان ەكەنبىز.

قازاق قىزدارىنىڭ  ۇلتتىق كيىمىن - بارشىن، تورعىن، ءشايى، قىرمىزى سياقتى جۇمساق نازىك ماتالاردى پايدالانا وتىرىپ بۇرمەلى ەتەك، بۇرمەلى جەڭىن اسا كەڭ ەتىپ كولبەڭدەتە تىككەنىندە قازاقتىڭ بۇكىل تۇرمىس-سالتى جاتىر ەمەس پە.

ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى قيان داۋىرلەر شەجىرەسى بۇگىنگى تاڭدا تەك قانا مۇراجاي مۇراعاتتارىندا ساقتالعان مۇراعاتتار مەن تاريحي ادەبي ەڭبەكتەردە، مەرزىمدى ۇلتتىق مەرەكەلى جيىنداردا عانا ەلەس بەرىپ قالادى. مادەني مۇرالار ارقىلى عانا ءتىل قاتىپ، تاريح ساحناسىندا مىڭداعان جىلدار بۇرىن وزىندىك بولمىس ءبىتىمى بولەك كوشپەندى بابالارىمىز ويسىز كوزگە شالىنا بەرمەس اسىل مۇرالاردى، تاربيەلىك تەرەڭ ءمانى بار ونەگەنى كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا ەلەۋلى ورىن الاتىن ۇلتتىق كيىمدەر ارقىلى بەرىپ وتىرعان ەكەن. قولىمىزدا باردىڭ قادىرىن بىلمەيتىن اڭعال باسىمىز ءمانى تەرەڭ قۇندىلىقتاردىڭ سىرىن ۇقپاعان ەكەنبىز.

قازاق قىزدارىنىڭ  ۇلتتىق كيىمىن - بارشىن، تورعىن، ءشايى، قىرمىزى سياقتى جۇمساق نازىك ماتالاردى پايدالانا وتىرىپ بۇرمەلى ەتەك، بۇرمەلى جەڭىن اسا كەڭ ەتىپ كولبەڭدەتە تىككەنىندە قازاقتىڭ بۇكىل تۇرمىس-سالتى جاتىر ەمەس پە.

قىز بالالاردىڭ، ايەل ادامداردىڭ كيىمىن جۇمساق، نازىك ماتادان تىگەتىنى نازىكتىگى مەن ادەپتىلىگى ۇستىندەگى كيىمىنەن-اق كورىنىپ تۇرعان عوي. ەتەك-جەڭىنىڭ  كەڭ بولاتىنى - قازاقتىڭ دارحاندىعى، ءۇرىمدى-بۇتاقتى ەكەندىگى، مەيىرىمى، قوناقجايلىلىعى، دالاداي كەڭ پەيىلى، قولىنىڭ جومارتتىعىن بىلدىرەدى. كەڭ ەتەكتىڭ قابات-قابات بۇرمەسى جەتى ساتىدان تۇرادى. جەتى قازىنا، جەتى كيە، جەتى قات جەر، جەتى اتا تازالىعى وسى ۇعىمعا سيىپ تۇر. ايەل ۇلتتى تاربيەلەيدى، كەلگەن قوناققا ءىلتيپات كورسەتىپ، ءدامىن ۇسىنعان ايەل اتاۋلىنىڭ كيگەن كيىمدەرى ارقىلى بۇرىنعى بابالارىمىز ەلدىگىمىزدى تانىعان. ۇسىندەگى كيىمى ارقىلى قاي ەلدەن كەلگەنىن، كىم ەكەنىن ءبىلىپ وتىرعان. قىز بالالار مەن ايەل ادامداردىڭ كيىم كيۋ ەرەكشەلىگى ارقىلى ايىرا بىلگەن. كازىر قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمىن تىگىپ جۇرگەندەر سول قازاق كويلەگىنىڭ ەتەگىنىڭ جەلبىرى جەتى ساتىدان تۇراتىنىن بىلە بەرمەيدى. ءتىپتى جەلبىر سالىپ تىگۋدى قويىپ كەلەمىز. تابيعاتپەن بىتە قايناسىپ، جەر ەمىپ ءوسىپ، ىرىمعا سالعىرت قاراماعان بابالارىمىز تۇرمىس-تىرشىلىك سالتىنىڭ بولمىس بەدەرى ءبىزدىڭ ەركىندىگىمىزدى الىس زامانالارمەن جالعاستىرىپ جاتىر ەمەس پە؟

قىز بالالار باسىنا ءساندى مونشاقتى تاقيا كيەدى. ول - سول ءۇيدىڭ قوناعى ەركە قىزى، تۇرمىس قۇرماعاندىعىن، وڭ جاقتا وتىرعان قىز ەكەنىن بىلدىرەدى.  كۇيەۋگە شىققان قالىڭدىق باسىنا ءشايى ماتا كومكەرگەن ساۋكەلە كيەدى. ساۋكەلە - ەندى عانا بوساعاسىن اتتاعان وتاۋدى بىلدىرەدى. ارتىنداعى ءشايى جىبەك كاپرون جاس وتاۋدىڭ ارمان-ءۇمىتى. ساۋكەلەنىڭ شاعىن وتاۋ سىندى بولىپ كەلەتىنى دە سول. ورتا جاستاعى ايەلدەر باستارىنا يىعىن جاۋىپ تۇراتىن ۇلكەن جاۋلىق بايلايدى. «انانىڭ جاۋلىعى» «انانىڭ اق ورامالى»دەگەن پىكىردى قالىپتاستىرعان انالارىمىزدىڭ وتباسىنا، اۋلەتىنە ادالدىعى، كوڭىلىنىڭ تازالىعىن بىلدىرەدى. ودان ۇلكەن اجەلەر باستارىنا كيمەشەك كيەدى كيمەشەك - ۇلكەن شاڭىراقتى بىلدىرەدى. ۇلكەن شاڭىراقتىڭ، ءبىر اۋلەتتىڭ قۇرمەتتى اناسى ەكەنىن كورسەتەدى. بۇگىنگىدەي سويلەپ، قولدارىن وڭدى-سولدى سەرمەپ تۇسىندىرمەي-اق ءبىزدىڭ «دالا دانىشپانى» اتانعان بابالارىمىز ءار نارسەنى ورىندى، جۇيەلى جەتكىزە بىلگەن.

حالىقتىق مادەنيەت، ءبىزدىڭ ءتۇپ تامىرىمىز، ءتىنىمىز. بىراق ءبىز وسى ءبىر قاراپايىم كيىم ۇلگىسىن ۇلتتىق مەرەكەلەردە عانا جوسپار بويىنشا عانا پايدالانامىز. كيىمنىڭ مۇنداي ۇلكەن تاربيەلىك ءمانى بار سىرىن ەشكىم ايتىپ ءتۇسىندىرىپ جاتقان جوق. ويتكەنى وعان ءمان بەرىپ جاتقان دا ەشكىم جوق.

ءبىر جوعارعى وقۋ ورنىنا ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە بارعانىمدا  ستۋدەنتتەردەن ۇلتتىق كيىمدە نە سىر بار ەكەنىن سۇرادىم. ءبىر ستۋدەنتتىڭ « كەزىندە قازاقتاردا بالالار كوپ بولعان، بالالاردىڭ باس-باسىنا كيىم الىپ بەرۋگە شامالارى كەلمەگەن. سونداي ماقساتتا كويلەكتىڭ ەتەگىن قىز بالا وسكەن سايىن جالعاپ وتىرعان» دەپ جاۋاپ بەرگەنى مەنى قاتتى كۇيزەلىسكە سالدى. سوندا ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز بابالارىنا كيىم تاۋىپ بەرە المايتىن دەڭگەيدە بولعان با؟ «مۇنداي پىكىرگە نەگە كەلدىڭ؟» دەگەن سۇراعىما; « «ول كىم، بۇل نە» دەگەن ەنتسيكلوپەديادا سۇراققا سولاي جاۋاپ بەرىلگەن» دەيدى. ونەگەلىك ءتالىم-تاربيەسى مول قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى جايلى سونشالىقتى كەدەي ۇعىمعا بارعان بۇگىنگى جاستار وزگە ەلدىڭ حيدجابىن كيمەگەندە شە. ەگەر ۇلتتىق كيىمنىڭ قادىرىن ءبىلىپ، سىرىن ۇعىپ، ۇلتىن قۇرمەت تۇتسا وزگە ۇلتتىڭ كيىمىن كيمەگەن بولار ەدى.

قازاق حالقىنىڭ ۇلتىق مادەنيەتىندە قارا، قوڭىر ءتۇستى سۇرىقسىز كيىم كيمەگەن. اشىق ءتۇستى ادەمى، جارقىن ءجۇزدى كيىم تاڭداپ كيۋدىڭ ءوزى قازاق حالقىنىڭ پاتشا كوڭىلىن بىلدىرەدى. ءجۇزىن جاسىرىپ جۇرگەن جانداردى كورسە «ەلگە قارايتىن بەتى جوق بولعان سوڭ سولاي جۇرەدى» دەپ تۇسىنگەن. مۇنداي وقيعالارعا كەلتىرىلگەن دەرەكتەر تاريحي ادەبيەتتەردە كوپتەپ كەزدەسەدى.

قازاقتىڭ ەر ازاماتتارى ەتەگى-جەڭى جەرجەي كەڭ شاپان كيگەن. شاپان كيگەن ادام كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەيىر-نۇرى جۇزىنەن توگىلىپ ابىزعا اينالىپ شىعا كەلەدى. قازاقتىڭ كەز كەلگەن اقساقالىن ابىزعا اينالدىرىپ كوڭىلىڭدى ەلجىرەتىپ جىبەرەتىن سول شاپاندار دا بۇگىنگى تاڭدا وزىندىك كەيپىنەن ايىرىلىپ بارادى. قازاقتىڭ تۇرمىسىنا قىزىعا قاراعان وزگە ۇلت وكىلدەرى بابالارىمىزدى « دالانىڭ دانىشپانى» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك.

ۇيات تا بولسا مويىنداۋعا ءتيىسپىز! قىرداعىمىزدىڭ دا، ويداعىمىزدىڭ دا، وقىعانىمىزدىڭ دا، توقىعانىمىزدىڭ دا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى تۋرالى بىلەتىنىمىز تىم تاياز. ايتپەسە بۇگىنگىدەي بەلىنىڭ قاي تۇستا ەكەنىن بىلمەيتىن قىزدار مەن ءتۇر ۇسقىنىن سوپايتىپ، سۋىق قىلىپ كورسەتەتىن وزگە ۇلتتىڭ كيىمدەرىن اۋەلدە - اق كيگىزبەگەن بولار ەدىك.

«كەرەگەڭ كەڭ، ەكى بوساعاڭ تەڭ بولسىن»، «اياعىن كورىپ اسىن ءىش، اناسىن كورىپ قىزىن ال» دەپ تۇسىنگەن بابالارىمىز كيىم ۇلگىسىنە، كۇندەلىكتى تۇرمىس قۇرالدارىنا باسا نازار اۋدارعان. كۇندەلىكتى تۇرمىس قۇرالدارى، ءداستۋر سالت ارقىلى ۇرپاعىن ۇزدىكسىز تاربيە بەسىگىندە تەربەتىپ وتىرعان. ولاي بولسا بۇگىنگىدە حيدجاپ كيىپ،  ورمەكشىنىڭ سۋرەتى سالىنعان جەيدەلەردى موداعا اينالدىرىپ وتىرعان تۇستا قازاقتىڭ ۇلتىق كيىمدەرىن ارنايى تىگەتىن ورىندار اشىپ، ۇلكەن تاريحي مانگە يە ويۋ ورنەكتى سيۆول رەتىندە تانۋعا ءتيىسپىز.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

اقىن، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى.

استانا قالاسى، قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتى،

«ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى

«اباي-اقپارات»